Efrasiyab
Efrasiyab veya Afrasiyab (Farsça: افراسياب; afrāsiyāb, Avestaca: Fraŋrasyan, Pehlevice: Frāsiyāv, Frāsiyāk veya Freangrāsyāk), Şehnâme'nin karakterlerinden efsanevi kral ve Turan kahramanı.
Pehlevice ve İslam kaynaklarına göre, Efrasiyab Tūr (Avestaca: Turiya)'un torunlarından olup efsanevî Zerdüşt kralı Feridun (Fereydun)'un üç oğlundan (diğer iki oğlu ise Salm ve Iraj) biridir. Zerdüşt kitaplarından Bundahişn'de Tūr'un yedinci kuşaktan torunu olduğu aktarılmaktadır. Avesta geleneklerindeki Efrasiyab'ın ortak sıfatı mairya (rezil, iğrenç, şer adamı olarak çevirilebilir)'dır. Efrasiyab, Hanakana adlı metalden yapılmış yarı yer altı kalede oturur.
Firdevsî tarafından 980 yılından yazılmaya başlanıp 1010 yılında tamamlanmış olan Şehnâme eserine göre, Efrasiyab efsanevî kral, Turan'ın kahramanı ve İran'ın baş düşmanıdır. İran (Fars) mitolojisinde Efrasiyab efsanevî Turanî krallar arasında en önde gelen biri sayılmaktadır; Efrasiyab müthiş savaşçı, hünerli general ve İran uygarlığını yok etmek için sihirli aldatma güçleriyle donatılmış olan Ahriman'ın ajanıdır.[1] Şehnâme'de Efrasiyab'ın soyunun İran kralı Feridun'un soyundan geldiği söylenmektedir.[2]
El-Mesûdî değiştir
Şehnâme'den başka Arap ve Fars kaynaklarında Efrasiyab ve ataları, isimlerin söylenişindeki bazı farklılıklar dışında Şehnâme'ye benzer bir şekilde anlatılır. Ancak 10. yüzyıl Arap tarihçisi El-Mesûdî Türklerden ve Türk hakanlarından bahsederken Türk topluluklarının Çin ile Horasan arasında oturduklarını, buralarda birçok şehirler kurduklarını anlatır. Ayrıca Efrasiyab'ın buralardaki Türklerin hükümdarı ve hakanlar hakanı olduğunu, Türk ülkelerinin hakimi bulunduğunu, diğer hanların ona bağlı olduğunu belirtir. İran'a hükmeden Efrasiyab'ın da bu hanlara mensup olduğunu söyler[3] ve ayrıca milattan sonra 7. yüzyılın başındaki Köktürk hakanının "Efrasyab" (Afrasiyap ya da Franrasyan) soyundan olduğunu yazmaktadır.
Kaşgarlı Mahmud değiştir
Kâşgarlı Mahmud tarafından 1072 - 1074 yılları arasında yazılan Divânu Lügati't-Türk adlı eserde Efrasiyab'ın Alp Er Tunga adlı efsanevî karakter ile aynı kişi olduğu belirtilmiştir.[sayfa belirt]
Kaşgarlı Mahmud, "ترم Tarım" "Tekinlere ve Afrasyab soyundan olan hatunlara ve bunların çocuklarına karşı söylenen bir kelime, Hakanlı hanları oğullarından başkasına söylenmez."[4] ve "التن ترم Altun Tarım" "Büyük kadınların lakâbıdır." şeklinde "Tarım" kelimesinin anlamını açıklar. Yine Kaşgarlı, "Tégin" kelimesinin Afrasyab oğullarından oluşan Hakanlı ailesi çocukları için kullanıldığını[5] belirterek bunun nasıl oluştuğunu anlatır. Ayrıca "Han" kelimesinin Türklerin başbuğları için kullanıldığını, bütün Türk hanlarının Afrasyab soyundan gelenler olduğunu, Afrasyab için "Hakan" kelimesinin kullanıldığını ve bunun uzun bir hikâyesinin olduğunu[6] yazar.
Alaaddin Ata Melik Cüveynî (XIII. yüzyıl) değiştir
Moğol tarihçisi Alaaddin Ata Melik Cüveynî de Uygur Devleti'nin hükümdarlarının Efrasyap soyundan olduğunu yazmıştır. Aynı biçimde Oğuzların Kınık boyundan olan Selçuklu Hanedanı, Karahanlılar ve Harzemşahlar devleti de soylarını Alp Er Tunga'ya bağlamışlardır.
Şecere-i Terâkime'de Efrasiyab değiştir
Ebu'l-Gazi Bahadır Han, 17. yüzyılda yazdığı Şecere-i Terakime adlı eserinde Selçuklu Hanedanı'nın padişahlığı ele geçirmelerini anlatırken onların tavrını şöyle belirtir: "Selçuklu Hanedanı Türkmen olup, kardeşiz deyip, ile ve halka faydası dokunmadı. Padişah olunca, Türkmen' in Kınık uruğundanız, dediler ve padişah olduktan sonra Efrasiyab'ın bir oğlu Keyhüsrev'den kaçıp, Türkmen'in Kınık uruğunun içine varıp onda büyüyüp kalmıştır. Onlar biz onun oğulları ve Efrasiyab'ın neslinden oluyoruz deyip, atalarını sayıp, 35. göbekte Efrasiyab'a eriştirdiler".[7]
Uygur destanları ve Efrasiyab-Oğuz bağlantısı değiştir
Uygur halk kahramanlık destanlarından Uygur Oniki Muqamlarından olan Irak Muqamının üçüncü destan kısmında yer alan "Yusuf-Ahmed"'in şu destanında :
- "Şahı alem, peķır esli,
- Aprasiyap, Oġuz nesli,
- İzdep keldim dildar vesli,
- Yoktur candin teşvişları."[8] Aprasiyap'ı Oğuz nesli ile özdeşleştirir.
Osman Turan, İslam kaynaklarını incelemiş, bu kaynakların Karahanlıların, Koçu (İdikut) Uygur Devleti'nin ve Selçuklu Hanedanının Efrasiyab'a mensup olduklarını ifade ederlerken bu münasebetle, onu tarihi ve milli ananeye uygun olarak, Oğuzhan ile birleştirdiklerini belirtmiştir.[9]
Not değiştir
- ^ Yarshater, E., "Afrasiab", Encyclopædia Iranica - digital library; accessed January 18, 2007.
- ^ Karatay, Osman (7 Şub 2003). "İran ile Turan: hayali milletler çaǧında Avrasya ve Ortadoǧu". Ayse Demiral. 7 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Şubat 2024 – Google Books vasıtasıyla.
- ^ Mustafa Aksoy, "Destanlarda ve Tarihi Kaynaklarda Alp Er Tonga" Türkler Yeni Türkiye Yayınları Ankara, 2002. sayfa 562.
- ^ Atalay, Besim (2006). Divanü Lügati't - Türk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. ISBN 975-16-0405-2, Cilt I, sayfa 396.
- ^ Atalay, Besim (2006). Divanü Lügati't - Türk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. ISBN 975-16-0405-2, Cilt I, sayfa 413-414.
- ^ Atalay, Besim (2006). Divanü Lügati't - Türk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. ISBN 975-16-0405-2, Cilt III, sayfa 157.
- ^ Ebülgazi Bahadır Han, Şecere-i Terâkime, (Türklerin Soy Kütüğü) Hazırlayan Muharrem Ergin. sayfa 81.
- ^ Uygur On İkki Mukamı On İki, Irak, Şincang Helk Neşiryatı, Urumçi 1994, sayfa 14-15.
- ^ Osman Turan, Türk Cihân Hâkimiyeti Mefkâresi Tarihi, İstanbul, 1995. sayfa 81.