|
Osmanlı Devleti sınırları içinde yaşayan [[Ermeniler]]in bir kısmının günlük hayatlarında veya ibadetlerinde Türkçe kullandıkları bilinmektedir. Bu Ermeniler Türkçe yazarken Ermeni harflerini kullanıyorlardı. Bu şekilde yazılmış oldukça fazla eser bulunmaktadır. Bu eserlere Türkiye'nin çeşitli kütüphanelerinde ulaşmak mümkündür. Bunun yanında [[Paris]] ve [[Venedik]]'in yanında bulunan St. Lazar adasında da bu eserlere ait kütüphaneler bulunmaktadır.
{{diğer anlamı|Türkçe (anlam ayrımı)}}
{{Bilgi Kutusu Dil
|Dilin adı= Türkçe
|Kendi dilindeki adı=
|soyrengi = Altay dilleri
|ülkeler= [[Bulgaristan]], [[Irak]], [[İran]], [[KKTC]]<ref name="mfa2">http://www.mfa.gov.tr/yerlesik-diplomatik-ve-konsuler-misyonlar.tr.mfa</ref>, [[Kosova]], [[Lübnan]], [[Macaristan]], [[Makedonya]], [[Romanya]], [[Suriye]], [[Türkiye]], [[Ürdün]], [[Yunanistan]]</br>[[ABD]], [[Almanya]], [[Avustralya]], [[Avusturya]], [[Belçika]], [[Birleşik Krallık]], [[Danimarka]], [[Fransa]], [[Hollanda]], [[İsveç]], [[İsviçre]], [[Kanada]], [[Lihtenştayn]], [[Norveç]], [[Suudi Arabistan]]
</br>[[Ahıska Türkleri]]nin yaşadığı ülkeler.([[Özbekistan]], [[Kazakistan]] v.d.)
|kişi sayısı= +63,000,000 (ana dili olarak)<ref name="Eurobarometer Languages"/><ref name="LanguagesOfTheWorld">Katzner</ref><br />
+80,000,000 (toplam)<ref name="Eurobarometer Languages">http://ec.europa.eu/public_opinion/archives/ebs/ebs_243_en.pdf</ref><ref name="LanguagesOfTheWorld"/>
|sıra= 15 <ref>http://www.photius.com/rankings/languages2.html</ref>,
|dil ailesi=[[Ural Altay dil ailesi|Ural Altay dilleri]]
:[[Altay dilleri]]
::'''Türkçe'''
|resmi={{TUR}}<br />''{{bayrak|KKTC}} [[Kuzey Kıbrıs]]''<ref name="mfa2" /><br />{{CYP}} <br /> {{bayrak|Kosovo}} [[Kosova]] (bölgesel) <br />{{MKD}} (bölgesel)<br /> {{ROM}}(bölgesel)<br />{{bayrak|Irak}} [[Irak]] (bölgesel)
|kurum=[[Türk Dil Kurumu]], [[Dil Derneği]]
|alfabe=[[Latin alfabesi|Latin abecesi]], ''Eski abece:'' [[Arap alfabesi|Arap abecesi]]
|iso1=tr|iso2=tur|iso3=tur|sil=TRK
|harita = [[Dosya:MapOfTurkishSpeakers.png|center|315px]]<br /><center><small>Önemli oranda Türkçe konuşan toplumu olan ülkeler<br />(Göstergeler için görüntüye tıklayın)</center></small>
}}
[[Dosya:Kosovada 3Dilli Tabelalar.JPG|thumb|240px|[[Kosova]]'da bölgesel dil olan Türkçenin tabelalarda [[Arnavutça]] ve [[Sırpça]] ile beraber kullanımı]]
{{dil-taslak}}
'''Türkçe''' veya '''Türkiye Türkçesi''', [[Ural-Altay dil ailesi]]ne bağlı [[Türk dilleri]]nde bulunan bir dildir. [[Türk dilleri|Türkî Diller Ailesi]] bünyesindeki [[Oğuz öbeği|Oğuz Öbeğinde]] bulunur.<ref>[http://home.datacomm.ch/s.alcinkaya/turkdilleri.htm Türk Dilleri]</ref> '''Türkçe''' [[Türkiye]], [[Kıbrıs]], [[Irak]], [[Balkanlar]], [[Orta Asya]] ve [[Orta Avrupa]] ülkeleri başta olmak üzere geniş bir coğrafyada konuşulmaktadır. Ayrıca bu [[dil]], [[Türkiye Cumhuriyeti]], [[Bosna Hersek]], [[Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti]]<ref name="mfa2" /> ve [[Kıbrıs Cumhuriyeti]]'nin kurumsal; [[İran]], [[Romanya]], [[Makedonya]], [[Kosova]] ve [[Irak]]'ın ise tanınmış bölgesel dilidir. Bunun dışında aynı öbek olan [[Oğuz öbeği|Oğuz Öbeğinde]] bulunan [[Azerice]] ve [[Türkmence]] dilleri, [[Azerbaycan]] ve [[Türkmenistan]]'da konuşulur. '''Türkçe''', konuşulduğu çok geniş coğrafya yüzünden değişik lehçe ve şivelere sahiptir. Dilbilimcilerin ''lehçe'' olarak kabul ettiği bu farklılıklar, [[TDK]]ca ''ağız veya şive'' olarak nitelendirilmektedir. Bu lehçelerden ''"İstanbul ağzı"'' ya da ''"İstanbul şivesi'', sivrileşerek Türkçenin yazı dili durumuna gelmiştir.<ref>Türkiye Türkçesinin Dünü, Bugünü, Yarını - Prof. Dr. Doğan Aksan - Bilgi - s. 66</ref> Bu yüzden diğer Türkî dillerde ve Anadolu lehçelerinde bulunan '''açık e''' ve '''genizcil n''' sesleri bulunmaz. Türk alfabesinde, sekiz ünlü harf, 21 ünsüz harf bulunmaktadır, [[Azerice|Azeri]] abecesinde 9 ünlü, 31 ünsüz harf bulunur.<ref>[[:az:Azərbaycan_əlifbası|Azəbaycan Əlifbası, Vikipediya]]</ref> Genel olarak Türk Dilleri çok daha fazla [[ses]]i olan bir [[dil]]dir;<ref>[[Vikipedi:UFA|Vikipedi UFA, Türkçe'de bulunan sesler]]</ref> ancak Türkçede, diğer Türkî Dillerde bulunan /[[ŋ]]/, /[[ɳ]]/, <br />/[[q]]/, /[[w]]/, /[[Orta-açık ince düz ünlü|ɛ]]/ gibi sesler de bulunmaz. Türkçe çok geniş kullanımıyla birlikte zengin bir dil olmasının yanı sıra, özne-nesne-yüklem şeklindeki tümce kuruluşlarıyla bilinmektedir. Ayrıca Türkçe sondan eklemeli bir [[dil]]dir.<ref>Türkiye Türkçesinin Dünü, Bugünü, Yarını - Prof. Dr. Doğan Aksan - Bilgi - s. 68</ref> Bu nedenle kullanılan herhangi bir [[eylem]] üzerinden istenildiği kadar sözcük türetilebilir.<ref>[http://www.edebiyatdergisi.hacettepe.edu.tr/2000171nalanbuyukkantarcioglu.pdf Türkçe Sözcük Biçimlenmesinde Düzlemler ve Türetmeler]</ref> Türkiye Türkçesi bu yönünden dolayı diğer [[Türk dilleri]] ortak ya da ayrık bulunan onlarca eke sahiptir. <ref>Sevan Nişanyan, Sözlerin Soyağacı, EK I:Türkçe Yapım Ekleri</ref>
== Sınıflandırılması ==
:''Ana madde:'' [[Türk dilleri]] ve [[Altay dilleri]]
'''Türkiye Türkçesi''' veya '''Türkçe''' [[Ural Altay Dil Ailesi]] içerisinde [[Altay dilleri]] bölümünde, [[Türk dilleri]] kolunda, [[Oğuz öbeği]]nde kalır. Bazı [[dilbilim]]ciler ise böyle bir sınıflandırmanın olmadığını, tüm [[Türk Dilleri]]'nin ayrı bir genel dil grubu olduğu görüşünde. Öyleyse Türkçe, [[Türk dilleri]] ailesinde, [[Oğuz öbeği|Oğuz kolunda]], [[Oğuzca|Batı-Oğuz öbeğinde]] yer alır.<ref>[http://turkcesivarken.com/yazismalik/index.php?topic=2852.msg8209#msg8209|Türkçesi Varken Yazışmalığı, Türk Dilleri Arasındaki Añlaşabilirlik, 3. ileti, Mehmet Alp Beylikli]</ref> Bunun yanında [[Türk Dilleri]] arasında en çok konuşulanı Türkçedir. Şu anda kabul görülen sava göre [[Türkçe]] şöyle sınıflandırılmaktadır<ref>[http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_language_families|Wikipedia English Realese, List of Language Families]</ref>:
'''Türkçenin Sınıflandırılması''':
├─ [[Hint-Avrupa Dilleri|Hint-Avrupa Dilleri Ailesi]]
├─ [[Afro-Asyatik diller|Afro-Asyatik Diller Ailesi]]
├─ [[Çin-Tibet dilleri ailesi|Çin-Tibet Dilleri Ailesi]]
├─ [[Dravid dilleri|Dravid Dilleri Ailesi]]
├─ [[Bantu dilleri|Bantu Dilleri Ailesi]]
└─ '''''[[Ural Altay Dil Ailesi|<font color="black">Ural-Altay Dilleri Ailesi</font>]]'''''
├─ [[Ural dilleri|Ural Dilleri Kolu]]
└─ '''''[[Altay Dilleri|<font color="black">Altay Dilleri Kolu</font>]]'''''
├─ [[Moğol_dilleri|Moğol Dilleri]]
├─ [[Tunguzca|Mançu-Tunguz Dilleri]]
└─ '''''[[Türk Dilleri|<font color="black">Türkî Diller</font>]]'''''
├─ [[Ogur_öbeği|Ogur Öbeği]]
├─ [[Eski Bulgarca]]
├─ [[Çuvaşça]]
├─ [[Hun dili]]
├─ [[Hazarca]]
├─ [[Avarca]]
├─ [[Uygur_öbeği|Uygur Öbeği]]
├─ [[Eski Türkçe]]
├─ [[Ayni_dili|Ainice]]
├─ [[Çağatayca]]
├─ [[İli_Turki|İli Türki]]
├─ [[Lop_dili|Lop Dili]]
├─ [[Uygurca]]
├─ [[Özbekçe]]
├─ [[Kıpçak_öbeği|Kıpçak Öbeği]]
├─ [[Altayca]]
├─ [[Baraba dili]]
├─ [[Başkurtça]]
├─ [[Kırım Tatarcası]]
├─ [[Kumanca]]
├─ [[Karaçay-Balkarca]]
├─ [[Karayca]]
├─ [[Karakalpakça]]
├─ [[Kazakça]]
├─ [[Kıpçakça]]
├─ [[Kırımçakça]]
├─ [[Kumukça]]
├─ [[Kırgızca]]
├─ [[Nogayca]]
├─ [[Eski Tatarca]]
├─ [[Tatarca]]
├─ [[Urumca]]
├─ '''''[[Oğuz_öbeği|<font color="black">Oğuz Öbeği</font>]]'''''
├─ [[Afşarca]]
├─ [[Azerice]]
├─ [[Kırım Tatarcası]]
├─ [[Gagavuzca]]
├─ [[Balkan Gagavuzcası]]
├─ [[Horasanca]]
├─ [[Osmanlı Türkçesi]]
├─ [[Kaşgayca]]
├─ [[Salarca]]
├─ '''''[[Türkiye Türkçesi|<font color="black">Türkiye Türkçesi</font>]]'''''
├─ [[Türkmence]]
├─ [[Urumca]]
├─ [[Argu_öbeği|Argu Öbeği]]
├─ [[Halaçça]]
└─ [[Sibirya_öbeği|Sibirya Öbeği]]
├─ [[Çulımca]]
├─ [[Dolganca]]
├─ [[Fuyü Gırgıs dili]]
├─ [[Hakasça]]
├─ [[Şorca]]
├─ [[Tofaca]]
├─ [[Tuvaca]]
├─ [[Batı Yugurca]]
└─ [[Yakutça]]
== Kurumsal Durumu ==
'''Türkçe''', [[Türkiye]]'nin ve [[Türkiye Türkleri]]nin kurumsal dilidir. [[Türkiye]]'de [[Türk Dil Kurumu]], [[Mustafa Kemal Atatürk]] tarafından [[1932]] yılında ''[[Türk Dil Kurumu|Türk Dili Tetkik Cemiyeti]]'' olarak bağımsız bir [[kurum]] olarak kurulmuştur. [[Türk Dil Kurumu]] dilin yalınlaşması, Türkçe ile ilgili [[bilimsel]] araştırmaların yapılması, yabancı kökenli sözcüklerin değiştirilmesi ile ilgili çalışmalar yapmıştır. Ancak 1983'te çıkarılan bir yasayla [[Türk Dil Kurumu]], [[Atatürk]]'ün vasiyetine karşın kapatılarak aynı ad altında Başbakanlığa bağlı bir devlet dairesi kurulmuştur.<ref>http://www.dildernegi.org.tr/TR/BelgeGoster.aspx?F6E10F8892433CFFAAF6AA849816B2EF503C745FE48C7FDA</ref>
[[1982]] [[T.C. Anayasası|Anayasasına]] göre '''Türkçe''', [[Türkiye|Türkiye Devleti'nin]] dilidir. Bu yasa [[T.C. Anayasası|anayasanın]] Birinci Kısımının, Genel Esaslar Bölümünde, 3. Maddede geçer. Aynı zamanda, aynı bölümde bulunan 4. Maddeye göre bu madde asla değiştirilemez, değiştirilmesi teklif dahi edilemez.<ref name="anayasa"/>
{{quote|''Türkiye Devleti, ülkesi ve milletiyle bölünmez bir bütündür. Dili Türkçedir.''- [[T.C. Anayasası]]<ref name="anayasa">[http://www.tbmm.gov.tr/anayasa.htm T.C. Anayasası, Birinci Kısım, Genel Esaslar, Madde 3, Devletin Resmî Dili]</ref>}}
Türkçe Mart 2009'da yapılan bir düzenlemeyle [[Kosova]]’nın [[Prizren]], [[Priştine]], [[Mitroviça]], [[Vıçıtırın]] ve [[Gilan]] [[belediye]]lerinde kurumsal statüye sahipken, diğer bölgelerdeki kurumsallığı kaldırılmıştır. [[Makedonya]]'da da bazı [[belediye]]ler düzeyinde kurumsaldır. <ref>http://www.milliyet.com.tr/2005/06/12/dunya/dun07.html [[Gostivar]]'da Türkçe kurumsal dil</ref> ([[Gostivar]]'da Makedon ve Arnavut dilleriyle birlikte.) [[Bulgaristan]]'ın %10 kadarının anadilidir ve [[Bulgar]] devlet televizyonunun Türkçe programları vardır. [[Kırcaali]] [[belediye]]si ise iki [[dil]]de hizmet verir.<ref>http://www.kardjali.bg/tr/?pid=5,1</ref> [[Deliorman]] ve [[Doğu Rumeli]]'de okullarda seçmeli anadil dersidir. [[Yunanistan]]'da ise [[İskeçe]] ve [[Gümülcine]]'de seçmeli anadil dersidir ve dinî işlerde de kullanılmaktadır. [[Rodos]]'taki 2500 kişilik Türk azınlığı ise bu haklardan yoksundur. Bununla birlikte [[Romanya Türkleri|Romanya]]'da yaşayan 35,000 [[Türk]] [[devlet]]çe kurumsal olarak tanınmıştır ve parlamentoda ''1'' milletvekilliği ile temsil edilirler.<ref>http://conventions.coe.int/treaty/Commun/ListeDeclarations.asp?NT=148&CM=&DF=&CL=ENG&VL=1 Recognized Minority Languages of Romania</ref>
[[Irak]]'ta [[Türkmen]]lerin yoğun olarak yaşadıkları yerlerde Türkçe kurumsal dildir. [[Irak Türkmenleri]] günlük hayatlarında [[Güney Azerice]]yi ve [[Urfa]] lehçesini kullanırlarken <ref>http://www.kirkuk.us/index.php?action=Language</ref>, kurumsal [[yazı]] ve [[eğitim]] [[dil]]i olarak Türkiye Türkçesini kullanmaktadırlar. Dolayısıyla Türkçe; [[Kerkük]] ve [[Telafer]] gibi kentlerde kurumsal dildir. <ref>http://www.dunyabulteni.net/news_detail.php?id=61200 Kerkük`te Türkçe artık resmi dil!</ref>
[[1960]]'larda işgücüne gereksinim duyan [[Avrupa]], kapılarını [[Türk]]lere büyük ölçüde açmış ve [[Türkiye]]'den [[Avrupa]]'ya yoğun bir göç yaşanmıştır. [[I. Dünya Savaşı]] sonrasında [[Balkanlar]]'da yaşamaya devam eden [[Türk]]ler ile birlikte bu insanların sayısı günümüzde neredeyse 6 milyona ulaşmıştır ve büyük bir çoğunluğunun anadili Türkiye Türkçesidir. [[Amerika Birleşik Devletleri|Amerika]] ve [[Avustralya]]'da ise yaklaşık 200 bin kişi Türkçe konuşmaktadır.
[[Kosova]], [[Bosna-Hersek]], [[Yunanistan]], [[Gürcistan]] gibi ülkelerde ana dili Türkçe olmadığı hâlde Türkçeyi bilen insanlar da eklendiğinde Türkçeyi konuşabilen insan sayısı 83 milyonu geçmektedir.<ref name="Eurobarometer Languages" />
== Tarihsel Gelişimi ==
=== Türkçenin Doğuşu ===
Uzman [[Türkoloji|Türkologlar]] Türkçenin doğuşu hakkında çok fazla bilgiye sahip değildirler. Bu az bilgiye sahip olunan ilk Türkçeye "'''''[[Ana Türkçe]]'''''" denir. Ayrıca bundan sonraki bazı yazılı kaynaklarda belirtilen dile "'''''[[İlk Türkçe]]'''''" denir. Türkçenin bilinen ilk [[abece]]si [[Göktürk Alfabesi]]dir. Bu abece Türkçenin yapısına tam olarak uymaktadır. Bundan önce de Türkçe yazılmaktaydı. Bu dil ise bazı Çin kaynaklarında ve [[Çince|Çin Yazıları]] ile geçer. Bazı uzmanlar [[Ana Türkçe]]nin [[Hunca]] olduğunu söyler ve bütün [[Türk Dilleri]] bu dilden türemiştir. Türkçe ile ilgili kesin savlara ulaşılasıya kadar (MS 2. yy) Türkçe ile ilgili her bilgi [[Çin]] Kaynaklarından elde edilir. <ref>[http://www.edebiyatportal.com/turkcenin-tarihi-gelisimi-2.html Türkçe'nin Tarihi Gelişimi, EdebiyatPortal.com]</ref>
==== Eski Türkçe ====
Bilinen en eski Türk Yazıtlarından olan [[Orhun Yazıtları]] bu dil ile yazılmıştır. Bundan dolayı bu dil ile ilgili bilgiye yalnız [[Orhun Yazıtları]]ndan ve [[Yenisey Yazıtları]]ndan ulaşıyoruz. Bu dil çağdaş Türk Dillerinden çok farklı bir dil değildir. Örneğin Eski Yunanca ile Çağdaş Yunanca arasın çok fark vardır; ancak bu Türkçe çağdaş Türkçelere benzemektedir.
=== Orta Asya'dan Anadolu'ya ===
Türkçe, onu kullanan göçer evli ve yerleşik kavimlerin doğuda [[Japonya]]'ya, batıda ise [[Avrupa]]'ya doğru hareketiyle yayılmıştır. [[Afganistan]] ve Batı [[Çin]] civarında Moğolca; [[Rusya]], Güney ve Güneydoğu [[Çin]] bölgesinde Tunguz; eski [[Sovyetler Birliği]]nin batısında [[Türkiye]]'ye, güneyde ise [[İran]]'a yayılan bir alanda ise [[Türk dilleri]] olarak değişmiştir. Güneyde bulunan başlıca Türk dilleri [[Türkiye Türkeçesi]], [[Azeri Türkçesi]] ve [[Türkmen Türkçesi]]dir. [[Oğuzlar|Oğuz]] boylarının kullandığı [[Gagavuz]] lehçeleri ve İran kaynaklı [[Horasan]] lehçesi, Türkiye lehçesi ile birlikte bugünkü Türkçenin bölümlerini oluşturmaktadır.<ref>Türkiye'de Dil Planlaması: Türk Dil Devrimi - Kâmile İmer - s. 35</ref>
{{quote|''Çıgany bodunug bay kıltım, az bodunug üküş kıltım'' - (Yoksul halkı zengin yaptım, az halkı çok yaptım) - [[Orhun Yazıtları]]<ref>Türkiye'de Dil Planlaması: Türk Dil Devrimi - Kâmile İmer - s. 36</ref>}}
[[Dosya:Kyzyl orkhon inscription.jpg|thumb|left|140px|Türk yazısını taşıyan en eski belge [[Kızıl]] kentinde bulunuyor. Yazılış tarihi 8. yüzyılın başlarına dayanmaktadır.]]
Türk Dili Yenisey yazıtları gibi tabletlerden yola çıkılarak 1300 yıl önceye kadar kaynaklanabildiği gibi yazıtlarda kullanılan abecenin gelişmişliği bu dilin daha eski tarihlere dayandığının en somut delilidir.<ref>Türkiye Türkçesinin Dünü, Bugünü, Yarını - Prof. Dr. Doğan Aksan - Bilgi - s.28</ref> Bugünkü [[Moğolistan]]'da Orhun (öz adında Orkun<ref name="TVT">[http://turkcesivarken.com/gokturkce/ Türkçesi Varken Göktürkçe]</ref>) ırmağı yakınlarında bulunan [[Kül Tigin]] ve [[Bilge Kağan]] yazıtlarından başka, dönemin tanınmış veziri [[Tonyukuk]]'un da kendisi için diktirdiği [[Ulan Bator]] kenti yakınlarındaki iki taş, Orhun Yazıtları'nın başlıca örnekleridir.<ref>Türkiye Türkçesinin Dünü, Bugünü, Yarını - Prof. Dr. Doğan Aksan - Bilgi - s.29</ref>
[[Divanü Lügati't-Türk]], Türk dilini anlatan ve bu dilin yetisini göstermek için yazılan ilk sözlük yapıtıdır ve [[Kaşgarlı Mahmud]] tarafından [[25 Ocak]] [[1072]]'de yazılmaya başlanmış ve [[10 Şubat]] [[1074]]'te bitirilmiştir. Bu kitap içinde şu tümce bulunuyor: "Türk dilini öğrenmek çok gerekli bir iş olur". Eser, Türkçenin varsıl dilbilgisi özelliklerini en çarpıcı biçimde yansıtan bir özelliktedir.
Türkçenin kullanım alanını genişleten bir başka kişi, [[Karahanlı Devleti]]'nin üyesi, ikinci bir Türk ve Türkçe kültür abidesi olan [[Yusuf Has Hacib]]'dir. Yusuf Has Hacib, [[Kutadgu Bilig]] adlı yapıtı ile Türk dil birliğinin diğer önemli yazılı temelini attı. [[1069]]-[[1070]] yıllarında bu Türkçe yapıtı tamamladı.
[[Ahmed Yesevi]] 12 yüzyılda Türk dilinde yazdığı "[[hikmet]]" adlı şiirleri bir araya getiren [[Türk]] [[tasavvuf]] edebiyatının bilinen en eski örneklerini içeren kitap ile Türkçenin kullanımını etkiledi.
13/14.yy. yaşamını süren [[Yunus Emre]] Türkçenin, özellikle "Türkçe şiir dilinin" temel ustası ve abidesi olmuştur. Yunus Emre'nin edebiyat tarihi bakımından, önemli bir yanı da [[Anadolu]]'da, ''Türkçe şiir dilinin'' öncüsü olması ve tasavvuf sorunlarını yalın, kolay anlaşılır bir dille söyleyişi nedeniyledir. Şiirlerinin ölçüsü, Türkçenin ses yapısına uygun [[aruz]] olmakla birlikte söyleyişi akıcı, sürükleyici bir nitelik taşır. Tasavvufun en güç anlaşılır kavramlarını, Türkçenin ses yapısına uygun biçimde dile getirir, şiirinde duygu ve düşünce birliğinden oluşan bir derinlik görülür.
[[Hacı Bayram Veli]] 14/15. yüzyılda Anadolu'da yaşamını süren Türk mutasavvıf ve şair olarak, eserlerini Türkçe olarak yazdı ve Türkçenin kullanımını Anadolu’da önemli şekilde etkiledi. Hacı Bayram Veli, Anadolu'da dil ve kültür birliğinin sağlanması için Türkçe eserler yazılmasında ''Leme’at'' ve ''Gülşen-i Raz'' gibi eserlerin Türkçeleştirilmesinde etkili olmuş, kendisi de halkın anlayacağı dilden, [[Ahmed Yesevi]] geleneğine uygun olarak şiirler yazmıştır. Devrinde [[Arapça]] ve [[Farsça]] eser vermek revaçta iken, Hacı Bayram Veli’nin halk ile ilişki kurabileceği Türkçeyi tercih etmesi belli bir iradeye idrak eder. Bu irade Anadolu’da dil birliğinin sağlanması ve Türk kültürünün hâkim olmasıdır. Türkçecilik akımı müritlerini de etkilemiş, bu sufiler özellikle Türkçe eserler vermişlerdir.
[[Yazıcıoğlu Muhammed]], [[Eşrefoğlu Rumi]] gibi öğrencilerinin ''[[Envaru’l-Aşıkin]]'', ''[[Muhammediye]]'', ''[[Müzekkinü’n-Nüfus]]'' gibi eserleri Anadolu'da yıllarca kolaylıkla okunmuş, halkın elinden düşmemiştir. Ayrıca [[Akşemsettin]], (1389/1390 - 1460), 15. yüzyılın en büyük sufilerinden biridir ve Türkçe ile, (örnek olarak Hayatın Maddesi ve Tıp adında) çeşitli eserler ortaya koymuştur.
Türkçe ait olduğu [[Altay dil ailesi]]nin en çok kişi tarafından kullanılan dilidir. 5500-8500 yıllık bir geçmişi olduğu sanılmaktadır. Genel Türkçenin [[Türkiye Türkçesi|Türkiye]], [[Azerbaycan Türkçesi|Azerbaycan]], [[Türkmen Türkçesi|Türkmenistan]], [[Kazan Tatar Türkçesi|Tataristan]], [[Özbek Türkçesi|Özbekistan]], [[Başkurt Türkçesi|Başkurdistan]], [[Nogay Türkçesi|Nogay]], [[Kırgız Türkçesi|Kırgızistan]], [[Kazak Türkçesi|Kazakistan]], [[Yakut Türkçesi|Yakutistan]], [[Çuvaş Türkçesi|Çuvaşistan]], [[Güney Sibirya]] gibi bölgeleri vardır.
Yazılı Türkçe üzerine kaynaklarda (M.Ö. 1766 yılık [[Çin]] [[kronik|kroniğinde]]) ilk kez tutanaklarda ''tanrı, ordu, kılıç'' ve ''kut'' (mutluluk) sözcükleri bulunmaktadır.
[[Moğolca]], [[Mançu-Tunguz]], [[Korece]] ve [[Japonca]] ile yakın ilişkisi vardır. Bazı bilim adamları, ilişkinin ödünç alınmış sözcüklerden kaynaklandığını ve temelli olmadığını iddia etmiştir. Son zamanlarda yapılan karşılaştırmalı çalışmalar, bu tezin hatalı olduğunu, Türkçe ve Japoncanın temel ilişkilerinin bulunduğunu kanıtlamıştır.<ref>Talat Tekin, ''Japonca ve Altay Dilleri'', Doruk, 1993.</ref>
[[Dosya:MapOfTurkishSpeakers.png|center|315px|thumb|Dünyada Türkçe konuşanların dağılımı
<center><small>Koyu renkle gösterilen ülkelerde Türkiye Türkçesi konuşanların nüfusu en fazladır.</small></center>
]]
{| border="1" cellpadding="2" cellspacing="0" align="center"
! style="background:#CFCFCF;" | ''Göktürkçe''
|-
|Türk Oguz begleri, bodun eşidiŋ. Üze teŋri basmasar, asra yer telinmeser, Türk bodun iliŋin törüŋin kim artatı udaçı erdi?<ref name=Geneticstudy1>Prof. Dr. Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, Kül Tigin Abidesi, Doğu Yüzü, 18-19. Satır, Boğaziçi Yayınları, s. 16</ref>
|-
! style="background:#CFCFCF;" | ''Türkiye Türkçesi''
|-
| Türkî Oğuz beyler, ulusu işitin; üstte gök basmasa, altta yer delinmese, Türk boylar birliği, ilini töreni kim bozabilecek idi?
|-
|}
=== Dil Devrimi ===
Türkiye Cumhuriyeti'nin uluslaşma sürecini tamamlayan Türk Devrimi'nin ya da [[Atatürk Devrimleri|Atatürk devrimlerinin]] en önemli basamaklarından ilki Cumhuriyet'in kuruluşundan 4 yıl sonra yapılan harf devrimi, ikincisi de Cumhuriyet'in kuruluşundan 9 yıl sonra yapılan Dil Devrimi'dir.
Dil Devrimi kısaca, Türkçe ile düşünmeyi, Türkçenin bütün, bilim, sanat ve teknik kavramları karşılayacak yolda gelişmesini sağlayan eylemdir.
Dil bilimci Kâmile İmer "Dil Devrimi nedir?" sorusunu şöyle yanıtlıyor:
:''Dili daha çok yerli öğelerin egemen olduğu bir kültür dili durumuna getirmek amacıyla yapılan ve devletin desteğini kazanmış olan ulus çapındaki dili geliştirme eylemine 'dil devrimi' adı verilmektedir.''<ref>(Dilde Değişme ve Gelişme Açısından Türk Dil Devrimi, TDK Yayınları, Ankara, 1976, s. 31 ve ötesi)</ref>
Her insan düşüncesini sözcükler arasında bağ kurarak oluşturduğu tümcelerle aktarır, bu açıdan bakınca Dil Devrimi aynı zamanda düşüncenin yenileşmesidir. "Dil Devrimi'nin gerçekleşmesini sağlayan etkenler, aynı zamanda onun amaçlarını ortaya koymaktadır. Uluslaşma etkeni dili yabancı öğelerden temizleme amacını, öteki de kültür dili durumuna getirmeyi amaçlamaktadır. Bu amaçların olumlu sonuçlar vermesi, ortaya çıkan ürünlerin toplumun malı olmasına bağlıdır. Devletin desteği olmaksızın dilde yapılan devrim, bireysel bir eylem olarak kalır, topluma mal olmaz. Dil Devrimi'nin hazırlık evresindeki çabalar, bunun en güzel örnekleridir. Türk Dil Devrimi'nin hazırlık evresi olarak nitelendirebileceğimiz ve Tanzimat Fermanı ile başlayan dönemdeki dili temizleme isteği toplumu kapsayamamıştır. Ancak Cumhuriyet'ten sonra, 1932 yılında devletin öncülüğünde Türk Dili Tetkik Cemiyeti'nin kuruluşuyla dilde yapılan yenilikler, ulus çapında bir eylem olarak topluma mal olmaya başlamıştır."<ref>(Agy, s. 32)</ref>
Türkçe yapı bakımından çok varsıl bir dil olmakla birlikte, dünya üzerinde de hâlâ çok konuşulan bir dildir. Bu varsıllık her ne kadar içinde yabancı sözcükler bulundursa da, bu durum dilde hiçbir bozukluğa yol açmamıştır. Bunun nedeni de, [[Osmanlı Devleti|Osmanlı]]'nın, zamanında barındırdığı azınlıkların olmasıdır. Çünkü bu nedenle dilde çok fazla yabancı "sözcük alış-verişleri" olmuştur.
{| class = "wikitable"
|-
! align=left | [[Osmanlı Türkçesi]]
! align=left | [[Türkiye Türkçesi]]
! align=left | [[İngilizce]]
! align=left | Açıklama
|- valign=top
|-
|müselles || ''[[üçgen]]'' || triangle || ''Üç'' (“3”) ve çok eski klasik Türkçe ''gen'' ("yan") sözcüğünden türetiliyor.
|-
|tayyare || ''[[uçak]]'' || airplane || ''Uçmak'' fiilinden türetilerek yapılıyor.
|-
|nispet || ''[[oran]]'' || ratio || Modern oran sözcüğü klasik Türkçe ''or-'' “kesmek” sözcüğünden türetiliyor.
|-
|şimal || ''[[kuzey]]'' || north ||“Soğuk, karanlık, gölge” anlamındaki ''kuz'' sözünden türetiliyor.
|-
|teşrinievvel || ''[[ekim]]'' || October || Ek- fiili; ''ekim'' hareketinden türetiliyor. Türkiye’nin çeşitli bölgelerinde sonbaharda ekim yapılıyor.
|-
|asel || ''[[bal]]'' || honey || Arapça asel sözcüğü, Türkçe ''bal'' sözcüğü ile düzenleniyor.
|}
== Türkçenin alfabeleri ==
[[Dosya:Ataturk-September_20,_1928.jpg|thumb|right|180px|[[Mustafa Kemal Atatürk|Atatürk]] 29 harfli [[Türk alfabesi|Yeni Türk alfabesi]], [[Sinop]]. 20.09.1928. (Fransız ''L'Illustration'' dergisi)]]
{{Ana madde|Türk dil alfabesi}}
Türkler dünyada en çok alfabe değiştiren kavimlerdendir. Bunun nedenlerinin başında, Türklerin Miladın çok öncesinden beri, dünyanın çeşitli bölgelerinde yaşamaları ve çeşitli kültür muhitleri oluşturmalarıdır. Türkiye Türkçesi için 1 Kasım 1928 tarihinde kabul edilen [[Türk alfabesi|Latin esaslı yeni Türk alfabesine]] gelinceye dek, Türkçe çeşitli alfabelerle yazıya geçirilmiştir. En yaygın kullanıma sahip Türk alfabeleri şunlardır:
=== Göktürk alfabesi ===
Türkçenin bilinen ilk alfabesi [[Orhun yazıtları]]nda de kullanılan ve yaygın adıyla Orhun Alfabesi olarak bilinen alfabedir (Köktürk işaretleri, Runik alfabe vb.). Bu alfabe doğu ve batıdaki Hun Kağanlığı’nın devrinden, [[1. yüzyıl]]dan beri [[Göktürk İmparatorluğu|Göktürkler]] devrine ve kullanım sıklığı düşse de, Uygur devleti devrine dek (MS. 10. yüzyıl) kullanılmıştır.
Örnek: [[Dosya:Tunga tigin.JPG]]
=== Uygur alfabesi ===
Türkçenin bütün yazı çeşitleri içinde en çok kullanılmış olanıdır. [[Soğut]] yazısının yakın akrabası olan ve Uygur Türkleri tarafından Türkçeye uyarlanıp yüzyıllarca kullanılan bir alfabedir. Divanü Lügati’t-Türk’te [[Kaşgarlı Mahmud]], Uygur alfabesini, “Türk alfabesi” adıyla anmaktadır.<ref>Besim Atalay, Divanü Lügati't-Türk. Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2006: ISBN 975-16-0405-2</ref>
=== Arap asıllı Türk alfabesi ===
9. yüzyıl civarlarından günümüze dek (Uygur Türkleri hâlen bu alfabeden kaynaklanan bir alfabe kullanmaktadırlar) bu alfabe kullanılmıştır. Müslümanlığı kabul etmeye başlayan Türk boyları, bu yüzyıllar içinde, ardı sıra bu alfabeyi kullanmaya başlamış ve 13. yüzyıl dolaylarında artık bu alfabe, Türk boyları arasında ortak bir alfabe özelliği kazanmıştır.
[[Osmanlı İmparatorluğu]], bu alfabeyi en yaygınlıkla kullanan Türk devletidir. Üzerinde bir takım düzenlemeler ve eklemeler yapılarak Osmanlı alfabesi de denilen alfabe kullanıldı.
Türkçe için kullanılan bu alfabeye Arap alfabesi denmemesinin sebebi, Arapçada bulunmayan “j, ç, ŋ, p” gibi sesleri içermesidir.
=== Latin asıllı Türk alfabesi ===
1 Kasım 1928 tarihinde, eski Arap asıllı Türk alfabesinin yerine, Latin yazısından Türkçe için uyarlanan bu 29 harfli alfabe kabul edilmiştir.
Alfabede 29 harf bulunur. Ancak 1990'lı yıllarda toplanan bir uluslararası Türkçe kurultayında Türkiye [[abece]]si /ŋ/ (genizcil n sesi), /ɛ/ (açık e sesi), /q/ (kalın k sesi), /w/ (sert g, v sesi), /x/ (sert h sesi), /ɳ/ (ön damaksıl, ny sesi) gibi harflerin de katılması ile oluşacak Ortak Türk Abecesinden, diğer Türk Ülkelerinin kendi abecelerini oluşturması ile karara bağlanmıştır.<ref>[http://www.argunsahlar.com/Makaleler/MArgunsah_02.pdf 2008, Olağan Uluslararası Türkçe Kurultayı]</ref> <ref>[http://turkoloji.cu.edu.tr/TDK/kurultay_bildiri/tdk_bildiri_ozetleri.pdf Uluslararası Türkçe Kurultayı Bildirileri Özeti]</ref> <ref>[http://www.yde.yildiz.edu.tr/dk15/dk15-IV-VII.htm Dilbilim Kurultayı Oturumlar, Açıklama ve Özetleri]</ref>Şu an, Türk Dünyası içinde, [[Türkiye]], [[Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti]], [[Azerbaycan]], [[Türkmenistan]], [[Özbekistan]], [[Kosova]], [[Makedonya]] ve genel [[Balkanlar]]’daki Türkçe kullanımları, Latin esaslı alfabelerle yapılmaktadır. Bunlar içinde Türkiye, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti ve Balkanlar’da aynı alfabe kullanılır. Azerbaycan Türk alfabesinde 29 harfin yanında ayrıca x, q, ə harfleri bulunur. Türkmenistan, Özbekistan alfabelerinde de kendi içlerinde bazı eklemeler ve farklı tercihler bulunmaktadır. Temel olarak bu Türk devletlerinin hepsi Latin asıllı alfabeye geçmişlerdir.
Bağımsız [[Kazakistan]] ve [[Kırgızistan]] ile [[Rusya Federasyonu]]'ndaki Türk boyları, [[Kiril]] asıllı alfabeler kullanmaktadırlar.
Türk abecesi:
{|
||
<b>a - A</b>
||
b - B
||
<b>c - C</b>
||
ç - Ç
||
<b>d - D</b>
||
e - E
||
<b>f - F</b>
||
g - G
||
|}
{|
||
<b>ğ - Ğ</b>
||
h - H
||
<b>ı - I</b>
||
i - İ
||
<b>j - J</b>
||
k - K
||
<b>l - L</b>
||
m - M
||
|}
{|
||
<b>n - N</b>
||
o - O
||
<b>ö - Ö</b>
||
p - P
||
<b>r - R</b>
||
s - S
||
<b>ş - Ş</b>
||
t - T
||
|}
{|
||
<b>u - U</b>
||
ü - Ü
||
<b>v - V</b>
||
y - Y
||
<b>z - Z</b>
||
|}
¹→ Türkçede, İ harfi I harfinden önce gelir ancak yaygın kullanım şekli, I harfinden sonra İ harfidir.
== Türkçenin lehçeleri ==
{{ana|Türkçenin lehçeleri}}
Türkiye Türkçesinin genel kabul görülmüş ve yazı diline aktarılmış şekli, İstanbul ağzından gelişmiştir. [[Anadolu]]'da özellikle [[Karadeniz Bölgesi]], [[Güneydoğu Bölgesi]] ve de [[Ege Bölgesi]]'nde ağız farklılıkları apaçık gözlenmektedir. Ancak yerel ağızlar, genellikle insanların belli bir eğitim ve kültür seviyesine ulaşması ile yavaş yavaş terk edilmekte ve toplumda çoğunluğun konuştuğu ağız (yazı dili, kurumsal dil) kabul görmektedir.
{| class="prettytable"
! width="50" | Ölçünlü İstanbul Türkçesi
! width="80" | Rumeli
! width="80" | Karadeniz
! width="80" | Doğu Anadolu
! width="80" | Ege
|-
|kayacağım||kayaca'm||kayacağum ||kayim||gayıvecem
|-
|ağladığım kadar||agladıgım ka'||ağladuğum kadar||ağ:ladıgım gadar ||ağ:ladığım gada:
|-
|gördüğüm güzel kız||gürdügüm güzel kız||körduum küzél gız||gördügüm gözel gız||gördüğüm güzel gız
|-
|ne yapıyorsun ? ||n'apacag imiş||ne yapayisun||nedisin ||napca:mış
|-
|yağmura mı bakıyorsun?|| yagmura mi bakaysın||yağmura mi pakaysun ||yağmura mı bakisin ||yağmıra mı bakıyon
|-
|koşacağım||koşaca’m||koşacağum||goşacam||goşcem
|}
== Türkçenin Dil Bilgisi ==
=== Türkçenin Özellikleri ===
* Türkçe söz varlığının bir bölümü; Türkçe asıllı sözcükler, [[Arapça]] ve [[Farsça]]dan geçmiş ve Türkçeleşmiş sözcüklerden oluşmaktadır. [[Arapça]] ve [[Farsçadan]] gelmiş sözcükler o kadar Türkçeleşmiştir ki [[Arap]] veya [[Fars]] dilindeki durumundan oldukça farklıdır ve kimi sözcüklerin anlamı da farklılaşmıştır.
* Türkçede doğru tümce yapısı, ''özne'', ''tümleç'', ''yüklem'' biçimindedir. Ancak Türkçe esnek bir dildir.<ref>[http://www.astroset.com/bireysel_gelisim/kadim/k24.htm Asya Kök Dili Kuralları]</ref> Bu yüzden günlük yaşamda devrik tümceler sıklıkla kullanılır. Örneğin, ''"Bugün yazılı sınav olacağız."'' tümcesine eşdeğer ''"Yazılı sınav olacağız, bugün.'' tümcesi kurulabilir. Bu tür tümceler daha şiirsel anlatıma sahiptir.
* Türkçede kısa yoldan anlatım ön plandadır. Örneğin, "sobayı yak" derken "sobanın içindeki odun ve kömürleri yak" anlamındadır. Bunun dilbilgisindeki adı "ad aktarması"dır.<ref>[http://www.sosbil.aku.edu.tr/dergi/VIII2/bayram.pdf Ad Aktarması Yapısındaki Öfke Göstergeleri]</ref>
* Türkçede kişi adılları dört tanedir. Örneğin [[Türkiye Türkçesi]]nde, ''ben'', ''sen'', ''o'', ''biz'', ''siz'', ''onlar'' biçimindedir. Türkçedeki önemli bir başka özellik, "siz" adılının kibar olarak 2. tekil kişiyi (sen) belirtmesidir.
=== Türkçede Ses Evrimi ===
Türk dillerinde [[zaman]] içinde değişen belli başlı [[ses]]ler vardır. İlk Türkçeden bu yana değişimi olağan olan [[evrim]]ler olduğu gibi, değişimi olağan olmayanları da vardır. <ref name="Trkljss">[http://turkoloji.cu.edu.tr/YENI%20TURK%20DILI/jale_ozturk_ses_degisikligi_arkaik_sekiller.pdf Ses Değişikliği Geçiren Kelimelerin Yazı Dilindeki Eski Şekilleri, Dr. Jale Öztürk, PDF]</ref>
* Eski Türkçede ilk ve son [[ses]]teki -b- ve -b sesleri -w- ve -w seslerine dönüşür. Buna bir örnek: eb ([[Göktürkçe]]) → ew ([[Uygurca]] → ev ([[Oğuzca]]) Ayrıca burada görüldüğü gibi, -b sesinden gelen -w sesleri zamanla -v seslerine dönüşebilir. Baştaki b- sesleri w- sesine dönüşmez.
* Türkçedeki en büyük ses değişimlerinden biri d>y değişimidir. Eski Türkçede bulunan neredeyse bütün -d- ve -d sesleri, -y- ve -y seslerine dönüşmüştür, buna rağmen d- sesleri kalmıştır. Bu değişme birçok Türk diyalektinde gerçekleşmiştir. Buna örnek: édgü ([[Eski Türkçe]]) → éyü → iyi, adrı ([[Eski Türkçe]]) → ayrı ([[Oğuzca]]) <ref name="Trkljss"/>
* Türkiye Türkçesinde ŋ>n dönüşümü vardır. Ancak bu dönüşüm yalnızca Batı Türkçeleri içindir. [[Balkan Türkçesi]], [[Azerice]], [[Türkiye Türkçesi]] ve diğer batı lehçeler dışında /ŋ/ sesleri korunmuştur ve hala kullanılmaktadır. (örneğin: geliniz ([[Türkiye Türkçesi]]), geliŋiz [[Türkmence]]) Bu evrime örnekler: biŋ- → bin-, soŋ → son, beŋiz → beniz... Aynı zamanda, yine batı lehçeleri için olan ŋ>m dönüşümü vardır, ancak bu evrim asla kökte olmaz. her zaman türemiş veya birleşik sözcüklerde olur. Örneğin: koŋşu → komşu, toŋuz → domuz, köŋlek → gömlek <ref name="Trkljss"/>
* Türkiye Türkçesinde é>i, i>é, é>e, e>i sesleri birbirine dönüşür. Bu üç ses arasında en açık olanı /é/ (/[[Orta-açık ince düz ünlü|ɛ]]/), en kapalı olanı ise /i/ (/[[Kapalı ince düz ünlü|i]]/) Bu dönüşümlerden e>i dönüşümü direkt değildir. Yani ses direkt e>i biçiminde olmaz. Buradaki /e/ sesi önce /é/ daha sonra /i/ sesine dönüşür. Ancak bu evrim çok hızlı olduğundan yazılı kaynaklarda belirtilmez. Bu yüzden böyle geçer. Bu evrime örnekler: éyi → iyi; bir- → ver-; béş → beş; eşit- → işit- <ref name="Trkljss"/>
* Türkiye Türkçesinde k- sesleri g- seslerine dönüşür. Örneğin: kel- → gel- , kit- → git- , kök → gök <ref name="Trkljss"/>
* Türkiye Türkçesinde t- sesleri d- seslerine dönüşür. Örneğin: tag → dağ, til → dil, tök- → dök- <ref name="Trkljss"/>
* Türkiye Türkçesinde b- sesleri v- seslerine dönüşür. Örneğin: bar- → var, bir- → vir- → ver- , bar → var <ref name="Trkljss"/>
* Türkiye Türkçesinde b- sesleri p- seslerine dönüşür. Örneğin: barmak → parmak, büre → pire, buŋar → pınar <ref name="Trkljss"/>
* Türkiye Türkçesinde -g sesleri -ğ seslerine, sonra -v seslerine dönüşür. Örneğin: kog- → koğ- kov-, tög- → döğ- → döv- <ref name="Trkljss"/>
* Türkiye Türkçesinde ü sesleri i seslerine dönüşür. Örneğin: düz- → diz- , büre → pire <ref name="Trkljss"/>
* Türkiye Türkçesinde o sesleri u seslerine dönüşür. Örneğin: oyan- → uyan- , yokaru → yukarı, bodun → budun → buyun <ref name="Trkljss"/>
* Türkiye Türkçesinde ö sesleri ü seslerine dönüşür. Örneğin: közel → güzel, kökerçin → güvercin <ref name="Trkljss"/>
* Türkiye Türkçesinde ü sesleri e seslerine dönüşür. Örneğin: törü → töre, töpü → tepe <ref name="Trkljss"/>
* Türkiye Türkçesinde u sesleri a seslerine dönüşür. Örneğin: boguz → boğaz <ref name="Trkljss"/>
=== Dilbilgisi ===
Bir dili doğuş, gelişme, yapılış özellikleri vb. gibi tüm yönleriyle inceleyen ve bağlı olduğu kuralları ortaya koyan bilim. Dilbilgisi, sesten cümleye kadar tüm dilbirliklerini yapı, anlam ve görev bakımından inceler.
Dilbilgisi, çeşitlerine göre bazı gruplara ayrılır: Bütün dillerdeki ortak ilkeleri ortaya koyan kısmına “genel dilbilgisi”, dil olaylarının aslını ve dilin tarihî durumunu araştıranına “tarihî dilbilgisi”, diller ve lehçeler arasındaki benzerlikleri inceleyerek bu diller ve lehçeler arasında ilgi kuranına “karşılaştırmalı dilbilgisi” denir.
Dilbilgisi, en eski bilimlerdendir. Grekçeden Lâtinceye ve oradan da diğer dillere yayılmıştır. En eski dilbilgisi bilginlerinin İ.Ö. 4. yüzyılda Hintliler olduğu bilinir. Ancak Batı'da dilbilgisinin kurucusu olarak Aristoteles kabul edilir. İlk dilbilgisi kitabını yazan ise İ.Ö. 1. yüzyılda “Dilbilgisi Sanatı” adlı yapıtıyla filolog Dionisos'tur.
Daha sonra Romalı Donatus'un (İ.S. 4. yüzyıl) yazdığı dilbilgisi kitabı yıllarca Batı’da kaynak kitap olmuştur. Türkçenin ilk dilbilgisi kitabı olarak Kaşgarlı Mahmut'un (11. yüzyıl), bugün elimizde bulunmayan “Kitâbu Cevâhirü’n-nahv” adlı yapıtı gösterilmektedir.
Türkçe yazılmış ilk dilbilgisi kitabı Bergamalı Kadri'nin “Müyessiretü’l-Ulûm” (1559) adlı yapıtıdır. Yapıtta örnekler Türkçedir, fakat dil kuralları Arapçanın kurallarına uydurulmuştur. Tanzimat döneminde başta Ahmet Cevdet (1851) ve Fuat paşaların (1865) kitaplarında Osmanlıcanın yapısı gözönünde tutulmuştur. Meşrutiyet'ten (1908) sonra, Hüseyin Cahit’in “Sarf ve Nahiv” adlı eserinin dilbilgisi konusunda önemli bir yeri vardır. Bu kitapta Fransızca dilbilgisinin etkisi görülür. Cumhuriyet döneminin ilk esaslı dilbilgisi kitabı, İbrahim Necmi Dilmen’in “Türkçe Gramer” (1939) adlı yapıtıdır. 1940′tan sonra pek çok Türkçe dilbilgisi kitapları yazılmıştır. Bunlardan önemli olanları: Tahsin Banguoğlu’nun “Ana Hatlarıyla Türk Grameri” (1940), Tahir Nejat Gencan’ın “Dilbilgisi” (1950-1954) ve Muharrem Ergin’in “Türkçe Dil Bilgisi”dir (1958).
=== Sözcük türeme farkı ===
Özelliği gereği sona eklemeli bir dil olduğundan Türkçede basit bir kökten çok sayıda sözcük türetmek mümkündür. Bu özelliğin bulunmadığı [[Hint-Avrupa Dilleri]] kolundan gelen İngilizce, Almanca ve İspanyolca aşağıda Türkçe ile karşılaştırılmıştır.
{| {{prettytable|; background-color:#8DEEEE}}
! align="center" style="background-color:#8DEEEE" | '''Türkiye Türkçesi'''
! align="center" style="background-color:#8DEEEE" | '''İngilizce'''
! align="center" style="background-color:#8DEEEE" | '''Almanca'''
! align="center" style="background-color:#8DEEEE" | '''İspanyolca'''
|-
| style="background-color:#E0FFFF" | Göz
|| eye || Auge || ojo
|-
| style="background-color:#E0FFFF" | Gözlük
|| eyeglasses || Brille || gafas
|-
| style="background-color:#E0FFFF" | Gözlükçü
|| optician: someone who sells glasses || Augenoptiker, Brillenverkäufer || vendedor de gafas
|-
| style="background-color:#E0FFFF" | Gözlükçülük
|| the business of selling glasses || Das Geschäft des Brillenverkaufes, <br /> Der Beruf des Augenoptikers || la tienda de la venta de gafas
|-
|}
Ve eylemden türeme:
{| {{prettytable|; background-color:#8DEEEE}}
! align="center" style="background-color:#8DEEEE" | '''Türkiye Türkçesi'''
! align="center" style="background-color:#8DEEEE" | '''İngilizce'''
! align="center" style="background-color:#8DEEEE" | '''Almanca'''
! align="center" style="background-color:#8DEEEE" | '''İspanyolca'''
|-
| style="background-color:#E0FFFF" | yat-
|| lie down || lege (dich) hin, schlafe! || acostar
|-
| style="background-color:#E0FFFF" | yatır-
|| lay down [that is, cause to lie down] || lege an || atraca
|-
| style="background-color:#E0FFFF" | yatırım
|| instance of laying down: investment || Investition || inversión
|-
| style="background-color:#E0FFFF" | yatırımcı
|| depositor, investor || Kapitalanleger, Investor || spónsor, inversor
|-
| style="background-color:#E0FFFF" | yatırımcılık
|| to be an investor || ein Investor sein || ser un inversor
|-
|}
Yeni sözcükler ayrıca var olan iki eski sözcüğün birleşmesi ile de yaratılır. Bu, Türkçe ve Almanca ile İngilizcenin paylaştığı bir ayrıklık benzerliği oluşturur. Altta bazı örnekler:
{|class = "wikitable"
|-
!'''Türkiye Türkçesi'''
!'''İngilizce'''
!yeni sözcükleri oluşturan temel sözcükler
!Açıklama
|-
|''Pazartesi''
|Monday
|''Pazar'' ("Sunday") ve ''ertesi'' ("after")
|Pazar'dan sonra
|-
|''bilgisayar''
|computer
|''bilgi'' ("information") ve ''say-'' ("to count")
|bilgi sayıcı
|-
|''gökdelen''
|skyscraper
|''gök'' ("sky") ve ''del-'' ("to pierce")
|gök delici
|-
|''başparmak''
|thumb
|''baş'' ("prime") ve ''parmak'' ("finger")
|birincil parmak
|-
|''önyargı''
|prejudice
|''ön'' ("pre/proto") ve ''yargı'' ("splitting; judgement")
|ön yargı
|-
|''kahvaltı''
|breakfast
|''kahve'' ("coffée") ve ''alt''
|-
|-}
=== Eklerle tümce oluşturma ===
Diğer yaygın olarak konuşulan dillerle karşılaştırıldığında, daha az sayıda sözcük ve harf ile daha çok bilgi aktarmak olanaklıdır. Diğer pek çok dilde olmayan bir özelliğe göre, bir sözcük köküne ekler ekleyerek, tek sözcüklü tümceler oluşturulabilir.
{|
! align="center" style="background-color:#8DEEEE" | '''Türkiye Türkçesi'''
! align="center" style="background-color:#8DEEEE" | '''İngilizce'''
! align="center" style="background-color:#8DEEEE" | '''Almanca'''
! align="center" style="background-color:#8DEEEE" | '''İspanyolca'''
! align="center" style="background-color:#8DEEEE" | '''Hollandaca'''
|-
| style="background-color:#E0FFFF" | ev
|| house || Hause || casa || huis
|-
| style="background-color:#E0FFFF" | evde
|| at home, within the house || im Haus, zu Hause || en casa || thuis
|-
| style="background-color:#E0FFFF" | eviniz
|| your house || Ihr Haus || vuestra casa || jullie huis
|-
| style="background-color:#E0FFFF" | evinizde
|| at your house || in Ihrem Haus || en vuestra casa || in jullie huis
|-
| style="background-color:#E0FFFF" | evinizdeyiz
|| we are at your house || wir sind in Ihrem Haus || estamos en vuestra casa || wij zijn in jullie huis
|-
|}
=== Büyük ve Küçük Ünlü Uyumu ===
Türkiye Türkçesinde Büyük Ünlü Uyumu ve Küçük Ünlü Uyumu olarak bilinen iki ünlü uyumu vardır. En yaygın ve kapsamlı olan, Büyük Ünlü Uyumudur. Küçük Ünlü Uyumu, Türkiye Türkçesinde genelde geçerli iken, diğer Türk şive ve lehçelerinde bu uyum pek aranmaz zira Küçük Ünlü Uyumu, ileri ve keyfî bir uyum düzeyidir.
Büyük Ünlü Uyumu konusunda kural dışı kalan çok az söz mevcuttur ki, bunların büyük bir kısmı yabancı kökenli sözcüklerdir. İstisna oluşturan birkaç söz de, köken bakımıyla Türkçe olup uyum dışına çıkan sözlerdir: elma (<< alma); ücra (<< uçra) gibi. Bu kurala göre Türkçede bir sözcüğün ilk hecesinde kalın bir ünlü (a, ı, o, u) varsa, izleyen hecelerde de kalın heceler; ince bir ünlü (e, i, ö, ü) varsa, izleyen hecelerde de ince ünlüler yer alır. Küçük ünlü uyumunda sözcüğün ilk hecesi düz ünlüyle başlamışsa (a,e,ı,i) diğer hecelerde düz ünlüyle devam eder.
Örnek:
* ''büyük ünlü uyumu'' : balta - baltalar ; arı - arılar ; top - toplar ; uçak - uçaklar
* ''küçük ünlü uyumu'' : ev - evler ; istek - istekler ; örtü - örtüler ; ünlü - ünlüler
Türkiye Türkçesinde en çok kullanılan deyimlerden örnekler;
* Kulak misafiri olmak.
* Yangına körükle gitmek.
* Yumurta kapıda.
* Etekleri zil çalmak.
* Yerin kulağı vardır.
Türkiye Türkçesinde en çok kullanılan atasözlerinden örnekler;
* Damlaya damlaya göl olur.
* Bugünün işini yarına bırakma.
* İşleyen demir ışıldar.
* Gün doğmadan neler doğar.
* Sakla samanı gelir zamanı.
Türkiye Türkçesinde bulunan ilginç deyim ve atasözleri;
* Fakirin parmağına bir kaşık bal bulanmış, yemeden duramamış.
* Deveye sormuşlar, senin boynun neden eğri diye. Nerem doğru ki demiş.
* Çingeneye beylik vermişler, önce babasını kesmiş.
== Türkçe Sesbilimi (Fonolojisi) ==
Türk Dili'nde iki adet [[ses]] ya da [[fonem]] grubu vardır. Bunlardan ilki [[ağız]]dan sürekli ve engelsiz çıkan ünlü seslerdir. Türkçe'de dokuz adet ünlü ses bulunur. Bunlar
/[[Kapalı ince yuvarlak ünlü (merkezlenmiş)|ä]]/,
/[[Orta-kapalı ince düz ünlü|e]]/,
/[[Orta-açık ince düz ünlü|ɛ]]/,
/[[Kapalı ince düz ünlü|i]]/,
/[[Kapalı kalın düz ünlü|ɯ]]/,
/[[Orta-kapalı kalın yuvarlak ünlü|o]]/,
/[[Orta-kapalı ince yuvarlak ünlü|ø]]/,
/[[Kapalı kalın yuvarlak ünlü|u]]/,
/[[Kapalı ince yuvarlak ünlü|y]]/ sesleridir. Bunlardan beşi ince, dördü kalındır. Bunlardan,
/[[Orta-açık ince düz ünlü|ɛ]]/,
/[[Orta-kapalı ince düz ünlü|e]]/,
/[[Kapalı ince düz ünlü|i]]/,
/[[Orta-kapalı ince yuvarlak ünlü|ø]]/ ve
/[[Kapalı ince yuvarlak ünlü|y]]/ sesler, ince seslerdir. Diğer
/[[Kapalı ince yuvarlak ünlü (merkezlenmiş)|ä]]/,
/[[Kapalı kalın düz ünlü|ɯ]]/,
/[[Orta-kapalı kalın yuvarlak ünlü|o]]/ ve
/[[Kapalı kalın yuvarlak ünlü|u]]/ sesleri ise kalın seslerdir. Türkçede bulunan diğer bir [[ses]] grubu ise ünsüz seslerdir.
=== Ünsüz Sesler ===
{| {{Prettytable}}
|+ '''Türkçe Standart Ünsüz Sesler'''
|-
!
! colspan="2" | Dudaksı
! colspan="2" | Dişcil
! colspan="2" | Yarı Dişcil
! colspan="2" | Ön Damaksıl
! colspan="2" | Arka Damaksıl
! colspan="2" | Gırtlaksıl
|- align=center
! Genizcil
| colspan="2" | {{IPA|m}}
| colspan="2" | {{IPA|n}}
| colspan="2" |
| colspan="2" | {{IPA|ɳ}}
| colspan="2" | {{IPA|ŋ}}
| colspan="2" |
|- align=center
! Süreksiz
| {{IPA|p}}
| {{IPA|b}}
| {{IPA|t}}
| {{IPA|d}}
| {{IPA|t͡ʃ}}
| {{IPA|d͡ʒ}}
| {{IPA|kʲ}}
| {{IPA|ɡʲ}}
| {{IPA|k}}
| {{IPA|ɡ}}
| colspan="2" |
|- align=center
! Sürtünmeli
| {{IPA|f}}
| {{IPA|v}}
| {{IPA|s}}
| {{IPA|z}}
| {{IPA|ʃ}}
| {{IPA|ʒ}}
| {{IPA|ɟ}}
| {{IPA|ʝ}}
| {{IPA|q}}
| rowspan="2"|{{IPA|ɰ}}
| {{IPA|h}}
|
|- align=center
! Sürekli
| colspan="2" | {{IPA|w}}
| colspan="2" | {{IPA|ɫ}}
| colspan="2" | {{IPA|l}}
| colspan="2" | {{IPA|j}}
|
|
|
|- align=center
!Titrek
| colspan="2" |
| colspan="2" | {{IPA|ɾ}}
| colspan="2" |
| colspan="2" |
| colspan="2" |
| colspan="2" |
|}
[[Türk Dilleri]] arasında bazı ses farklılıkları vardır. Örneğin Arka Damaksıl Genizcil n sesi olan [ŋ] sesi [[Türkiye Türkçesi]]nde, [[Azerice]]de ve bazı diğer [[Türk Dilleri]]nde yoktur. Buna rağmen [ŋ] [[Öz Türkçe]] bir sestir. İlk Türkçe'de bu ses /nk/ olarak geçer. Bazı örnekleri şunlardır: me'''nk'''e (baŋa), bunk (buŋ), Te'''nk'''ri (taŋrı), -ni'''nk''' (-niŋ)... Zaman içinde düşen [g] sesi [ŋ] sesinin de yok olmasını sağlamıştır. Bir başka farklılık ise [ʒ] sesidir. [[Öz Türkçe]] ve diğer [[Türk Dilleri]]nde bu ses bulunmaz; ancak [[Kazakça]]'da bu durum farklıdır. [[Öz Türkçe]] /j/ sesleri, yani "y" sesleri [ʒ] yani "j" seslerine dönüşür. Örneğin: yok → joq, yıl → jıl, yay → jay... Aynı durum [[Kırgızca]] için de geçerlidir. [[Öz Türkçe]]'de [d͡ʒ] yani "c" sesi olmamasına rağmen [[Kırgızca]]da baştaki [j] yani "y" sesleri bu sese dönüşmüştür. Örneğin: yol → col, yıldız → cıldız... Bunun dışında bazı sesler ise yalnızca [[Türkiye Türkçesi]] ve [[Azerice]], [[Türkmence]] gibi daha batıda ve [[Oğuz öbeği|Oğuz Grubu]] içerisindeki dillere özgü sesler vardır. Örneğin ince ünlülerle kullanılan "ğ" sesi /ʝ/ ve kalın ünlülerle kullanılan "ğ" sesi /ɣ/ [[Öz Türkçe]]de bulunmaz. Buna rağmen [[Oğuz öbeği|Oğuz Grubu Dillerde]] bulunur. Bu seslerin tümü "g" yani /ɟ/ sesinden gelir.
=== Ünlü Sesler ===
{| {{Prettytable}}
|+ '''Türkçe Standart Ünlü Sesler'''
|-
! || colspan="2" | İnce || || colspan="2" | Kalın
|-
! ||<small> Düz </small>|| <small>Yuvarlak</small> || || <small> Düz </small>|| <small>Yuvarlak</small>
|-
! Açık
| ''i'' || ''ü'' || || ''ı'' || ''u''
|-
! Kapalı
| ''e'' || ''ö'' || || ''a'' || ''o''
|-
|}
== Türkiye Türkçesinde Basit Zamanlar ==
=== Geçmiş Zaman ===
Türkiye Türkçesindeki geçmiş zaman işlevi iki ayrı ek ile yapılır. Bunlardan birisi öğrenilen geçmiş zaman olarak belirtilen yapıdır ve -mIş ekinin ''-mış, -miş, -muş, -müş'' şekilleriyle yapılır. Diğer yapı, görülen geçmiş zaman olarak belirtilir ve -DI ekinin ''-dı, -di, -du, -dü; -tı, -ti, -tu, -tü'' şekilleriyle yapılır. Bu şekil çokluğunun nedeni Türkiye Türkçesinde ileri düzeydeki ünlü ve ünsüz uyumudur. (Örneğin, gel- eylemine -di eklenip ''geldi'' oluşturulurken, aynı eylemin geliş- şekline -ti eklenip ''gelişti'' kurulur. Bu örneklerin ilkindeki “l” ünsüzü “d”yi kabul ederken, “e” ünlüsü de “i”yi kabul etmiştir. İkinci örnekteki “ş” ünsüzü ise d yerine “t”yi kabul etmekte ve o şekilde eklenmektedir.)
Öğrenilen geçmiş zaman (''-mış, -miş, -muş, -müş'') tümceye öğrenilmişlik, duyulmuşluk anlamı katmaktadır. Görülen geçmiş zamanda (''-dı, -di, -du, -dü; -tı, -ti, -tu, -tü'') ise tümceye görülen bir bilgiyi vermektedir. Zaman ekinden sonra kişi eki gelir: de-di-m, yetiş-ti-k, sor-du-lar vb. <ref name=Geneticstudy25>Prof. Dr. Muharrem Ergin, Türk Dil Bilgisi, Bayrak Yayını, İstanbul, 2002</ref><br />
'''Türkçe'de Geçmiş Zaman Tablosu: (-dı)'''
{| {{Prettytable}}
|-
! Kişi
! git-
! gel-
! ara-
|-
| 1. Tekil Kişi (Ben)
| git-'''ti'''-m
| gel-'''di'''-m
| ara-'''dı'''-m
|-
| 2. Tekil Kişi (Sen)
| git-'''ti'''-n
| gel-'''di'''-n
| ara-'''dı'''-n
|-
| 3. Tekil Kişi (O)
| git-'''ti'''
| gel-'''di'''
| ara-'''dı'''
|-
| 1. Çoğul Kişi (Biz)
| git-'''ti'''-k
| gel-'''di'''-k
| ara-'''dı'''-k
|-
| 2. Çoğul Kişi (Siz)
| git-'''ti'''-niz
| gel-'''di'''-niz
| ara-'''dı'''-nız
|-
| 3. Çoğul Kişi (Onlar)
| git-'''ti'''-ler
| gel-'''di'''-ler
| ara-'''dı'''-lar
|}
=== Şimdiki Zaman ===
Türkiye Türkçesinde şimdiki zamanlı bir tümce kurabilmek için eylem kökünün sonuna “-yor” eki getirilir. Geniş Türkçe coğrafyası içinde yalnızca Türkiye Türkçesinde bulunan bu ek, tarihî nedenlerden ötürü tek şekillidir (sadece -yor): geliyor, bakıyor, düşüyor, soruyor vb.
Bu ek aslında bir ek değildir. İlk Türkçe bu ek "yörü-" eyleminden gelir. Örneğin "geliyorum" demek için "kel yörür men" derdiler. Burada "kel-", "gel-" anlamında "men" ise "ben" anlamındadır. Zaman için çok kullanılan bu yapı Türkçe'nin sondan eklemeli olması nedeniyle ekleşmiştir. Ancak her zaman "-yor" biçiminde kalır.<ref name="TVT">[http://turkcesivarken.com/gokturce]</ref>
“-yor” eki, ünsüzle biten eylemlerden sonra gelirken, ekle eylem arasına, kalın-ince durumuna göre bir yardımcı ses alır: gel-i-yor, dur-u-yor vb. Ünlü ile biten eylemlerde, yardımcı sese gerek kalmaz. Bu tür durumda yalnızca ek daralabilir: de-yor > di-yor, başla-yor > başlı-yor vb.
Bu şimdiki zaman eki, hem şekli hem kullanım tarzı açısından, Türkiye Türkçesinde ayrıklı bir özelliğe sahiptir. Zaman ekinden sonra kişi eki gelir: seslen-i-yor-uz, dur-u-yor-um vb.<ref name=Geneticstudy25>Prof. Dr. Muharrem Ergin, Türk Dil Bilgisi, Bayrak Yayını, İstanbul, 2002</ref>
-mekte -makta ekleri de cümleye şimdiki zaman anlamını kazandırır.
Ders çalış'''makta'''yım.
Seni düşün'''mekte'''yim.
<br />
'''Türkçe'de Şimdiki Zaman Tablosu (-yor):'''
{| {{Prettytable}}
|-
! Kişi
! git-
! gel-
! ara-
|-
| 1. Tekil Kişi (Ben)
| gid-i-'''yor'''-um
| gel-i-'''yor'''-um
| arı-'''yor'''-um
|-
| 2. Tekil Kişi (Sen)
| gid-i'''yor'''-sun
| gel-i-'''yor'''-sun
| arı-'''yor'''-sun
|-
| 3. Tekil Kişi (O)
| gid-i'''yor'''
| gel-i-'''yor'''
| arı-'''yor'''
|-
| 1. Çoğul Kişi (Biz)
| gid-i'''yor'''-uz
| gel-i-'''yor'''-uz
| arı-'''yor'''-uz
|-
| 2. Çoğul Kişi (Siz)
| gid-i'''yor'''-sunuz
| gel-i-'''yor'''-sunuz
| arı-'''yor'''-sunuz
|-
| 3. Çoğul Kişi (Onlar)
| gid-i'''yor'''-lar
| gel-i-'''yor'''-lar
| arı-'''yor'''-lar
|}
<br />
'''Türkçe'de Şimdiki Zaman Tablosu (-makta):'''
{| {{Prettytable}}
|-
! Kişi
! git-
! gel-
! ara-
|-
| 1. Tekil Kişi (Ben)
| git-'''mekte'''-y-im
| gel-'''mekte'''-y-im
| ara-'''makta'''-y-ım
|-
| 2. Tekil Kişi (Sen)
| git-'''mekte'''-sin
| gel-'''mekte'''-sin
| ara-'''makta'''-sın
|-
| 3. Tekil Kişi (O)
| git-'''mekte'''
| gel-'''mekte'''
| ara-'''makta'''
|-
| 1. Çoğul Kişi (Biz)
| git-'''mekte'''-y-iz
| gel-'''mekte'''-y-iz
| ara-'''makta'''-y-ız
|-
| 2. Çoğul Kişi (Siz)
| git-'''mekte'''-siniz
| gel-'''mekte'''-siniz
| ara-'''makta'''-sınız
|-
| 3. Çoğul Kişi (Onlar)
| git-'''mekte'''-ler
| gel-'''mekte'''-ler
| ara-'''makta'''-lar
|}
=== Gelecek Zaman ===
-AcAk ''-ecek,-acak'' ek şekilleri ile yapılır. Ünsüzden sonra ek doğrudan gelirken, ünlü ile biten eylemlere eklenmezden önce, yardımcı ünsüz gelir.<ref name=Geneticstudy25>Prof. Dr. Muharrem Ergin, Türk Dil Bilgisi, Bayrak Yayını, İstanbul, 2002</ref>
<br />
'''Türkçe'de Gelecek Zaman Tablosu (-acak):'''
{| {{Prettytable}}
|-
! Kişi
! git-
! gel-
! ara-
|-
| 1. Tekil Kişi (Ben)
| gid-'''eceğ'''-im
| gel-'''eceğ'''-im
| ara-y-'''acağ'''-ım
|-
| 2. Tekil Kişi (Sen)
| gid-'''ecek'''-sin
| gel-'''ecek'''-sin
| ara-y-'''acak'''-sın
|-
| 3. Tekil Kişi (O)
| gid-'''ecek'''
| gel-'''eceğ'''
| ara-y-'''acak'''
|-
| 1. Çoğul Kişi (Biz)
| gid-'''eceğ'''-iz
| gel-'''eceğ'''-iz
| ara-y-'''acağ'''-ız
|-
| 2. Çoğul Kişi (Siz)
| gid-'''ecek'''-siniz
| gel-'''ecek'''-siniz
| ara-y-'''acak'''-sınız
|-
| 3. Çoğul Kişi (Onlar)
| gid-'''ecek'''-ler
| gel-'''ecek'''-ler
| ara-y-'''acak'''-lar
|}
=== Geniş Zaman ===
Türkiye Türkçesinde geniş zaman eylem sonuna ''-r, -er, -ar'' ek şekillerinden biri getirilerek oluşturulur. <ref name=Geneticstudy25>Prof. Dr. Muharrem Ergin, Türk Dil Bilgisi, Bayrak Yayını, İstanbul, 2002</ref>
<br />
'''Türkçe'de Geniş Zaman Tablosu (-r):'''
{| {{Prettytable}}
|-
! Kişi
! git-
! gel-
! ara-
|-
| 1. Tekil Kişi (Ben)
| gid-e-'''r'''-im
| gel-i-'''r'''-im
| ara-'''r'''-ım
|-
| 2. Tekil Kişi (Sen)
| gid-e-'''r'''-sin
| gel-i-'''r'''-sin
| ara-'''r'''-sın
|-
| 3. Tekil Kişi (O)
| gid-e-'''r'''
| gel-i-'''r'''
| ara-'''r'''
|-
| 1. Çoğul Kişi (Biz)
| gid-e-'''r'''-iz
| gel-i-'''r'''-iz
| ara-'''r'''-ız
|-
| 2. Çoğul Kişi (Siz)
| gid-e-'''r'''-siniz
| gel-i-'''r'''-siniz
| ara-'''r'''-sınız
|-
| 3. Çoğul Kişi (Onlar)
| gid-e-'''r'''-ler
| gel-i-'''r'''-ler
| ara-'''r'''-lar
|}
== Türkiye Türkçesinde Birleşik Zamanlar ==
Türkçe'de [[zaman]]lar çok çeşitlidir ve varlıklıdır. Yalnızca bir [[zaman]] belirtmek zorunda olmazsınız. Türkçe'de bunun için [[ek eylem]] yapısı vardır. Türkçe'de [[ek eylem]] dört ayrı çekimlidir. Bunlardan biri [[ek]] olarak kullanılan "'''-dir'''" diğerleri ise "'''idi'''", "'''imiş'''", "'''ise'''" olmaktadır. Bunların [[dört|dördü]] de olmak (İlk Türkçe'de bolmak) anlamına gelen i- eyleminden gelir. Bu eylemin İlk Türkçe'de durumu "er-" biçimindedir, [[zaman]]la "i-" biçiminde kalmıştır. Türkçe'de [[ek]] [[eylem]] için "olmak" eylemi kullanılmaz. Çünkü bu [[eylem]], [[yardımcı eylem]] olarak kullanılır, bunun yerine "er-" eylemi ek eylem olarak kullanılır. Bu yüzden kullanılmaz ancak kullanılmazsı anlamsız kalmaz.<ref>[http://turkoloji.cu.edu.tr/YENI%20TURK%20DILI/suleyman_efendioglu_ali_osman_solmaz_birlesik_zamanlar_uzerine.pdf Süleyman Efendioğlu, Birleşik Zamanlar Üzerine, PDF]</ref>
=== Geniş Zaman ===
Türkçe'de herhangi bir zamanın genişini (-dir) eki yapar.
<br />
'''Türkçede Geniş Zaman Tablosu (yaz-):'''
{| {{Prettytable}}
|-
! Kişi
! Şimdiki Zaman
! Görülen Geçmiş Zaman
! Duyulan Geçmiş Zaman
! Gelecek Zaman
! Geniş Zaman
|-
| 1. Tekil Kişi (Ben)
| yaz-ı-yor-um-'''dur'''
| yaz-dı-m-'''dır'''
| yaz-mış-ım-'''dır'''
| yaz-acağ-ım-'''dır'''
| yaz-a-r-ım-'''dır'''
|-
| 2. Tekil Kişi (Sen)
| yaz-ı-yor-sun-'''dur'''
| yaz-dı-n-'''dır'''
| yaz-mış-sın-'''dır'''
| yaz-acak-sın-'''dır'''
| yaz-a-r-sın-'''dır'''
|-
| 3. Tekil Kişi (O)
| yaz-ı-yor-'''dur'''
| yaz-dı-'''dır'''
| yaz-mış-'''dır'''
| yaz-acak-'''dır'''
| yaz-a-r-'''dır'''
|-
| 1. Çoğul Kişi (Biz)
| yaz-ı-yor-uz-'''dur'''
| yaz-dı-k-'''dır'''
| yaz-mış-ız-'''dır'''
| yaz-acağ-ız-'''dır'''
| yaz-a-r-ız-'''dır'''
|-
| 2. Çoğul Kişi (Siz)
| yaz-ı-yor-sunuz-'''dur'''
| yaz-dı-nız-'''dır'''
| yaz-mış-sınız-'''dır'''
| yaz-acak-sınız-'''dır'''
| yaz-a-r-sınız-'''dır'''
|-
| 3. Çoğul Kişi (Onlar)
| yaz-ı-yor-lar-'''dır'''
| yaz-dı-lar-'''dır'''
| yaz-mış-lar-'''dır'''
| yaz-acak-lar-'''dır'''
| yaz-a-r-lar-'''dır'''
|}
=== Görülen Geçmiş Zaman ===
Türkçe'de herhangi bir zamanın görülen geçmişini "idi" yapar. Ancak bu ekleşebilir de. Örneğin "yazmış idi" yerine "yazmıştı" kullanılabilir. Böyle ekli kullanım günlük yaşamda daha çok kullanılır; ancak yazı dilinde "idi" biçiminde geçebilir.
<br />
'''Türkçede Görülen Geçmiş Zaman Tablosu (yaz-):'''
{| {{Prettytable}}
|-
! Kişi
! Şimdiki Zaman
! Görülen Geçmiş Zaman
! Duyulan Geçmiş Zaman
! Gelecek Zaman
! Geniş Zaman
|-
| 1. Tekil Kişi (Ben)
| yaz-ı-yor-('''du'''-m) ('''idi'''-m)
| yaz-dı(-y-'''dı'''-m) ('''idi'''-m)
| yaz-mış-('''tı'''-m) ('''idi'''-m)
| yaz-acak-('''tı'''-m) ('''idi'''-m)
| yaz-a-r-('''dı'''-m) ('''idi'''-m)
|-
| 2. Tekil Kişi (Sen)
| yaz-ı-yor-('''du'''-n) ('''idi'''-n)
| yaz-dı(-y-'''dı'''-n) ('''idi'''-n)
| yaz-mış-('''tı'''-n) ('''idi'''-n)
| yaz-acak-('''tı'''-n) ('''idi'''-n)
| yaz-a-r-('''dı'''-n) ('''idi'''-n)
|-
| 3. Tekil Kişi (O)
| yaz-ı-yor-('''du''') ('''idi''')
| yaz-dı(-y-'''dı''') ('''idi''')
| yaz-mış-('''tı''') ('''idi''')
| yaz-acak-('''tı''') ('''idi''')
| yaz-a-r-('''dı''') ('''idi''')
|-
| 1. Çoğul Kişi (Biz)
| yaz-ı-yor-('''du'''-k) ('''idi'''-k)
| yaz-dı(-y-'''dı'''-k) ('''idi'''-k)
| yaz-mış-('''tı'''-k) ('''idi'''-k)
| yaz-acak-('''tı'''-k) ('''idi'''-k)
| yaz-a-r-('''dı'''-k) ('''idi'''-k)
|-
| 2. Çoğul Kişi (Siz)
| yaz-ı-yor-('''du'''-nuz) ('''idi'''-niz)
| yaz-dı(-y-'''dı'''-nız) ('''idi'''-niz)
| yaz-mış-('''tı'''-nız) ('''idi'''-niz)
| yaz-acak-('''tı'''-nız) ('''idi'''-niz)
| yaz-a-r-('''dı'''-nız) ('''idi'''-niz)
|-
| 3. Çoğul Kişi (Onlar)
| yaz-ı-yor-(lar-'''dı''') (-lar '''idi''')
| yaz-dı(-y-'''dı'''-lar) (-lar '''idi''')
| yaz-mış-(lar-'''dı''') (-lar '''idi''')
| yaz-acak-(lar-'''dı''') (-lar'''idi''')
| yaz-a-r-(lar-'''dı''') (-lar '''idi''')
|}
=== Duyulan Geçmiş Zaman ===
Türkçe'de herhangi bir zamanın görülen geçmişini "imiş" yapar. Ancak bu ekleşebilir de. Örneğin "yazmış imiş" yerine "yazmışmış" kullanılabilir. Böyle ekli kullanım günlük yaşamda daha çok kullanılır; ancak yazı dilinde "imiş" biçiminde geçebilir.
<br />
'''Türkçe'de Duyulan Geçmiş Zaman Tablosu (yaz-):'''
{| {{Prettytable}}
|-
! Kişi
! Şimdiki Zaman
! Görülen Geçmiş Zaman
! Duyulan Geçmiş Zaman
! Gelecek Zaman
! Geniş Zaman
|-
| 1. Tekil Kişi (Ben)
| yaz-ı-yor-('''muş'''-um) ('''imiş'''-im)
| yaz-dı(-y-'''mış'''-ım) ('''imiş'''-im)
| yaz-mış-('''mış'''-ım) ('''imiş'''-im)
| yaz-acak-('''mış'''-ım) ('''imiş'''-im)
| yaz-a-r-('''mış'''-ım) ('''imiş'''-im)
|-
| 2. Tekil Kişi (Sen)
| yaz-ı-yor-('''muş'''-sun) ('''imiş'''-sin)
| yaz-dı(-y-'''mış'''-sın) ('''imiş'''-sin)
| yaz-mış-('''mış'''-sın) ('''imiş'''-sin)
| yaz-acak-('''mış'''-sın) ('''imiş'''-sin)
| yaz-a-r-('''mış'''-sın) ('''imiş'''-sin)
|-
| 3. Tekil Kişi (O)
| yaz-ı-yor-('''muş''') ('''imiş''')
| yaz-dı(-y-'''mış''') ('''imiş''')
| yaz-mış-('''mış''') ('''imiş''')
| yaz-acak-('''mış''') ('''imiş''')
| yaz-a-r-('''mış''') ('''imiş''')
|-
| 1. Çoğul Kişi (Biz)
| yaz-ı-yor-('''muş'''-uz) ('''imiş'''-iz)
| yaz-dı(-y-'''mış'''-ız) ('''imiş'''-iz)
| yaz-mış-('''mış'''-ız) ('''imiş'''-iz)
| yaz-acak-('''mış'''-ız) ('''imiş'''-iz)
| yaz-a-r-('''mış'''-ız) ('''imiş'''-iz)
|-
| 2. Çoğul Kişi (Siz)
| yaz-ı-yor-('''muş'''-sunuz) ('''imiş'''-siniz)
| yaz-dı(-y-'''mış'''-sınız) ('''imiş'''-siniz)
| yaz-mış-('''mış'''-sınız) ('''imiş'''-siniz)
| yaz-acak-('''mış'''-sınız) ('''imiş'''-siniz)
| yaz-a-r-('''mış'''-sınız) ('''imiş'''-siniz)
|-
| 3. Çoğul Kişi (Onlar)
| yaz-ı-yor-(lar- '''mış''') (-lar '''imiş''')
| yaz-dı(-lar-'''mış''') (-lar '''imiş''')
| yaz-mış-('''mış'''-lar) ('''imiş'''-ler)
| yaz-acak-('''mış'''-lar) ('''imiş'''-ler)
| yaz-a-r-('''mış'''-lar) ('''imiş'''-ler)
|}
=== Şart ===
Türkçe'de herhangi bir zamanın görülen geçmişini "ise" yapar. Ancak bu ekleşebilir de. Örneğin "yazmış ise" yerine "yazmışsa" kullanılabilir. Böyle ekli kullanım günlük yaşamda daha çok kullanılır; ancak yazı dilinde "ise" biçiminde geçebilir.
<br />
'''Türkçe'de Şart Tablosu (yaz-):'''
{| {{Prettytable}}
|-
! Kişi
! Şimdiki Zaman
! Görülen Geçmiş Zaman
! Duyulan Geçmiş Zaman
! Gelecek Zaman
! Geniş Zaman
|-
| 1. Tekil Kişi (Ben)
| yaz-ı-yor-('''sa'''-m) ('''ise'''-m)
| yaz-dı(-y-'''sa'''-m) ('''ise'''-m)
| yaz-mış-('''sa'''-m) ('''ise'''-m)
| yaz-acak-('''sa'''-m) ('''ise'''-m)
| yaz-a-r-('''sa'''-m) ('''ise'''-m)
|-
| 2. Tekil Kişi (Sen)
| yaz-ı-yor-('''sa'''-n) ('''ise'''-n)
| yaz-dı(-y-'''sa'''-n) ('''ise'''-n)
| yaz-mış-('''sa'''-n) ('''ise'''-n)
| yaz-acak-('''sa'''-n) ('''ise'''-n)
| yaz-a-r-('''sa'''-n) ('''ise'''-n)
|-
| 3. Tekil Kişi (O)
| yaz-ı-yor-('''sa''') ('''ise''')
| yaz-dı(-y-'''sa''') ('''ise''')
| yaz-mış-('''sa''') ('''ise''')
| yaz-acak-('''sa''') ('''ise''')
| yaz-a-r-('''sa''') ('''ise''')
|-
| 1. Çoğul Kişi (Biz)
| yaz-ı-yor-('''sa'''-k) ('''ise'''-k)
| yaz-dı(-y-'''sa'''-k) ('''ise'''-k)
| yaz-mış-('''sa'''-k) ('''ise'''-k)
| yaz-acak-('''sa'''-k) ('''ise'''-k)
| yaz-a-r-('''sa'''-k) ('''ise'''-k)
|-
| 2. Çoğul Kişi (Siz)
| yaz-ı-yor-('''sa'''-nız) ('''ise'''-niz)
| yaz-dı(-y-'''sa'''-nız) ('''ise'''-niz)
| yaz-mış-('''sa'''-nız) ('''ise'''-niz)
| yaz-acak-('''sa'''-nız) ('''ise'''-niz)
| yaz-a-r-('''sa'''-nız) ('''ise'''-niz)
|-
| 3. Çoğul Kişi (Onlar)
| yaz-ı-yor-(lar-'''sa''') (-lar '''ise''')
| yaz-dı(-lar-'''sa''') (-lar '''ise''')
| yaz-mış-(lar-'''sa''') (-lar '''ise''')
| yaz-acak-('''sa'''-lar) ('''ise'''-ler)
| yaz-a-r-('''sa'''-lar) ('''ise'''-ler)
|}
=== Diğer Birleşik Zamanlar ===
Türkçe'de birleşik zamanlı yapan yapan "i-" eyleminin yanında aynı anlamda "ol-" eylemi de görev yapar. Hiçbir zaman "-yor" ve "-acak" eklerini almayan "i-" eyleminin bu eksikliğini "ol-" eylemi doldurur. Örneğin "gitmiş iyorlar" yerine "gitmiş oluyorlar" kullanılır.<ref>[http://turkoloji.cu.edu.tr/YENI%20TURK%20DILI/suleyman_efendioglu_ali_osman_solmaz_birlesik_zamanlar_uzerine.pdf Süleyman Efendioğlu, Birleşik Zamanlar Üzerine, -yor olacak, -miş olacak bölümleri]</ref>
==== -mış olacak ====
Türkçe'de birleşik zaman yapan "ol-" eyleminin görevlerinden biri "-mış olmak" yapmaktır. Buna göre eylem duyulan geçmiş zamana göre çekimlenir, daha sonra olacak eylemini alır, ki bu yüklem olur, sonra kişi eki koyulur.
<br />'''Türkçe'de -mış olacak Tablosu (yaz-):'''
{| {{Prettytable}}
|-
! Kişi
! Olumlu
! Olumsuz
! Soru
|-
| 1. Tekil Kişi (Ben)
| yaz-mış '''ol-acağ-ım'''
| yaz-ma-mış '''ol-acağ-ım'''
| yaz-mış '''ol-acak''' mı-y-ım?
|-
| 2. Tekil Kişi (Sen)
| yaz-mış '''ol-acak-sın'''
| yaz-ma-mış '''ol-acak-sın'''
| yaz-mış '''ol-acak''' mı-sın?
|-
| 3. Tekil Kişi (O)
| yaz-mış '''ol-acak'''
| yaz-ma-mış '''ol-acak'''
| yaz-mış '''ol-acak''' mı?
|-
| 1. Çoğul Kişi (Biz)
| yaz-mış '''ol-acağ-ız'''
| yaz-ma-mış '''ol-acağ-ız'''
| yaz-mış '''ol-acak''' mı-y-ız?
|-
| 2. Çoğul Kişi (Siz)
| yaz-mış '''ol-acak-sınız'''
| yaz-ma-mış '''ol-acak-sınız'''
| yaz-mış '''ol-acak''' mı-sınız?
|-
| 3. Çoğul Kişi (Onlar)
| yaz-mış '''ol-acak-lar'''
| yaz-ma-mış '''ol-acak-lar'''
| yaz-mış '''ol-acak-lar''' mı?
|}
==== -yor olacak ====
Türkçe'de birleşik zaman yapan "ol-" eyleminin görevlerinden bir diğeri "-yor olmak" yapmaktır. Buna göre eylem şimdiki geçmiş zamana göre çekimlenir, daha sonra olacak eylemini alır, ki bu yüklem olur, sonra kişi eki koyulur. Bu biçimde çekimlenen eylemler "gelecek zaman" anlamı vermezler; ancak gelecek zaman içerisinde yapılıyor olacağını belirtir. Bu da bir iş kılışın, oluşun veya durumun gelecekte yapılıyor olacağını gösterir.
<br />'''Türkçe'de -mış olacak Tablosu (yaz-):'''
{| {{Prettytable}}
|-
! Kişi
! Olumlu
! Olumsuz
! Soru
|-
| 1. Tekil Kişi (Ben)
| yaz-ı-yor '''ol-acağ-ım'''
| yaz-mı-yor '''ol-acağ-ım'''
| yaz-ı-yor '''ol-acak''' mı-y-ım?
|-
| 2. Tekil Kişi (Sen)
| yaz-ı-yor '''ol-acak-sın'''
| yaz-mı-yor '''ol-acak-sın'''
| yaz-ı-yor '''ol-acak''' mı-sın?
|-
| 3. Tekil Kişi (O)
| yaz-ı-yor '''ol-acak'''
| yaz-mı-yor '''ol-acak'''
| yaz-ı-yor '''ol-acak''' mı?
|-
| 1. Çoğul Kişi (Biz)
| yaz-ı-yor '''ol-acağ-ız'''
| yaz-mı-yor '''ol-acağ-ız'''
| yaz-ı-yor '''ol-acak''' mı-y-ız?
|-
| 2. Çoğul Kişi (Siz)
| yaz-ı-yor '''ol-acak-sınız'''
| yaz-mı-yor '''ol-acak-sınız'''
| yaz-ı-yor '''ol-acak''' mı-sınız?
|-
| 3. Çoğul Kişi (Onlar)
| yaz-ı-yor '''ol-acak-lar'''
| yaz-mı-yor '''ol-acak-lar'''
| yaz-ı-yor '''ol-acak-lar''' mı?
|}
== Yabancı dillerle etkileşimi ==
=== Türkçe söz varlığı ===
[[Dosya:Türk-Söz-Hazinesi.png|thumb|right|200px|Türkçe Söz Varlığı köken tablo görünümü. Mavi: Türkçe sözcükler, diğer renkler: diğer dillerden Türkçeye geçen yabancı sözcükler]]
2005'te yayınlanan ''Güncel Türkçe Sözlük'' 104.481 sözcük içerir. Sonraki yeni çalışmalarla 616.767 söz kapsar duruma gelen sözlükle birlikte yabancı söz oranı da değişmiştir. Bu sözcüklerin % 14'ünün yabancı kökenli olduğu TDK tarafından tespit edilmiştir.
2005'te Almanya’da yaygın olarak kullanılan Almanca "Duden Sözlüğü" 120.000 Almanca sözcük içermektedir.
Şu an için, Türkiye Türkçesinin en gelişmiş sözlüğü Büyük Türkçe Sözlük’te söz, deyim, terim ve ad olmak üzere toplam 616.767 söz varlığı bulunmaktadır. Türkiye Türkçesinin bütün söz varlığını bir araya getiren ve ortak bir veri tabanında kullanıma sunulan Büyük Türkçe Sözlük (TDK), yazı dilinin söz varlığının yanı sıra bütün bilim, sanat ve spor terimlerini, yer adlarını, kişi adlarını, Türkiye bölge ağızlarındaki ve kaynaklardaki sözcükleri, deyimleri içermektedir.<ref>[http://tdkterim.gov.tr/bts/ Büyük Türkçe Sözlük]</ref>
=== Türkiye Türkçesine geçen yabancı sözler ===
Her ne kadar Atatürk'ün dil devrimi ile Türkiye Türkçesi, kökeni Arapça ve Farsça olup da dilde eğreti duran sözcüklerden arındırılmaya çalışıldıysa da, dil devriminin politik etkenlerle aksamasından ötürü bu iki dilden sözcükler, Fransızca sözcüklerle birlikte Türkçe sözlüğün önemli bir bölümünü oluşturmayı sürdürmektedir. Büyük ünlü uyumuna uyan ( hem kalın hem ince ünlü bulunmayan, ya kalın ya ince ünlü bulunan ya da tek ünlü bulunan ) her kelime Türkçedir. {{fact}}
Yabancı kökenli sözcüklerden bazı örnekler:
* ''Arapçadan:'' insan, asker, hain
* ''Farsçadan:'' ateş, rüzgar, düşman,
* ''Fransızcadan:'' kuzen, kuaför, hoperlör, detay, anten, tuvalet, polis
* ''İtalyancadan: '' politika, fanila
* ''İngilizceden: '' pikap, video, çita, medya, sandviç
* ''Yunancadan: '' liman, kiraz
* ''Almancadan: '' şalter, general, panzer
=== Türkçeden diğer dillere geçen sözcük sayısı ===
{|
||
* [[Sırpça]]: 8995
* [[Bulgarca]]: 3490
* [[Yunanca]]: 2984
* [[Farsça]]: 2969
* [[Arnavutça]]: 2622
||
* [[Rumence]]: 2780
* [[Rusça]]: 2476
* [[Arapça]]: 1990
* [[Macarca]]: 1982
* [[Ukraynaca]]: 800
* [[İngilizce]]: 470
||
* [[Çince]]:289
* [[Çekçe]] :248
* [[Urduca]]:227
* [[Almanca]] :166
* [[İtalyanca]]:146
* [[Fince]]:115
||
|}
Türkçe kökenli ya da alıntı sözcüklerden bazı örnekler:
* bıçak: Macarca "bicska"
* cacık: Yunanca "tzatziki"
* dilmaç (çevirmen): Almanca "Dolmetscher"
* dolma: İngilizce "dolma", Yunanca "dolmadaki"
* köşk: Slavca, Almanca "Kiosk"
* ordu: Almanca, İngilizce ve Fransızca "Horde"
* yelek: İngilizce ve Fransızca "gilet", İspanyolca "gileco, jaleco, chaleco", Arapça "jalikah"
* yoğurt: İngilizce "yoghurt", Fransızca "yaourt", Almanca "Joghurt", İspanyolca "yogur"
* elektrik: İngilizce "electric"
Ayrıca, [[Osmanlı İmparatorluğu]] dönemi veya öncesinden şekillenmiş, Türkçe-Ermenice ortak sözcük dağarcığı, Türkçe-Yunanca ortak sözcük dağarcığı, Türkçe-Bulgarca ortak sözcük dağarcığı, Türkçe-Arnavutça ortak sözcük dağarcığı, Türkçe-Boşnakça ortak sözcük dağarcığı, Türkçe-Romence ortak sözcük dağarcığı mevcuttur.
=== Türkçe Sanılan Yabancı Kökenli Sözcükler ===
Bazı Türkçe kökenli kabul edilen sözcüklerin, Sevan Nişanyan gibi çeşitli kişiler tarafından yabancı kökenli oldukları iddia ediliyor. Özellikle [[Soğdca]]dan bir takım alıntı gerçekleştiği sanılıyor ya da tersine Türkçeden Soğdcaya. Bu durumda kimin kimden alıntı yaptığı kesinlik kazanmamıştır, başka bir olasılık ise karşılıklı etkilenme de söz konusu olduğudur. Bu durum, Eski Türkler ve Soğdların iç içe yaşadıklarından kaynaklanabilir. Bunun yanında Toharca, Orta Farsça ve Türkçe karşılıklı etkilenme olduğu tahmin ediliyor. Çin’in Uygur Türklerin yaşadığı ve özerkliğe sahip oldukları [[Sincan Uygur Özerk Bölgesi|Sincan]] (Doğu Türkistan) bölgesinde [[İrani diller|İranî]] olan Partça, Orta Farsça, Soğdca ve Sakça dillerinden yazı buluntuları <ref>http://pom.bbaw.de/turfan/start.php?aufl=1280</ref> tespit edilmiştir. Bunun yanı sıra [[Hint-Avrupa dilleri|Hint-Avrupa]] dil ailesinin içinde ayrı gruba ait olan Toharcadan da yazılar bulunmuştur.
Türkçe olmayan sözcüklerin kökleri hakkında yaklaşımlar:
{| class="prettytable" style="font-size:10px; "
|- bgcolor="#F2F2F2"
|style="font-size:11px;"| '''Sözcük''' ||style="font-size:11px;"| '''Köken''' ||style="font-size:11px;"| '''Etimolojik Kaynak'''
|-
|akşam||Soğdca: χşām|| [http://nisanyansozluk.com/search.asp?w=ak%FEam&x=13&y=7 Sevan Nişanyan] [http://www.iacd.or.kr/pdf/journal/13/Binder16.pdf Süer Eker (sayfa 244)]
|-
|amaç||Yeni Farsça: āmāc|| [http://nisanyansozluk.com/search.asp?w=ama%E7&x=26&y=6 Sevan Nişanyan]
|-
|acun||Soğdca: ajūn (oku: acūn) || [http://nisanyansozluk.com/search.asp?w=acun&x=0&y=0 Sevan Nişanyan]
|-
|bacak||Türkçeleşmiş Farsça: paça < Yeni Farsça: pāça < Orta Farsça: pāçag|| [http://nisanyansozluk.com/search.asp?w=bacak&x=0&y=0 Sevan Nişanyan (1)] [http://nisanyansozluk.com/search.asp?w=pa%E7a Sevan Nişanyan (2)]
|-
|bağış||Yeni Farsça / Orta Farsça: baχş || [http://nisanyansozluk.com/search.asp?w=ba%F0%FD%FElamak&x=0&y=0 Sevan Nişanyan]
|-
|bayram||Orta Farsça: paδrām, Soğdca: patrām || [http://www.nisanyansozluk.com/search.asp?w=bayram&x=0&y=0 Sevan Nişanyan]
|-
|cacık||Yeni Farsça: jāj (oku: cāc) || [http://www.nisanyansozluk.com/search.asp?w=cac%FDk&x=31&y=5 Sevan Nişanyan]
|-
|coşmak||Yeni Farsça: cōşīdan || [http://www.nisanyansozluk.com/search.asp?w=co%FEmak&x=19&y=8 Sevan Nişanyan]
|-
|esen||Yeni Farsça / Orta Farsça: āsān || [http://nisanyansozluk.com/search.asp?w=esen&x=0&y=0 Sevan Nişanyan]
|-
|kadın||Soğdca: χwatēn|| [http://nisanyansozluk.com/search.asp?w=kad%FDn&x=13&y=1 Sevan Nişanyan (1)] [http://nisanyansozluk.com/search.asp?w=hatun Sevan Nişanyan (2)] [http://www.iacd.or.kr/pdf/journal/13/Binder16.pdf Süer Eker (sayfa 260)]
|-
|ozan||Orta Farsça: kusan|| [http://nisanyansozluk.com/search.asp?w=ozan Sevan Nişanyan]
|-
|pis||Yeni Farsça: pīs, Avesta: paesa- ||[http://nisanyansozluk.com/search.asp?w=pis&x=0&y=0 Sevan Nişanyan]
|-
|öküz||Toharca: okso/okäs|| [http://nisanyansozluk.com/search.asp?w=%F6k%FCz&x=0&y=0 Sevan Nişanyan]
|-
|yardım||Yeni Farsça: yārīdan|| [http://www.nisanyansozluk.com/search.asp?w=yard%FDm&x=0&y=0Sevan Sevan Nişanyan]
|-
|}
Bu sözcüklerin kökenleri hakkında farklı değerlendirmeler için Hasan Eren'in kökenbilimi çalışmalarına da bakılabilir.
=== Unutulmuş sözcükler ===
Türkiye Türkçesinde çok sayıda unutulan ve daha günlük hayatda kullanılmayan ya da yalnızca özel terimlerde kullanılan saf Türkçe sözcükler vardır. Bu sözcükler TDK tarafından sonradan türetilmiş sözcüklerle karıştırılmamalı. Bunlar Orta Çağda da kullanılmaktadı ve bugünkü yabancı uyruklu kelimeler için karşılık olarak alınabilir. TDK bu sözcükleri ''eskimiş'' olarak tanımlar. Bazı misaller:
{| class="prettytable" style="font-size:10px; "
|- bgcolor="#F2F2F2"
|style="font-size:11px;"| '''Yabancılaşmış Türkçe''' ||style="font-size:11px;"| '''Öz Türkçe''' ||style="font-size:11px;"| '''Etimolojik Kaynak'''
|-
|ateş (Farsça)||od|| [http://tdk.org.tr/TR/Genel/SozBul.aspx?F6E10F8892433CFFAAF6AA849816B2EF4376734BED947CDE&Kelime=od TDK] [http://nisanyansozluk.com/search.asp?w=od Sevan Nişanyan]
|-
|ayna (Farsça)||gözgü|| [http://tdk.org.tr/TR/Genel/SozBul.aspx?F6E10F8892433CFFAAF6AA849816B2EF4376734BED947CDE&Kelime=g%c3%b6zg%c3%bc TDK]
|-
|cam (Farsça)||sırça|| [http://www.tdk.org.tr/TR/Genel/SozBul.aspx?F6E10F8892433CFFAAF6AA849816B2EF05A79F75456518CA&Kelime=sırça TDK] [http://www.nisanyansozluk.com/?k=s%C4%B1r%C3%A7a Sevan Nişanyan]
|-
|damat (Farsça)||güvey|| [http://nisanyansozluk.com/?k=g%C3%BCvey Sevan Nişanyan]
|-
|hasta (Farsça)||sayrı|| [http://tdk.org.tr/TR/Genel/SozBul.aspx?F6E10F8892433CFFAAF6AA849816B2EF4376734BED947CDE&Kelime=sayr%c4%b1 TDK] [http://nisanyansozluk.com/?k=sayr%C4%B1 Sevan Nişanyan]
|-
|hoş (Farsça)||yahşi|| [http://tdk.org.tr/TR/Genel/SozBul.aspx?F6E10F8892433CFFAAF6AA849816B2EF4376734BED947CDE&Kelime=yah%c5%9fi TDK] [http://nisanyansozluk.com/?k=yah%C5%9Fi Sevan Nişanyan]
|-
|rüzgâr (Farsça)||yel|| [http://tdk.org.tr/TR/Genel/SozBul.aspx?F6E10F8892433CFFAAF6AA849816B2EF4376734BED947CDE&Kelime=yel TDK] [http://nisanyansozluk.com/?k=yel Sevan Nişanyan]
|-
|sonbahar (''bahar'' Farsça)||güz|| [http://tdk.org.tr/TR/Genel/SozBul.aspx?F6E10F8892433CFFAAF6AA849816B2EF4376734BED947CDE&Kelime=g%c3%bcz TDK] [http://nisanyansozluk.com/?k=g%C3%BCz Sevan Nişanyan]
|-
|}
== Ayrıca bakınız ==
* [[Türk dilleri]]
* [[Orhun yazıtları]]
* [[Uluslararası Türkçe Olimpiyatları]]
* [[Türk dil alfabesi]]
* [[Türkçedeki yabancı kökenli sözcüklerin Türkçe karşılıkları]]
== Kaynakça ==
{{Kaynakça|2}}
== Dış bağlantılar ==
{{Vikisözlük|Kategori:Türkçe sözcükler}}
{{commonscat|Turkey}}
* [http://www.tdk.org.tr Türk Dil Kurumu]
* [http://tdkterim.gov.tr/bts/ Türk Dil Kurumu - Büyük Türkçe Sözlük]
* [http://tdkterim.gov.tr/ttas/ Türk Dil Kurumu - Türkiye Türkçesi Ağızları Sözlüğü]
* [http://www.tdk.org.tr/TR/AdArama.aspx?F6E10F8892433CFFAAF6AA849816B2EF0BF5B4755D05B9EB Türk Dil Kurumu - Kişi Adları Sözlüğü]
* [http://www.tdk.org.tr/lehceler/ Türk Dil Kurumu - Türk Lehçeleri Sözlüğü]
* [http://tdkterim.gov.tr/bati/ Türk Dil Kurumu - Türkçede Batı Kökenli Kelimeler Sözlüğü]
* [http://www.dildernegi.org.tr Dil Derneği]
{{Türkiye Cumhuriyeti}}
{{Türk dilleri}}
[[Kategori:Türkçe|*]]
[[Kategori:Almanya'daki diller]]
[[Kategori:Azerbaycan'daki diller]]
[[Kategori:Bulgaristan'daki diller]]
[[Kategori:Kıbrıs'taki diller]]
[[Kategori:Kosova'daki diller]]
[[Kategori:Rusya'daki diller]]
[[Kategori:Türkiye'deki diller]]
[[Kategori:Makedonya Cumhuriyeti'ndeki diller]]
{{Link SM|en}}
{{Link SM|sv}}
[[ace:Bahsa Tureuki]]
[[af:Turks]]
[[als:Türkische Sprache]]
[[an:Idioma turco]]
[[ar:لغة تركية]]
[[arc:ܠܫܢܐ ܛܘܪܩܝܐ]]
[[arz:توركى]]
[[ast:Turcu]]
[[az:Türk dili]]
[[ba:Төрөк теле]]
[[bar:Tiakische Sproch]]
[[bat-smg:Torku kalba]]
[[be:Турэцкая мова]]
[[be-x-old:Турэцкая мова]]
[[bg:Турски език]]
[[bn:তুর্কি ভাষা]]
[[br:Turkeg]]
[[bs:Turski jezik]]
[[ca:Turc]]
[[ceb:Pinulongang Turko]]
[[crh:Türk tili]]
[[cs:Turečtina]]
[[csb:Tërecczi jãzek]]
[[cv:Турккă чĕлхи]]
[[cy:Tyrceg]]
[[da:Tyrkisk (sprog)]]
[[de:Türkische Sprache]]
[[diq:Tırki]]
[[el:Τουρκική γλώσσα]]
[[en:Turkish language]]
[[eo:Turka lingvo]]
[[es:Idioma turco]]
[[et:Türgi keel]]
[[eu:Turkiera]]
[[fa:زبان ترکی استانبولی]]
[[fi:Turkin kieli]]
[[fr:Turc]]
[[fy:Turksk]]
[[ga:An Tuircis]]
[[gl:Lingua turca]]
[[gv:Turkish]]
[[hak:Thú-ngí-khì-ngî]]
[[he:טורקית]]
[[hi:तुर्की भाषा]]
[[hif:Turkish bhasa]]
[[hr:Turski jezik]]
[[hsb:Turkowšćina]]
[[hu:Török nyelv]]
[[hy:Թուրքերեն]]
[[id:Bahasa Turki]]
[[io:Turkiana linguo]]
[[is:Tyrkneska]]
[[it:Lingua turca]]
[[ja:トルコ語]]
[[jv:Basa Turki]]
[[ka:თურქული ენა]]
[[kk:Түрік тілі]]
[[ko:터키어]]
[[ku:Zimanê tirkî]]
[[kv:Туреч кыв]]
[[kw:Turkek]]
[[ky:Анадолу Түркчөсү]]
[[la:Lingua Turcica]]
[[lad:Lingua turkana]]
[[li:Törks]]
[[lmo:Lengua türca]]
[[lt:Turkų kalba]]
[[lv:Turku valoda]]
[[mdf:Туркань кяль]]
[[mk:Турски јазик]]
[[ml:തുര്ക്കി ഭാഷ]]
[[mr:तुर्की भाषा]]
[[ms:Bahasa Turki]]
[[nl:Turks]]
[[nn:Tyrkisk språk]]
[[no:Tyrkisk]]
[[nv:Tʼóok bizaad]]
[[oc:Turc]]
[[os:Туркаг æвзаг]]
[[pl:Język turecki]]
[[pms:Lenga turca]]
[[pnb:ترک بولی]]
[[pt:Língua turca]]
[[qu:Turku simi]]
[[rm:Lingua tirca]]
[[ro:Limba turcă]]
[[roa-rup:Limba turtseascã]]
[[ru:Турецкий язык]]
[[sah:Түрк тыла]]
[[sc:Lìngua turca]]
[[sco:Turkish leid]]
[[se:Durkkagiella]]
[[sh:Turski jezik]]
[[simple:Turkish language]]
[[sk:Turečtina]]
[[sl:Turščina]]
[[sq:Gjuha turke]]
[[sr:Турски језик]]
[[su:Basa Turki]]
[[sv:Turkiska]]
[[sw:Kituruki]]
[[szl:Turecko godka]]
[[ta:துருக்கிய மொழி]]
[[tg:Забони туркӣ]]
[[th:ภาษาตุรกี]]
[[tk:Türk dili]]
[[tl:Wikang Turko]]
[[tt:Törek tele]]
[[ug:تۈرك تىلى]]
[[uk:Турецька мова]]
[[ur:ترک زبان]]
[[uz:Turk tili]]
[[vec:Lengua turca]]
[[vi:Tiếng Thổ Nhĩ Kỳ]]
[[wa:Trouk (lingaedje)]]
[[war:Tinurkiya]]
[[yo:Èdè Túrkì]]
[[zh:土耳其语]]
[[zh-min-nan:Türkiye-gí]]
| 