Tacik alfabesi: Revizyonlar arasındaki fark

Herhangi bir alfabenin kullanışı genellikle [[Tacikistan]] tarihi ile ilişkilendirilmiştir. Önce Arap alfabesi, daha sonra kısa bir süreliğine Latin alfabesi ve ondan sonra Kiril alfabesi kullanılmıştır. [[Kiril alfabesi]] bugüne kadar Tacikistan'da en çok kullanılan yazı sistemidir. Mamafîh Tacikistan, bazı koşullar tamamlandıktan sonra, Kiril alfabesinden Fars-Arap sistemine döneceğini ilan ederek<ref>[http://www.sendika.org/yazi.php?yazi_no=7783 Sendika.org - İran, Tacikistan'a 'yatırım' yapıyor]</ref> [[İran]] ve [[Afganistan]] ([[Farsça]] konuşan ülkeler) ile daha yakın kültürel bağlar kurmayı amaçlamaktadır.

 

[[Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği|Sovyetler Birliği]]'nin parçalanmasıyla bağımsızlıklarını ilan eden birçok devlet gibi, Tacikistan'da da kullanılan [[yazı sistemleri|yazı sistemin]] değişimi, ve bu konu hakkındaki tartışmalar, siyasî temalara yakın bir bağa sahip olmuştur. Basit terimlerle, Kiril alfabesinin uygulamasından itibaren Latin alfabesi kullanılmamasına karşın, Latin alfabesi [[Turancılık|Turancılar]] tarafından savunulmaktadır, çünkü Turancılar, Tacikistan'ın diğer Türki Cumhuriyetleri ile daha yakın olmasını amaçlamaktadırlar.<ref>Schlyter, B. N. (2003) [http://orient4.orient.su.se/centralasia/FocasSociolinguistic.html Sociolinguistic Changes in Transformed Central Asian Societies] {{İng.}}</ref>. Fars-Arap alfabesi, muhafazakârlar, [[İslamcılık|İslamcılar]] ve Tacikistan'ı [[İran]]'a ve Fars mirasına daha yakın getirmek isteyen kişiler tarafından savunulmaktadır. Şu anki ''[[:wikt:de facto#Sıfat|de facto]]'' standartına göre, Kiril alfabesi, [[statüko]]yu sağlamak isteyenler ve Tacikistan'ın [[Rusya]]'dan uzaklaşmasını istemeyenler tarafından savunulmaktadır.

 

Tacikistan'da [[İslam]]'ın etkisine rağmen, 1920li yıllara kadar, Tacikçe, Fars-Arap alfabesi ile yazılmıştır. Bu zamana kadar, bu dil ayrı bir dil olarak düşünülmedi ve sadece [[Farsça|Fars dili]] olarak tanımlanıldı. Sovyet Birliği [[1923]]-[[1927]] arası Fars-Arap sistemini basitlendirmeye başladılar. [[1927]]'de Sovyetler, Tacikçe'nin yazı sistemini temeli Latin alfabesi olan bir sistemle değiştirdiler.<ref>Keller, S. (2001) ''To Moscow, Not Mecca: The Soviet Campaign Against Islam in Central Asia, 1917-1941''</ref> SSCB'liler, [[okuryazarlık]] sayısını artırmak ve Tacikistan'ı, büyük kısmı Müslüman olan Orta Asya'dan uzaklaştırmak amacıyla Latin yazı sistemini uygulamaya koydular. Pratiksel düşünceler de bu değişimin uygulanmasını etkiledi. Fars-Arap alfabesi, [[:wikt:abjad#İngilizce|abcad]] yazı sistemine sahip olmasına rağmen, Tacikçe'nin ünlü harflerini göstermek için yeterince harfi yoktur. Ayrıca, Fars-Arap alfabesini öğrenmek daha zordur, çünkü harfleri konumlarına bağlı olarak ayrı şekillere sahip olmaktadır.<ref>Dickens, M. (1988) [http://www.oxuscom.com/lang-policy.htm Soviet Language Policy in Central Asia]</ref>

 

Fars-Arap yazı sistemi, [[eğitim]]e ve genel hayata uygulanmayla hayata geçirildi. Ancak [[1993]]'te [[Tacikistan İslamî Rönesans Partisi]]'nin yasaklanılması, Fars-Arap sisteminin uygulanılmasını yavaşlandırdı. [[1999]]'da <<''Fârsi''>> kelimesi, millî dil kanunundan çıkarıldı.<ref>Siddikzoda, S. "Tajik Language: Farsi or not Farsi?" in ''Media Insight Central Asia #27'', August 2002</ref> [[2004]] itibarıyla, ''de-facto'' olarak kullanılan standart, [[Kiril alfabesi]]nin Tacikçe sürümüdür,<ref>[http://www.unhchr.ch/tbs/doc.nsf/(Symbol)/87a9c714b1b98e1ec1256fa3002df2b3?Opendocument UNHCHR - Committee for the Elimination of Racial Discrimination - Summary Record of the 1659th Meeting : Tajikistan. 17/08/2004. CERD/C/SR.1659]</ref> ve [[1996]] itibarıyla çok az kişi Fars-Arap alfabesini okuyabilir.<ref>[http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/tjtoc.html Library of Congress Country Study - Tajikistan]</ref>

 

[[Dosya:Ghazaliyyat by Jami.jpg|thumb|right|220px|[[1492]]'de [[Cami (şair)|Cami]] adlı [[Tacikler|Tacik]] asıllı bir [[şair]] tarafından yazılan resimli el yazısı. Kullandığı yazı sistemi Fars-Arap sistemidir.]]

Fonetik ses değerleri ile (''bkz.: [[UFA]]''), Tacik alfabesinin önemli türlerin harfleri aşağıda gösterilmektedir.

Fars-Arap yazı sisteminin bir sürümü, Tacikçe'yi yazmak için kullanılmaktadır. Tacik sürümünde (Arap alfabesinin diğer sürümleri gibi), <<ا>> (alef) hariç, ünlü seslere ait harfler yoktur, ama ihtiyari olarak [[diyakritik işaretler]]le verilmektedir (teknik bir bakımdan [[abcad]] bir yazı sistemidir).

{| cellpadding=4 style="font-size:large; text-align:center;" summary="Tacik-Arap alfabesinin 32 harfi" align=center

[[Dosya:Nasimi isfara 3 mod.jpg|220px|right|thumb|''Kommunisti isfara'' adlı bir Tacik gazetenin [[15 Mayıs]] [[1936]] tarihli sayısı.]]

 

 

[[Latin alfabesi]], okuryazarlık sayısını artırmak ve dilin [[İslam|İslamî]] etkilerini çıkartmak için, [[Ekim Devrimi]]'nden sonra uygulanmaya konuldu. [[1926]] ve [[1929]] arasında, Latin türünün ilk sürümlerinde sadece küçük harfler kullanılmaktaydı (örnek olarak, bu maddenin üst-sağ kısmındaki resime bakınız). [[Orta Asya]] Yahudileri ise değişik bir sürüm kullandılar. Bu farkların bir tanesi, üç harfin daha fazla olmasıydı (ů, ə̧ ve ḩ). Bu harfler diğer lehçelerde bulunmamaktadır<ref>''Perry, J. R. (2005) A Tajik Persian Reference Grammar (Boston : Brill) p. 35''</ref>.

<<Ƣ>> karakterinin adı <<Ğa>>'dır. Bu karakter, /ɣ/ fonemini simgeleştirmektedir. Bu alfabe, 1930lu yılların son senelerine kadar Sovyet Birliği'nin Slav olmayan dillerin yazılması için kullanıldı. Latin alfabesi günümüzde kullanılmamaktadır, fakat bazı gruplar bu alfabeninde kullanılması gerektiğini savunmaktadır<ref>''Schlyter, B. N. (2003) [http://orient4.orient.su.se/centralasia/FocasSociolinguistic.html Sociolinguistic Changes in Transformed Central Asian Societies]''</ref>.

 

1930lu yıllarının son senelerinde [[Kiril alfabesi]] ile yazılan Tacikçe, [[Tacikistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti]]'nde uygulanıldı, ve böylece [[Ekim Devrimi]]'nden itibaren kullanılan [[Latin alfabesi]]nin kullanışı durduruldu. [[1939]]'dan sonra [[Farsça]]'da ve Fars-Arap alfabesi ile yazılan maddeler Tacikistan'da yasaklanıldı<ref>Perry, J. R. (1996) "Tajik literature: Seventy years is longer than the millennium" in ''World Literature Today'', Vol. 70 Issue 3, p. 571</ref>. [[1952]]'de Щ ve Ы harfleri aşağıdaki alfabeye eklendi.

{| cellpadding=4 style="font-size:large; text-align:center;" summary="Tacik Kiril alfabesinin 34 harfi, hem büyük hem de küçük harflerle" align=center

|}

 

[[İbrani alfabesi]], Fars-Arap alfabesi gibi bir abcaddır. Buhori dili ([[Semerkand]] ve [[Buhara]]'da yaşayan Buhara Yahudiler tarafından konuşulan bir Tacik lehçesi) için kullanılmaktadır.

[[Dosya:Jewish_Children_with_their_Teacher_in_Samarkand.jpg|right|220px|thumb|[[Semerkand]]'da Buhara Yahudi çocuklar, öğretmenleri ile.]]

Örnek yazı: דר מוקאבילי זולם איתיפאק נמאייד. מראם נאםה פרוגרמי פירקהי יאש בוכארייאן. - Дар муқобили зулм иттифоқ намоед. Муромнома - пруграми фирқаи ёш бухориён.<ref>Rzehak, L. (2001) ''Vom Persischen zum Tadschikischen. Sprachliches Handeln und Sprachplanung in Transoxanien zwischen Tradition, Moderne und Sowjetunion (1900-1956)'' (Wiesbaden : Reichert) {{Alm.}}</ref>

 

{|valign="top" cellpadding="8"

! Latin || Kiril || Fars-Arap || Türkçe

{{Unicode|Tamomi odamon ozod ba dunë meoând va az lihozi manzilatu huquq bo ham barobarand. Hama sohibi aqlu viçdonand, boâd nisbat ba âkdigar barodarvor munosabat namoând.}}

</blockquote>

Harf vurgusu olan Fars-Arap yazısı, genellikle yazılmayan ünlü harfleri içermektedir:

{|valign="top" cellpadding="8"

[[Dosya:Tajik Wikipediae.PNG|right|200px|thumb|[[Tacikçe Vikipedi]]'nin ''[[:tg:Астрономия|Астрономия/Astronomija]]'' maddesinde, bu yazıçeviri aracı kullanıldığında.]]

 

[[Dosya:Akademijai ilmxhoi jumxhurii tojikiston.jpg|thumb|right|Bir akademiyi tanımlayan bir [[reklam]].]]

[[Dosya:Zenith thuraya.jpg|thumb|right|İngilizce bir söz (<<Zenith>>) içeren, ikiyazılı (Latin ve Kiril) bir işaret.]]

* [[Tacikçe Vikipedi]]

 

{{reflist}}

 

Erkinov A. “Persian-Chaghatay Bilingualism in the Intellectual Circles of Central Asia during the 15th-18th Centuries (the case of poetical anthologies, bayāz)”. International Journal of Central Asian Studies. C.H.Woo (ed.). vol.12, 2008, pp.57-82 www.iacd.or.kr/pdf/journal/12/3.PDF.