Adigece dilbilgisi
Adigece, (Çerkesçe: Адыгабзэ, Adığabze), Adığece veya Batı Çerkesçesi[1][2] özegeçişli, polisentetik, eylem-son yapısında ve eylem biçimbilimi zengin ve bir Kuzeybatı Kafkas dilidir. Adigey Cumhuriyeti'nde resmî dil olarak kullanılmakta ve bunun dışında ülke dışında yaşayan Çerkesler tarafından konuşulmaktadır. Dil, Kiril alfabesini kullanır.
Günümüzde dünya yüzünde çoğunluğu Türkiye'de olmak üzere, Adigeceyi anadili olarak kullanan insan sayısı, bir milyonun üzerindedir.
İsim değiştir
İsmin durumları değiştir
Çoğulluk '-хэ' /-xa/ sonekiyle gösterilir.
- кIалэ [t͡ʃʼaːɮa] ('çocuk'), кIалэхэ [t͡ʃʼaːɮaxa] ('çocuklar') olur.
- шы [ʃə] ('at'), шыхэ [ʃəxa] ('atlar') olur.
Adigece ayrıca adları dört durumda tanımlar. Bunlar yalın, özgeçişli (ergative), araç, and evirgen'dir.
| Durum | Sonek | Örnek | |
|---|---|---|---|
| Kiril | IPA | ||
| Yalın | р | /r/ | кIалэр [t͡ʃʼaːlar] ('çocuk') |
| Ergatif | м | /m/ | кIалэм [t͡ʃʼaːlam] ('çocukların') |
| Araçsal | (м)кIэ | /(m)t͡ʃʼa/ | кIалэмкIэ [t͡ʃʼaːɮamt͡ʃʼa] ('çocukla') |
| Evirgen | эу | /aw/ | кIалэу [t͡ʃʼaɮaw] ('çocuk olarak') |
Yalın durum değiştir
- р /r/ sonekini alır. (Örnek: кIалэр [t͡ʃʼaːɮar] 'çocuk', кIалэхэр [t͡ʃʼaːɮaxar] ('çocuklar'), шыр [ʃər] 'at'). Bu durumun iki ana işlevi vardır:
- Geçişsiz fiillerin öznesini belirtir.
кIалэр еджапIэм мэкIуагъэ кIалэ-р еджапIэ-м мэ-кIо-агъэ [t͡ʃʼaːɮar] [jad͡ʒaːpʼam] [makʷʼaːʁa] çocuk (yalın) okula (erg.) gitti "Çocuk okula gitti."
- Geçişli fiillerin direkt nesnesini belirtir
бзылъфыгъэм джанэр егъэкъабзэ бзылъфыгъэ-м джанэ-р егъэкъабзэ [bzəɬfəʁam] [d͡ʒaːnar] [jaʁaqaːbza] kadın (erg.) gömleği (yalın) temizliyor "Kadın gömleği temizliyor."
Ergatif durum (Eşişlevsel durum) değiştir
-м /-m/ sonekini alır. (örneğin кIалэм [t͡ʃʼaːɮam] 'çocuğun', кIалэхэмэ [t͡ʃʼaːɮaxama] 'çocukların'', шым [ʃəm] 'atın). Çoğul olduğunda -мэ (-ma) sonekini alır. Bu durumun birkaç işlevi vardır:
- Geçişli fiillerin öznesini belirtir
бзылъфыгъэм джанэр егъэкъабзэ бзылъфыгъэ-м джанэ-р егъэкъабзэ [bzəɬfəʁam] [d͡ʒaːnar] [jaʁaqaːbza] kadın (erg.) gömleği (yalın) temizliyor "Kadın gömleği temizliyor."
- Geçişsiz fiillerin direkt nesnesini belirtir.
кIалэр тхылъым еджэ кIалэ-р тхылъ-ым еджэ [t͡ʃʼaːɮar] [txəɬəm] [jad͡ʒa] çocuk (yalın) kitabı (erg.) okuyor "Çocuk kitabı okuyor."
кIалэр чъыгым еплъы кIалэ-р чъыгы-м еплъы [t͡ʃʼaːɮar] [t͡ʂəɣəm] [japɬə] çocuk (yalın) ağaca (erg.) bakıyor "Çocuk ağaca bakıyor."
- Eylemin durumunu belirtirken, mesela konumun özelliği, eylemin züresi
- чылэ /t͡ʃəɮa/ köy → чылэм /t͡ʃəɮam/ köyde
- мэзахэ /mazaːxa/ karanlık (ay karanlığı) → мэзахэм /mazaːxam/ karanlıkta
- чэщы /t͡ʃəɕə/ gece → чэщым /t͡ʃəɕəm/ geceleyin
- пчэдыжьы /pt͡ʃadəʑə/ sabah → пчэдыжьым /pt͡ʃadəʑəm/ sabahleyin
- зэман /zamaːn/ geçmiş zaman → зэманым /zamaːnəm/ geçmiş zamanda
тыгъуасэ чылэм сыщыIагъ тыгъуасэ чылэ-м сы-щыI-агъ [təʁʷaːsa] [t͡ʃəɮam] [saɕəʔaːʁ] dün köyde (erg.) bulundum "Dün köyde bulundum (köydeydim)"
Araç - yön durumu değiştir
-мкIэ /mt͡ʃʼa/ veya -кIэ /t͡ʃʼa/ eklerini alır. (örneğin кIалэмкIэ [t͡ʃʼaːɮamt͡ʃʼa] '(belirli bir) çocukla / (belirli bir) çocuğu kullanarak', кIалэкIэ [t͡ʃʼaːɮat͡ʃʼa] 'bir çocukla / bir çocuğu kullanarak', кIалэхэмкIэ [t͡ʃaːɮaxamt͡ʃʼa] '(belirli) çocuklarla / (belirli) çocukları kullanarak', кIалэхэкIэ [t͡ʃʼaːɮaxat͡ʃʼa] 'çocuklarla / çocukları kullanarak', тхалъэмкIэ [txaɬemt͡ʃʼa] '(belirli bir) kalemle / (belirli bir) kalemi kullanarak', тхалъэкIэ [txaɬet͡ʃʼa] 'kalemle / kalemi kullanarak'); Bu ek Şapsığ diyalekinde -мгьэ /mɡʲa/ veya - гьэ /ɡʲa/ ve Bjeduğ diyalektinde -мджэ /md͡ʒa/ veya -джэ /d͡ʒa/ şeklinde kullanılır. Bu durumun birkaç işlevi vardır:
- Eylemin aracı veya aletini belirtirken:
- тхалъэм /txaɬem/ kalem → тхалъэкIэ /txaɬet͡ʃʼa/ kalemle / kalemi kullanarak
- тхалъэм /txaɬem/ kalem → тхалъэмкIэ /txaɬemt͡ʃʼa/ (belirli bir) kalemle / (belirli bir) kalemi kullanarak
- уатэ /waːta/ çekiç → уатэкIэ /waːtat͡ʃʼa/ çekiçle / çekici kullanarak
- уатэ /waːta/ çekiç → уатэмкIэ /waːtamt͡ʃʼa/ (belirli bir) çekiçle / (belirli bir) çekici kullanarak
ыцIэр къэлэмымкIэ къитхэгъ ы-цIэ-эр къэлэм-ымкIэ къи-тхы-эгъ [ət͡sʼar] [qalaməmt͡ʃʼa] [qəjtxaʁ] adını (yalın) (belirli bir) kalemle (araç d.) yazdı "Adını kalemle yazdı."
нэрыплъымкIэ елъэгъу нэрыплъ-ымкIэ елъэгъу [narəpɬəmt͡ʃʼa] [jaɬaʁʷə] (belirli bir) dürbünle (araç d.) görüyor "Dürbünle görüyor."
- Kullanılan dili belirtmek
- адыгэбзэ /aːdəɣabza/ Çerkesçe → адыгэбзэкIэ /aːdəɣabzat͡ʃʼa/ Çerkesçeyle
- адыгэбзэ /aːdəɣabza/ Çerkesçe → адыгэбзэмкIэ /aːdəɣabzamt͡ʃʼa/ Çerkesçeyle.
кIалэр адыгэбзэкIэ мэгущаIэ кIалэ-р адыгэбзэ-кIэ мэгущаIэ [t͡ʃʼaːɮar] [aːdəɣabzat͡ʃʼa] [maɡʷəɕaːʔa] çocuk (arg.) Çerkesçeyle (araç d.) konuşuyor "Çocuk Çerkesçeyle konuşuyor."
радиом къиIохэрэр урысыбзэкI радио-м къи-Iо-хэ-рэ-р урысыбзэ-кI [radʲɪom] [qəjʔʷaxarar] [wərəsəbzat͡ʃʼ] Radyoda (arg.) söylenenler (yalın) Rusça ile (araç d.) "Radyoda söylenenler Rusça."
- Hareketin yönünü belirtmek:
- гъогу /ʁʷaɡʷ/ yol → гъогумкIэ /ʁʷaɡʷəmt͡ʃʼa/ yoldan
- унэ /wəna/ ev → унэмкIэ /wənamt͡ʃʼa/ evden
- хы /xə/ deniz → хымкIэ /xəmt͡ʃʼa/ denizden
- Америкэ /aːmerika/ Amerika → АмерикэмкIэ /aːmerikamt͡ʃʼa/ Amerika'dan
хымкIэ жьыбгъэр къэкIы хы-мкIэ жьыбгъэ-р къэ-кIы [xəmt͡ʃʼa] [ʑəbʁar] [qat͡ʃʼə] denizden (araç d.) rüzgâr (yalın) çıkmak "Rüzgâr denizden geliyor."
унэмкIэ кIалэхэр макIох унэ-мкIэ кIалэ-хэ-р макIо-х [wənamt͡ʃa] [t͡ʃʼaːɮaxar] [maːkʷʼax] evden (araç d.) çocuklar (yalın) gidiyorlar "Çocuklar evden gidiyorlar."
Evirgen değiştir
-эу /aw/ sonekini alır. (örneğin кIалэу [t͡ʃʼaːɮaw] 'çocuk'), шэу [ʃaw] 'at'). Kfar Kama Çerkes diyalektinde -ыу /əw/ son ekini alır. Bu durumun birkaç işlevi vardır:
- Özne tarafından farklı bir kalitenin özne tarafından belirtilmesi:
лIыр нахь баеу мэхъогъ лIы-р нахь бае-эу мэхъу-эгъ [ɬʼər] [naːħ] [baːjaw] [maχʷaʁ] adam daha zengin (inv.) oldu "Adam daha zengin oldu."
пшъэшъэ Iаер неущы дахэу мэхъощт [pʂaʂa aːjar] [nawɕə] [daːxəw] [maχʷaɕt] çirkin kız yarın güzel (inv.) olacak "Çirkin kız yarın güzel olacak."
лавэр мэучъыIымэ мыжъоу мэхъу лавэ-р мэучъыIы-мэ мыжъо-эу мэхъу [laːvar] [mawt͡ʂəʔəma] [məʒʷaw] [maχʷə] lav (yalın) soğuduğunda kaya (inv.) olur "Lav soğuduğunda bir kaya olur."
- İnsanların belirli mesleklerini belirtir:
силI кIэлэегъаджэу мэлажьэ си-лIы кIэлэегъадж-эу мэлажьэ [səjɬʼ] [t͡ʃʼaɮajaʁaːd͡ʒaw] [maɮaːʑa] kocam öğretmen olarak (inv.) çalışıyor "Kocam öğretmen olarak çalışıyor."
Özne ve nesne eksikliği değiştir
Günlük konuşma dilinde gergeften (sözün gelişinden) özne de nesne de düşürülebilir.
- Özne ve nesnenin ikisi de ifade edilirse:
кIалэм пшъашъэр елъэгъу кIалэ-м пшъашъэ-р елъэгъу [t͡ʃʼaːɮam] [pʂaːʂar] [jaɬaʁʷə] çocuk (erg.) kızı (yalın) görüyor "Çocuk kızı görüyor."
- Direkt nesne ifade edilirse:
кIалэм елъэгъу кIалэ-м елъэгъу [t͡ʃʼaːɮam] [jaɬaʁʷə] çocuk (erg.) görüyor "Çocuk onu görüyor."
- Özne ifade edilirse:
- Özne ve nesnenin ikisi de ifade edilmezse:
елъэгъу елъэгъу [jaɬaʁʷə] görüyor "O onu görüyor."
İsim ve sıfat değiştir
Çerkesçe'de bir ismin yanına sıfat gelirse sıfat daima isimden hemen sonra gelir ve ayrıca ismin durumunu belirten sonekleri alır.
- Yalın durum
- Ergatif durum
кIалэ кIыхьэм ешхы мыер [t͡ʃʼaːɮa] [t͡ʃʼəħam] [jaʃxə] [məjar] çocuk uzun (erg.) yiyor elmayı (yalın) "Uzun çocuk elmayı yiyiyor."
- Araç durumu
къэлэм папцIэмкIэ сэтхэ [qalam] [papt͡sʼamt͡ʃʼa] [satxa] kalem keskin (araç d.) yazıyorum "Keskin kalemle yazıyorum."
- Evirgen durum
пшъашъэр пшъэшъэ дахэу мэхъущт [pʂaːʂar] [pʂaʂa daːxaw] [maχʷəɕt] kız (yalın) güzel kız (olarak) (inv.) olacak "Kız güzel bir kız olacak."
Bu durumda bütün cümlenin sadece bir isim ve bir sıfattan oluşur, sıfat ayrıca isimden önce de gelebilir. Bu durumda sıfat isimden sonra veya önce geldiğinde sonek almaz.
Fiillerden isim üretme değiştir
- макIо /maːkʷ'a/ - gidiyor → макIорэ /maːkʷ'ara/ - giden (kişi)
- машхэх /maːʃxax/ - yiyorlar → машхэхэрэ /maːʃxaxara/ - yiyen kişiler
- мэлэжагъ /malaʒaːʁ/ - çalıştı → мэлэжагъэ /malaʒaːʁa/ - çalışan kişi
дыу кIалэхэмкIэ макIорэм еплъ дыу кIалэ-хэ-мкIэ макIо-рэм еплъ [dəw] [t͡ʃʼaːɮəxamt͡ʃʼa] [maːkʷʼaram] [japɬ] şu (oradaki) çocuklar (araç d.) giden kişi (erg.) bak "Şu çocuklar arasında gidene baksana"
макIорэр сишы макIо-рэр си-шы [maːkʷʼarar] [səjʃ] giden kişi (yalın) benim erkek kardeşim "Giden kişi erkek kardeşim."
мэлажьэхэрэмэ къысаIуагъ ар мэлажьэ-хэ-рэ-мэ къы-са-Iуагъ ар [maɮaːʑaxarama] [qəsaːʔʷaːʁ] [aːr] çalışan insanlar (erg.) bana söylediler o "Çalışan insanlar onu bana söylediler. "
Sıfattan isim türetme değiştir
- дахэ /daːxa/ - güzel → дахэр /daːxar/ - güzel kişi (yalın durum).
- IашIу /aːʃʷʼə/ - tatlı → IашIухэр /aːʃʷʼəxar/ - tatlı olanlar (yalın durum).
- мэзахэ /mazaːxa/ - karanlık → мэзахэм /mazaːxam/ - karanlıkta (ergatif durum).
- чъыIэ /t͡ʂəʔa/ - soğuk → чъыIэм /t͡ʂəʔam/ - soğukta (ergatif durum).
кIуачIэхэр тиунэ къэгъакIох кIуачIэ-хэ-р ти-унэ къэ-гъа-кIо-х [kʷʼaːt͡ʃʼaxar] [təjwna] [qaʁaːkʷʼax] güçlü olanlar (yalın) evimiz gelmelerini sağla "Güçlüleri evimize getir."
унэм шъукъихьэжь чъыIэм шъуигъэсмэджэщт унэ-м шъу-къ-ихьэ-жь чъыIэ-м шъуи-гъэ-смэджэ-щт [wənam] [ʃʷəqiħaʑ] [t͡ʂəʔam] [ʃʷiʁasmad͡ʒat] ev (erg.) içeri girin soğuk (erg.) sizi hasta yapacak "Eve girin, soğuk sizi hasta yapacak."
сымаджэхэмэ шъукъадж япэу сымаджэ-хэ-мэ шъу-къадж япэ-эу [səmaːd͡ʒaxama] [ʃʷəqaːd͡ʒ] [jaːpaw] hasta olanlar (egs.) çağır (onları) öncelikle "Öncelikle hasta olanları çağırın."
Çerkesçe'de ölçülebilir veya karşılaştırılabilir her sıfat -агъэ /-aːʁa/ soneki eklenerek isme dönüştürülebilir. Örneğin:
- дахэ /daːxa/ - güzel → дахагъэ /daːxaːʁa/ - güzellik
- кIуачIэ /kʷʼaːt͡ʃʼa/ - güçlü → кIуачIагъэ /kʷʼaːt͡ʃʼaːʁa/ - dayanıklılık
- псао /psaːwa/ - bütün, sağlam → псэуагъэ /psawaːʁa/ - sağlık durumu
- делэ /dajla/ - deli → делагъэ /dajlaːʁa/ - delilik
- псынкIэ /psənt͡ʃʼa/ - hızlı → псынкIагъэ /psənt͡ʃʼaːʁa/ - hız
- Iазэ /ʔaːza/ - yetenekli → Iэзагъэ /ʔazaːʁa/ - yetenek
Сянэ ипсэуагъэ сыфэгуаIэ С-янэ и-псэу-агъэ сы-фэ-гуаIэ [sijaːna] [jipsawaːʁa] [səfaɡʷaːʔa] annem sağlık durumu onun için endişeleniyorum "Annemin sağlık durumu için endişeleniyorum."
Fiiller değiştir
Çerkesçe'de diğer Kuzeybatı Kafkas dilleri gibi, fiil konuşmaın en çok çekim gören kısmıdır. Fiiller genellikle zaman, kişi, rakam vb ile çekimlenir.
Geçişkenlik değiştir
Томэр машхэ тиунэкIэ Том-эр машхэ ти-унэ-кIэ [tomar] [maːʃxa] [tiwnat͡ʃʼa] Tom (yalın) yiyiyor evimizde (araç d.) / evimizle (araç d.) "Tom evimizde yiyiyor."
кIалэр тиунэ къакIо кIалэ-эр ти-унэ къа-кIо [t͡ʃʼaːɮar] [tiwna] [qaːkʷʼa] çocuk (yalın) evimiz geliyor "Çocuk evimize geliyor."
пшъашъэр маплъэ тиунэ пакIэ пшъашъэ-эр маплъэ ти-унэ пакIэ [pʂaːʂar] [maːpɬa] [tiwna] [paːt͡ʃʼa] kız (yalın) bakıyor evimiz yönü "Kız evimize doğru bakıyor."
Иусыфым пшъашъэр тиунэ егъакIо Иусыф-ым пшъашъэ-эр ти-унэ е-гъа-кIо [jəwsəfəm] [pʂaːʂar] [tiwna] [jaʁaːkʷʼa] Joseph (erg.) kız (yalın) evimiz o onu gitmeye zorluyor "Joseph kızı evine gitmeye zorluyor.
кIалэм еплъы пшъашъэр кIалэ-эр еплъы ти-унэ [t͡ʃʼaːɮam] [japɬə] [pʂaːʂar] çocuk (erg.) bakıyor kız (yalın) "Kız çocuğa bakıyor."
Fiil çekimi değiştir
| ayakta duruyor | oturuyor | uzanıyor | |
| Gövde duruşu | щыт (ɕət) | щыс (ɕəs) | щылъ (ɕəɬ) |
| Üzerinde | тет (tat) | тес (tas) | телъ (taɬ) |
| Altında | чIэт (t͡ʃʼat) | чIэс (t͡ʃʼas) | чIэлъ (t͡ʃʼaɬ) |
| Arasında | хэт (xat) | хэс (xas) | хэлъ (xaɬ) |
| Bir bölgenin içinde | дэт (dat) | дэс (das) | дэлъ (daɬ) |
| Yakında | Iут (ʔʷət) | Iyc (ʔʷəs) | Iулъ (ʔʷəɬ) |
| İçinde | ит (jət) | иc (jəs) | илъ (jəɬ) |
| Asılı veya bağlı | пыт (pət) | пыc (pəs) | пылъ (pəɬ) |
| Gövde üzerinde | гот (ɡʷat) | гоc (ɡʷas) | голъ (ɡʷaɬ) |
| Köşede veya arkadasında | къот (qʷat) | къоc (qʷas) | къолъ (qʷaɬ) |
| Yanında | бгъодэт (bʁʷadat) | бгъодэc (bʁʷadas) | бгъодэлъ (bʁʷadaɬ) |
Diğer örnekler :
| üzerine atıyor | üzerinde ölüyor | kalıyor | içine giriyor | zıplıyor | üzerine bakıyor | üzerine düşüyor | kalkıyor | ayrılıyor/uzaklaşıyor | |
| Gövde duruşu | щедзы (ɕed͡zə) | - | - | - | щапкIэ (ɕaːpkʲʼa) | щаплъэ (ɕaːpɬa) | щэфэ (ɕafa) | щых (ɕəx) | - |
| Üzerinde | тедзэ (ted͡za) | тэукIэхьагъ (tawkʲaħaːʁ) | танэ (taːna) | тахьэ (taːħa) | тапкIэ (taːpkʲʼa) | таплъэ (taːpɬa) | тафэ
(taːfa) || тэх (tax) || тэкI (takʲ) | ||
| Altında | чIедзэ (t͡ʃʼed͡za) | чIэукIэхьагъ (t͡ʃʼawkʲaħaːʁ) | чIанэ (t͡ʃʼaːna) | чIахьэ (t͡ʃʼaːħa) | чIапкIэ (t͡ʃʼaːpkʲʼa) | чIаплъэ
(t͡ʃʼaːpɬa) || чIафэ (t͡ʃʼaːfa) || чIэх (t͡ʃʼax) || чIэкI (t͡ʃʼakʲ) | |||
| Arasında | хедзэ (xed͡za) | хэукIэхьагъ (xawkʲaħaːʁ) | ханэ (xaːna) | хахьэ (xaːħa) | хапкIэ (xaːpkʲʼa) | хаплъэ (xaːpɬa) | хафэ
(xaːfa) || хэх (xax) || хэкI (xakʲ) | ||
| Bir bölgenin içinde | дедзэ (ded͡za) | дэукIэхьагъ (dawkʲaħaːʁ) | данэ (daːna) | дахьэ (daːħa) | дапкIэ (daːpkʲʼa) | даплъэ (daːpɬa) | дафэ (daːfa) | дэх (dax) | дэкI (dakʲ) |
| Arkasında veya yakında veya etrafında | Iуедзэ (ʔʷed͡za) | IyукIэхьагъ (ʔʷəwkʲaħaːʁ) | Iуанэ (ʔʷaːna) | Iуахьэ (ʔʷaːħa) | IуапкIэ (ʔʷaːapkʲʼa) | Iуаплъэ (ʔʷaːpɬa) | Iофэ (ʔʷafa) | Iух (ʔʷəx) | IукI (ʔʷəkʲ) |
| İçinde | редзэ (red͡za) | иукIэхьагъ (jəwkʲaħaːʁ) | енэ (jana) | ехьэ (jeːħa) | епкIэ (japkʲʼa) | еплъы (jeːpɬə) | ефэ (jafa) |
их (jəx) || икI (jəkʲ) | |
| Asılı veya bağlı | педзэ (ped͡za) | пыукIэхьагъ (pəwkʲaħaːʁ) | пэнэ (pana) | пэхьэ (paħa) | пэпкIэ (papkʲʼa) | пэплъэ (papɬa) | пэфэ (pafa) | пых (pəx) | пыкI (pəkʲ) |
| Gövde üzerinde | гуедзэ (ɡʷed͡za) | гоукIэхьагъ (ɡʷawkʲaħaːʁ) | гуанэ (ɡʷaːna) | гуахьэ (ɡʷaːħa) | гуапкIэ (ɡʷaːpkʲʼa) | гоплъэ
(ɡʷaapɬa) || гуафэ (ɡʷaːfa) || гох (ɡʷax) || гокI (ɡʷakʲ) | |||
| Köşede | къуедзэ (qʷed͡za) | къоукIэхьагъ (qʷawkʲaħaːʁ) | къуанэ (qʷaːna) | къуахьэ (qʷaːħa) | къуапкIэ (qʷaːpkʲʼa) | къоплъэ
(qʷapɬa) || къуафэ (qʷaːfa) || къох (qʷax) || къокI (qʷakʲ) | |||
| Yanında | бгъодедзэ (bʁʷaded͡za) | бгъодэукIэхьагъ (bʁʷadawkʲaħaːʁ) | бгъоданэ (bʁʷadaːna) | бгъодахьэ (bʁʷadaːħa) | бгъодапкIэ
(bʁʷadaːpkʲʼa) || бгъодэплъэ (bʁʷadapɬa) || бгъодафэ (bʁʷadaːfa) || бгъодэх (bʁʷadax) || бгъодэкI (bʁʷadakʲ) |
Gövde duruşu değiştir
Örnekler:
- кIалэр щыт, пшъашъэр щыс, лIэр щылъ - Çocuk ayakta, kız oturuyor ve adam uzanıyor.
- кIалэм ицуакъо ежь щэфэ - Çocuğun ayakkabısı ona uyuyor. (щэфэ = uymak)
- кIалэм ицуакъо щэхы - Çocuk ayakkabısını çıkarıyor.
Üzerinde değiştir
Bir çatı, bir sandalye, bir dağ, bir masa veya bir yatak gibi bir şeyin üzerindeki nesneler veya onların üzerinde yapılan fiiller.
Örnekler:
- кIалэр унашъхьэм тет - Çocuk çatıda duruyor.
- дэшхынэр анэм телъ - Yiyecek masada.
- кIалэр пIэм тапкIэ - Çocuk yatakta zıplıyor.
- телевижынэр анэм тафэ - Televizyon masaya uyuyor.
- анэм кIалэр тэкIы - Çocuk masadan iniyor.
Altında değiştir
Bir ağaç, mağara veya masa gibi bir şeyin üzerindeki nesneler veya onların üzerinde yapılan fiiller.
Örneğin:
- кIалэр унэчIэгъым чIэт - Çocuk evin altında duruyor.
- машинэр гьэраджым чIэт - Araba garajda.
- кIалэр чъыгым чIэлъ, пшъашъэр чъыгым чIэс - Çocuk ağacın altında uzanıyor ve kız oturuyor.
- машинэр гьэраджым чIафэ - Araba garaja sığıyor.
- пшъашъэр гьэраджым чIахьэ - Kız garaja giriyor.
- кIалэр анэм чIэкIы - Çocuk masanın altından çıkıyor.
Arasında değiştir
İnsanlar, deniz, su, orman, mezarlık gibi diğer nesnelerin arasındaki nesneler veya bunların arasında gerçekleşen fiiller.
Örnekler:
- кIалэр хым хэт, пшъашъэр рсым хэт - Çocuk denizde, kız suda.
- кIалэр хым хапкIэ, пшъашъэр хым хэхьэ - Çocuk denizin içinde zıplıyor, kız denize giriyor.
- кIалэр хым хаплъэ, пшъашъэр хым хэплъы - Çocuk denize bakıyor, kız denizden bakıyor.
- кIалэр мэзым хэт - Çocuk ormanda.
- кIалэр дыухэмэ яхэт - Çocuk şunların arasında.
- кIалэр дыу цIыфхэмэ яхафэ - Çocuk şu insanlara uyuyor (uyum sağlıyor).
- кIалэр хэхалъэм хэлъ - Çocuk mezarda uzanıyor.
- кIалэр къещхырэм хэкIы - Çocuk yağmurdan kaçıyor.
Bir bölgenin içinde değiştir
Birisinin bahçesi, köyü, şehri gibi bazı aralardaki nesneler veya buralarda gerçekleşen fiiller.
Örnekler:
- кIалэр койым дэс - Çocuk köyde.
- кIалэр къалэм дэлъыщт - Çocuk kasabada kalacak.
- кIалэр сищагу дахьэ - Çocuk bahçeme giriyor.
- машинэр койым дэт - Araba köyde.
- кIалэр щагум дэкIы - Çocuk bahçeden çıkıyor.
Arkasında veya yakında veya etrafında değiştir
Bir şeyin yakınındaki nesneler veya bunların üzerinde gerçekleşen fiiller.
Örnekler:
- кIалэр чъыгым идэжь Iут - Çocuk ağacın etrafında duruyor. (идэжь = onun yakınında).
- о Iус гьэу - Sen oraya otur.
- цIыфхэр чъыгым Iофэх - İnsanlar ağacın etrafına sığıyorlar.
- кIалэр чъыгым Iуахьэ - Çocuk ağacın yakınına gidiyor.
- кIалэр чъыгым IокIы - Çocuk ağaçtan uzaklaşıyor.
İçinde değiştir
Binalar, evler, arabalar, klozetler, kutular, odalar, roketler gibi şeylerin içindeki nesneler veya bunların üzerinde yapılan fiiller.
Örnekler:
- кIалэр унэм ис - Çocuk evin içinde oturuyor. - Çocuk evin içinde.
- тхьапэхэ машинэм илъых - Kâğıtlar arabanın içindeler.
- кIалэр унэм ехьэ - Çocuk eve giriyor.
- кIалэр унэм епкIэ - Çocuk evin içinde zıplıyor.
- цIыфхэр унэм ефэщтых - İnsanlar evin içine sığacaklar.
- кIалэр унэм екIы - Çocuk evden çıkıyor.
Asılı veya bağlı değiştir
Ağaçlar, elbiseler, kloset gibi şeyler veya kişiler üzerinde asılı duran nesneler veya bunların üzerinde gerçekleşen fiiller.
Örnekler:
- кIалэр къутамэм пыс - Çocuk dalın üzerinde oturuyor.
- мыехэр чъыгым пытых - Elmalar ağacın üzerinde (asılı).
- машинэм гъунджэхэ пытых - Arabanın (asılı olan) camları var.
- кIалэр чъыгым пэпкIэ, пшъашъэр чъыгым пэплъэ - Çocuk ağaçta zıplıyor, kız ağaca bakıyor.
- хъэзаным джанэр пылъ - Gömlek dolapta (asılı).
- кIалэм иджанэ Iашэхэ пылъых - Çocuğun gömleğinde silah var (asılı).
- кIалэр пекIы бэнанэ - Çocuk (asılı olan) muz topluyor.
Gövde üzerinde değiştir
İnsanlar, hayvanlar, bitkiler gibi birinin/bir şeyin vücuduna/gövdesine bağlı nesneler veya bunların üzerindeki eylemler.
Örnekler:
- уцым къэсхэ готых - Bitkinin dikenleri var (üzerinde).
- цум бжъэхэ готых - Öküzünboynuzları var (üzerinde).
- кIалэм Iэ гот - Çocuğun kolu var (üzerinde).
- кIалэр шым гос - Çocuk at üzerinde oturuyor.
- кIалэр шым гозы - Çocuk attan düşüyor.
- кIалэр гокIы шым - Çocuk attan iniyor.
- кIалэр цум ибжъэхэ гуекIы - Çocuk öküzün boynuzunu koparıyor.
Köşede değiştir
Örnekler:
- кIалэр удэ къот - Çocuk orada (ayakta) duruyor.
- кIалэр къурнэм къохьэ - Çocuk köşeye doğru yaklaşıyor.
- кIалэр къурнэм къот - Çocuk köşede duruyor.
- кIалэр къурнэм къокIы - Çocuk köşeden çıkıyor.
Yanında değiştir
Örnekler:
- кIалэм бгъодэт пшъашъэр - Kız çocuğun yanında (ayakta) duruyor.
- унэхэ зыбгъодэтых - Evler birbirleriyle yan yana duruyorlar.
- машинэм къыбгъодахь - Arabanın yanından gir.
- кIалэм бгъодэкI - Çocuğun yanından uzaklaş (onun vücudundan ayrıl).
Zaman değiştir
Geçmiş zaman değiştir
1. tip :
Fiillerin 1. tip geçmiş zamanını oluşturmak için -aгъ /-aːʁ/ ekleriz. Bu eylemin gerçekleştirildiğini gösterir fakat süresini veya bitirilme durumunu göstermez.
Örnekler :
- кIо /kʷʼa/ git → мэкIуагъ /makʷʼaːʁ/ gitti
- къакIу /qaːkʷʼ/ gel → къэкIуагъ /qakʷʼaːʁ/ geldiler
- шхэ /ʃxa/ ye! → мэшхагъ /maʃxaːʁ/ yediler
- Iо /ʔʷa/ söyle → иIуагъ /jəʔʷaːʁ/ söyledi
- еплъ /japɬ/ bak → еплъэгъ /japɬaʁ/ baktı
- шхы /ʃxə/ (onu) ye → ишхэгъ /jəʃxaʁ/ (onu) yedi
| Çoğulluk | Şahıs | Kiril | IPA | Manası |
|---|---|---|---|---|
| Tekil | Birinci şahıs | сыкIуагъ, седжагъ | skʷʼaːʁ, sajd͡ʒaːʁ | Gittim, okudum |
| İkinci şahıs | укIуагъ, уеджагъ | wkʷʼaːʁ, wajd͡ʒaːʁ | Gittin, okudun | |
| Üçüncü şahıs | мэкIуагъ, еджагъ | makʷʼaːʁ, jad͡ʒaːʁ | Gitti, okudu | |
| Çoğul | Birinci şahıs | тыкIуагъ, теджагъ | tkʷʼaːʁ, tajd͡ʒaːʁ | Gittik, okuduk |
| İkinci şahıs | шъукIуагъ, шъуеджагъ | ʃʷkʷʼaːʁ, ʃʷajd͡ʒaːʁ | Gittiniz, okudunuz | |
| Üçüncü şahıs | мэкIуагъэх, еджагъэх | makʷʼaːʁax, jad͡ʒaːʁax | Gittiler, okudular |
Сиунэ сщышхагъ [siwna] [sʃəɕxaːʁ] evim yedim "Evimde yedim."
тыгъусэ мые сщэфэгъ [təʁʷaːsa] [məja] [sʃafaʁ] dün elma satın aldım "Dün elma aldım."
2. tip :
Bu geçmiş zamanın hikâyesi veya sürekli geçmiş zamanın hikâyesidir. Bu -эгъагъ /-aʁaːʁ/ sonekiyle oluşturulur. Eylemin geçmiş belirli bir zamanda yaşanmış olduğunu gösterir.
Örnekler :
- кIо /kʷʼa/ git → мэкIогъагъ /makʷʼaʁaːʁ/ gitmişti
- къакIу /qaːkʷʼ/ gel → къэкIогъагъ /qakʷʼaʁaːʁ/ gelmişti
- шхэ /ʃxa/ ye! → мэшхэгъагъ /maʃxaʁaːʁ/ yemişti
- Iо /ʔʷa/ söyle → иIогъагъ /jəʔʷaʁaːʁ/ söylemişti
- еплъ /japɬ/ bak → еплъыгъагъ /japɬəʁaːʁ/ bakmıştı
- шхы /ʃxə/ ye → ишхыгъагъ /jəʃxəʁaːʁ/ yemişti
| Çoğulluk | Şahıs | Kiril | IPA | Manası |
|---|---|---|---|---|
| Tekil | Birinci şahıs | сыкIогъагъ, седжэгъагъ | skʷʼaʁaːʁ, sajd͡ʒaʁaːʁ | Gitmiştim, okumuştum |
| İkinci şahıs | укIогъагъ, уеджэгъагъ | wkʷʼaʁaːʁ, wajd͡ʒaʁaːʁ | Gitmiştin, okumuştun | |
| Üçüncü şahıs | мэкIогъагъ, еджэгъагъ | makʷʼaʁaːʁ, jad͡ʒaʁaːʁ | Gitmişti, okumuştu | |
| Çoğul | Birinci şahıs | тыкIогъагъ, теджэгъагъ | tkʷʼaʁaːʁ, tajd͡ʒaʁaːʁ | Gitmiştik, okumuştuk |
| İkinci şahıs | шъукIогъагъ, шъуеджэгъагъ | ʃʷkʷʼaʁaːʁ, ʃʷajd͡ʒaʁaːʁ | Gitmiştiniz, okumuştunuz | |
| Üçüncü şahıs | мэкIогъагъэх, еджэгъагъэх | makʷʼaʁaːʁax, jad͡ʒaʁaːʁax | Gitmiştiler, okumuştular |
Сиунэ сщышхэгъагъ [siwna] [sʃəɕxaʁaːʁ] evim yemiştim "Evimde yemiştim."
тыгъусэ мые сщэфгъагъ [təʁʷaːsa] [məja] [sʃafʁaːʁ] dün bir elma satın aldım "Dün elma almıştım."
Geniş zaman değiştir
Örneğin:
- кIо /kʷʼa/ git → макIо /makʷʼa/ gidiyor
- къакIу /qaːkʷʼ/ gel → къакIо /qakʷʼa/ geliyor
- шхэ /ʃxa/ ye! → машхэ /maʃxaʁ/ yiyiyor
- Iо /ʔʷa/ söyle → еIо /jəʔʷa/ söylüyor
- еплъ /japɬ/ bak → еплъы /japɬə/ bakıyor
- шхы /ʃxə/ (onu) ye → ешхы /jəʃxə/ (onu) yiyiyor
| Çoğulluk | Şahıs | Kiril | IPA | Manası |
|---|---|---|---|---|
| Tekil | Birinci şahıs | сэкIо, седжэ | sakʷʼa, sajd͡ʒa | Giderim, okurum |
| İkinci şahıs | окIо, уеджэ | wakʷʼa, wajd͡ʒa | Gidersin, okursun | |
| Üçüncü şahıs | макIо, еджэ | maːkʷʼa, jad͡ʒa | Gider, okur | |
| Çoğul | Birinci şahıs | тэкIо, теджэ | takʷʼa, tajd͡ʒa | Gideriz, okuruz |
| İkinci şahıs | шъокIо, шъуеджэ | ʃʷakʷʼa, ʃʷajd͡ʒa | Gidersiniz, okursunuz | |
| Üçüncü şahıs | макIох, еджэх | maːkʷʼax, jad͡ʒax | Giderler, okurlar |
Gelecek zaman değiştir
Gelecek zaman genellikle ~(э)щт /(a)ɕt/ ekiyle oluşturulur. Bjeduğ, Şapsığ ve Nathuay gibi bazı diyalektlerde ise ~(э)т /(a)t/ olarak kısaltılmış olarak kullanılır.
Örnekler :
- кIо /kʷʼa/ git → мэкIощт /makʷʼaɕt/ gidecek
- къакIу /qaːkʷʼ/ gel → къэкIощт /qakʷʼaɕt/ gelecek
- шхэ /ʃxa/ ye! → мэшхэщт /maʃxaɕt/ yiyecek
- Iо /ʔʷa/ söyle → иIощт /jəʔʷaɕt/ söyleyecek
- еплъ /japɬ/ bak → еплъыщт /japɬəɕt/ bakacak
- шхы /ʃxə/ ye (onu) → ишхыщт /jəʃxəaɕt/ (onu) yiyecek
| Çoğulluk | Şahıs | Kiril | IPA | Manası |
|---|---|---|---|---|
| Tekil | Birinci şahıs | сыкIощт, седжэщт | skʷʼaɕt, sajd͡ʒaɕt | Gideceğim, okuyacağım |
| İkinci şahıs | укIощт, уеджэщт | wkʷʼaɕt, wajd͡ʒaɕt | Gideceksin, okuyacaksın | |
| Üçüncü şahıs | мэкIощт, еджэщт | makʷʼaɕt, jad͡ʒaɕt | Gidecek, okuyacak | |
| Çoğul | Birinci şahıs | тыкIощт, теджэщт | tkʷʼaɕt, tajd͡ʒaɕt | Gideceğiz, okuyacağız |
| İkinci şahıs | шъукIощт, шъуеджэщт | ʃʷkʷʼaɕt, ʃʷajd͡ʒaɕt | Gideceksiniz, okuyacaksınız | |
| Üçüncü şahıs | мэкIощтых, еджэщтых | makʷʼaɕtəx, jad͡ʒaɕtəx | Gidecekler, okuyacaklar |
Сиунэ сщышхэщт [siwna] [sʃəʃxaɕt] evim yiyeceğim "Evimde yiyeceğim."
Zaman örnekleri değiştir
| Kök | Zaman | Şekiller | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Olumsuz | Olumlu (istek) | Olumsuz (isteksizlik) | Olasılık (Kapasite) | Eğer | Olsa bile | ||
| мэкIуагъ | Geçmiş | мэкIуагъэп | мэкIорэгъуагъ | мэкIорэгъуагъэп | мэкIошъутэгъ | мэкIуагъэмэ | мэкIуагъэми |
| макIо | Geniş | макIорэп | мэкIорагъу | мэкIорагъоп | мэкIошъу | макIомэ | макIоми |
| мэкIощт | Gelecek | мэкIощтэп | мэкIорэгъощт | мэкIорэгъощтэп | мэкIошъущт | мэкIощтьмэ | мэкIощтми |
| мэкIогъагъ | Geçmiş 2 | мэкIогъагъэп | мэкIорэгъуэгъагъ | мэкIорэгъуэгъагъэп | мэкIошъутыгъагъ | мэкIогъагъэмэ | мэкIогъагъэми |
Sayılar değiştir
- Sıfırdan ona kadar olan sayılar özel kelimelerdir.
- 0 зиI [ziʔ]
- 1 зы
[zə] (yardım·bilgi) - 2 тIу [tʷʼə] (yardım·bilgi)
- 3 щы [ɕə] (yardım·bilgi)
- 4 плIы [pɬʼə] (yardım·bilgi)
- 5 тфы [tfə] (yardım·bilgi)
- 6 хы [xə] (yardım·bilgi)
- 7 блы [blə] (yardım·bilgi) veya [bɮə] (yardım·bilgi)
- 8 и [jə] (yardım·bilgi)
- 9 бгъу [bʁʷə] (yardım·bilgi)
- 10 пшIы [pʃʼə] (yardım·bilgi)
- Onbirden ondokuza kadar olan sayılar "on" kelimesinden sonra кIу ([kʷʼə]) eki ve birim sayıyla oluşturulur:
- 11 пшIыкIуз [pʃʼəkʷʼəz] (yardım·bilgi)
- 12 пшIыкIутIу [pʃʼəkʷʼətʷʼ] (yardım·bilgi)
- 13 пшIыкIущ [pʃʼəkʷʼəɕ] (yardım·bilgi)
- 14 пшIыкIуплI [pʃʼəkʷʼəpɬʼ] (yardım·bilgi)
- 15 пшIыкIутф [pʃʼəkʷʼətf] (yardım·bilgi)
- 16 пшIыкIух [pʃʼəkʷʼəx] (yardım·bilgi)
- 17 пшIыкIубл [pʃʼəkʷʼəbl] (yardım·bilgi)
- 18 пшIыкIуй [pʃʼəkʷʼəj] (yardım·bilgi)
- 19 пшIыкIубгъу [pʃʼəkʷʼəbʁʷ] (yardım·bilgi)
- Onun katlarında kırktan sonra elli hariç "yirmilik sayı sistemi" ile oluşturulur:
- 20 тIокIы [tʷʼat͡ʃə] (20)
- 21 тIокIырэ зырэ [tʷʼat͡ʃəra zəra] (20 ve 1)
- 22 тIокIырэ тIурэ [tʷʼat͡ʃəra tʷʼəra] (20 ve 2)
- 23 тIокIырэ щырэ [tʷʼat͡ʃəra ɕəra] (20 ve 3)
- ...
- 30 щэкIы [ɕat͡ʃə] (30)
- 31 щэкIырэ зырэ [ɕat͡ʃə zəra] (30 ve 1)
- 32 щэкIырэ тIурэ [ɕat͡ʃə tʷʼəra] (30 ve 2)
- ...
- 40 тIокIитIу [tʷʼat͡ʃitʷʼ] (20 × 2)
- 41 тIокIитIурэ зырэ [tʷʼat͡ʃitʷʼəra zəra] (20 × 2 ve 1)
- 42 тIокIитIурэ тIурэ [tʷʼat͡ʃitʷʼəra tʷʼəra] (20 × 2 ve 2)
- ...
- 50 шъэныкъо [ʂanəqʷa] (yarım-yüz)
- 51 шъэныкъорэ зырэ [ʂanəqʷara zəra] (yarım-yüz ve 1)
- 52 шъэныкъорэ тIурэ [ʂanəqʷara tʷʼəra] (half-hundred ve 2)
- ...
- 60 тIокIищ [tʷʼat͡ʃiɕ] (20 × 3)
- 61 тIокIищырэ зырэ [tʷʼat͡ʃiɕəra zəra] (20 × 3 ve 1)
- 62 тIокIищырэ тIурэ [tʷʼat͡ʃiɕəra tʷʼəra] (20 × 3 ve 2)
- ...
- 70 тIокIищырэ пшIырэ [tʷʼat͡ʃiɕra pʃʼəra] (20 × 3 ve 10)
- 71 тIокIищырэ пшIыкIузырэ [tʷʼat͡ʃiɕra pʃʼəkʷʼəzəra] (20 × 3 ve 11)
- 72 тIокIищырэ пшIыкIутIурэ [tʷʼat͡ʃiɕra pʃʼəkʷʼətʷʼəra] (20 × 3 ve 12)
- ...
- 80 тIокIиплI [tʷʼat͡ʃipɬʼ] (20 × 4)
- 81 тIокIиплIырэ зырэ [tʷʼat͡ʃipɬʼəra zəra] (20 × 4 ve 1)
- 82 тIокIиплIырэ тIурэ [tʷʼat͡ʃipɬʼəra tʷʼəra] (20 × 4 ve 2)
- ...
- 90 тIокIиплIырэ пшIырэ [tʷʼat͡ʃipɬʼəra pʃʼəra] (20 × 4 ve 10)
- 91 тIокIиплIырэ пшIыкIузырэ [tʷʼat͡ʃipɬʼəra pʃʼəkʷʼəzəra] (20 × 4 ve 11)
- 91 тIокIиплIырэ пшIыкIутIурэ [tʷʼat͡ʃipɬʼəra pʃʼəkʷʼətʷʼəra] (20 × 4 ve 12)
- Yüzlükler kelime kökünü takiben (шъ (ʂ)) -и- (-i-) eki ve sonrasında çarpan sayı köküyle oluşturulur.
- 100 шъэ (ʂa)
- 101 шъэрэ зырэ (ʂara zəra) (100 ve 1)
- 110 шъэрэ пшIырэ (ʂara pʃʼəra) (100 ve 10)
- 200 шъитIу (ʂitʷʼ) (100 × 2)
- 201 шъитIурэ зырэ (ʂitʷʼəra zəra) (200 × 2 ve 1)
- 300 шъищ (ʂiɕ) (100 × 3)
- 400 шъиплI (ʂipɬʼ) (100 × 4)
- 500 шъитф (ʂitf) (100 × 5)
- 600 шъих (ʂix) (100 × 6)
- 700 шъибл (ʂibl) (100 × 7)
- 800 шъий (ʂij) (100 × 8)
- 900 шъибгъу (ʂibʁʷ) (100 × 9)
- Bin мин (min)'dir. Binler kelime kökünü takiben (мин (məjn)) -и- (-i-) eki ve çarpan sayı köküyle oluşturulur.
- 1000 мин (min)
- 1001 минрэ зырэ (minra zəra) (1000 ve 1)
- 1010 минрэ пшIырэ (minra pʃʼəra) (1000 ve 10)
- 1100 минрэ шъэрэ (minra ʂara) (1000 ve 100)
- 2000 минитIу (minitʷʼ) (1000 × 2)
- 3000 минищ (miniɕ) (1000 × 3)
- 4000 миниплI (minipɬʼ) (1000 × 4)
- 5000 минитф (minitf) (1000 × 5)
- 6000 миних (minix) (1000 × 6)
- 7000 минибл (minibl) (1000 × 7)
- 8000 миний (minij) (1000 × 8)
- 9000 минибгъу (minibʁʷ) (1000 × 9)
- 10000 минипшI (minipʃʼ) (1000 × 10)
- 11000 минипшIыкIуз (minipʃʼəkʷʼəz) (1000 × 11)
- 12000 минипшIыкIутIу (minipʃʼəkʷʼətʷʼ) (1000 × 12)
- 20000 минитIокIы (minitʷʼat͡ʃə) (1000 × 20)
- 100000 минишъэ (miniʂa) (1000 × 100)
- 200000 минишъитIу (miniʂitʷʼ) (1000 × 200)
Oluşturulduğunda yüz kelimesi varsa onluk ve birim kelimeleriyle -рэ (-ra) sonekini alır.
Örneğin:
шъэрэ зырэ (ʂara zəra) [101], шъэрэ тIурэ (ʂara tʷʼəra) [102], шъэрэ пшIыкIузырэ (pʃʼəkʷʼətʷʼəra) [111], шъитIурэ щэкIырэ плIырэ (ʂitʷʼəra ɕat͡ʃəra pɬʼəra) [234]).
- Bin мин (min)'dir. Diğer binler -и- (-i-) ekiyle ve çarpan birim köküyle oluşturulur: минитIу (minitʷʼə) [2,000], минищ (miniɕ) [3,000]… минищ шъэ (miniɕ ʂa) [3,100], минищ шъитIу (miniɕ ʂitʷʼə) [3,200], миниплI (minipɬʼ) [4,000], миниплIы шъэ (minipɬʼəra ʂa) [4,100], минишъиплIтIу (miniʂipɬʼətʷʼ) [4,200], минишъиплIщ (miniʂipɬʼəɕ) [4,300], минитфы шъэ (minitfə ʂa) [5,100], минишъитфтIу (miniʂitfətʷʼ) [5,200]... İsmin belirli bir miktarı olduğunda, isim -и (-i) eki ve çarpan sayı kökünü alır. Örneğin:
Зы кIалэ - Bir çocuk (zə t͡ʃaːla), КIалитIу - iki çocuk (t͡ʃaːlitʷʼ), КIалиплI -
dört çocuk (t͡ʃaːlipɬʼ), КIалишъэ - 100 çocuk (t͡ʃaːliʂa), Зы мафэ - bir gün (zə maːfa),
МафитIу - iki gün (maːfitʷʼ), Мафищы (мафищ) - üç gün (maːfiɕ).
Sıra sayıları değiştir
- апэрэ/япэрэ (aːpara/jaːpara) - ilk hariç sıra sayıları я- (jaː-) öneki ve –нэрэ (-nara) sonekiyle oluşturulur. Örneğin: ятIунэрэ (jaːtʷʼənara) - ikinci, ящынэрэ (jaːɕənara) - üçüncü, яплIынэрэ (jaːpɬʼənara) - dördüncü.
- birinci - япэрэ [jːpara]
- ikinci - ятIунэрэ [jaːtʷʼənara]
- üçüncü - ящынэрэ [jaːɕənara]
- dördüncü - яплIынэрэ [jaːpɬʼənara]
- beşinci - ятфынэрэ [jaːtfənara]
- altıncı - яхынэрэ [jaːxənara]
- yedinci - яблынэрэ [jaːblənara]
- sekizinci - яинэрэ [jaːjənara]
- dokuzuncu - ябгъунэрэ [jaːbʁʷənara]
- onuncu - япшIынэрэ [jaːpʃʼənara]
- onbirinci - япшIыкIузынэрэ [jaːpʃʼəkʷʼəzənara]
- onikinci - япшIыкIутIунэрэ [jaːpʃʼəkʷʼətʷʼənara]
- yirminci - ятIокIынэрэ [jaːtʷʼat͡ʃənara]
- yüzüncü - яшъэнэрэ [jaːʂanara]
Япэрэ мафэ - birinci gün (jaːpara maːfa), ЯтIонэрэ мафэ - ikinci gün (jaːtʷʼənara maːfa), ЯтIонэрэ цуакъо - ikinci ayakkabı (jaːpara t͡ʃʷaːqʷa), Яхэнэрэ классым щэгъэжьагъу тутын сешъо~Altıncı sınıftan beri sigara içiyorum.
Ayrık sayılar değiştir
- Sayının ~ы (~ə) son sesli harfi ~эрэ (~ara) olur:
О плIэрэ къосIогъах - Sana zaten dört kere söyledim.
- Sayı ayrıca paylaşımın ölçüsün tanımlar: "Bir" ve "iki" sayıları псау (psaw) (tüm), ренэ (pena) (tüm, süreyle/zamanla alakalı), ныкъо (nəqʷa) (yarım) kelimeleriyle oluşturulur.
- Kesirli sayılar sayma sayılarına -(а)нэ /aːna/ anlambirimi eklenerek oluşturulur:
щы /ɕə/ "üç" - щанэ /ɕaːna/ "üçte biri", плIы /pɬʼə/ "dört" - плIанэ /pɬʼaːna/ "dörtte biri", хы "altı" - ханэ
/xaːna/ "altıda biri" diye devame ediyor. cümle içinde kullanırsak:
ЧIыгоу къытатыгъэм изыщанэ картоф хэдгъэтIысхьа́гъ "Tahsis edilmiş olan arazinin üçte birine patates ektik", Хатэм изыщанэ помидор хэдгъэтIыцсхагъ - "Sebze tarlasının üçte birine domates ektik", Ахщэ къыратыгъэм ыпIланэ чыфэ ритыгъ – "O paranın dörtte birini borç olarak verdi."
- harım (1÷2) - ныкъо [nəqʷa]
- üçte biri (1÷3) - щанэ [ɕaːna]
- üçte ikisi (2÷3) - щанитIу [ɕaːnitʷʼ] (1÷3 × 2)
- dörtte biri (1÷4) - плIанэ [pɬʼaːna]
- dörtte ikisi (2÷4) - плIанитIу [pɬʼaːnitʷʼ] (1÷4 × 2)
- dörtte üçü (3÷4) - плIанищ [pɬʼaːniɕ] (1÷4 × 3)
- beşte biri (1÷5) - тфанэ [tfaːna]
- altıda biri (1÷6) - ханэ [xaːna]
- yedide biri (1÷7) - бланэ [blaːna]
- yedide biri (1÷8) - янэ [jaːna]
- dokuzda biri (1÷9) - бгъуанэ [bʁʷaːna]
- onda biri (1÷10) - пшIанэ [pʃʼaːna]
- onbirde biri (1÷11) - пшIыкIузанэ [pʃʼəkʷʼəzaːna]
- onikide biri (1÷12) - пшIыкIутIуанэ [pʃʼəkʷʼətʷʼaːna]
- yirmide biri (1÷20) - тIокIанэ [tʷʼat͡ʃaːna]
- yüzde biri (1÷100) - шъанэ [ʂaːna]
- Üleştrme sayıları -ры /-rə/ anlambiriminin yardımıyla uygun sayma sayısının tekrarı sonucu elde edilir: зырыз /zərəz/ "birer", тIурытIу /tʷʼərətʷʼ/ "ikişer", щырыщ /ɕərəɕ/ "üçer", плIырыплI /pɬʼərəplʼ/ "dörder", тфырытф /tfərətf/ "beşer" diye devam ediyor. Cümle içinde örneklersek: ЕджакIохэр экзаменым тIурытIоу чIахьэщтыгъэх "Öğrenciler sınava ikişer ikişer girdiler".
- Sayılardan ikileme ana yapıcı sayının genellikle зы "one" olduğu üç sayma sayısının birleştirilmesiyle oluşturulur.
Örneğin:
зыхыбл /zəxəbl/ зы-хы-бл "altı yedi kadar", зытIущ /zətʷʼəɕ/ зы-тIу-щ "iki üç kadar" . Cümle içinde: Непэ садэжь нэбгырэ зытIущ къыIухьагъ "Bugün iki üç kadar kişi bana geldi.".
Kaynakça değiştir
- ^ Konuk, Mezane (Mayıs 2023). "Applicative Constructions in Abzakh – a West Circassian Dialect". Journal of Caucasian Studies. 7 Haziran 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Haziran 2023.
- ^ Ayla Appleblaum & Matthew Gordon (2013). "A comparative phonetic study of the Circassian languages" (PDF). Berkeley Linguistics Society. 23 Mayıs 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 7 Haziran 2023.
Konuyla ilgili yayınlar değiştir
- Аркадьев, П. М.; Ландер, Ю. А.; Летучий, А. Б.; Сумбатова, Н. Р.; Тестелец, Я. Г. Введение. Основные сведения об адыгейском языке в кн.: "Аспекты полисинтетизма: очерки по грамматике адыгейского языка" под ред.: П. М. Аркадьев, А. Б. Летучий, Н. Р. Сумбатова, Я. Г. Тестелец. Москва: РГГУ, 2009 (Arkadiev, P. M.; Lander, Yu. A.; Letuchiy, A. B.; Sumbatova, N. R.; Testelets, Ya. G. Introduction. Basic information about Adyghe language in "Aspects of polysyntheticity: studies on Adyghe grammar" edited by: P. M. Arkadiev, A. B. Letuchiy, N. R. Sumbatova, Ya. G. Testelets. Moscow, RGGU, 2009) (Rusça) ISBN 978-5-7281-1075-0
- Ranko Matasović,A SHORT GRAMMAR OF EAST CIRCASSIAN (KABARDIAN): [1] 12 Temmuz 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
Dış bağlantılar değiştir
- Adigece Dilbilgisi - Giriş Çerkesçe öğrenmek için faydalı bir site
- Adigece Dilbilgisi - Ayrıntılı (Rusça)
- Adigece Dilbilgisi - Çevrimiçi Adigece dersleri 28 Aralık 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Adigece dilbilgisi öğrenimi