Hoysala mimarisi: Revizyonlar arasındaki fark

[[Dosya:Somanathapura Keshava templeprofile.JPG|right|thumb|300px|[[Somanathapura]]’da Hoysala tapınağından bir kesit.]]

 

Hoysala İmparatorluğu’nda tapınakların çok yaygın olmasının sebebi dönemin sosyal, kültürel ve siyasal olaylarıdır. ''Karnata'' tapınak inşa geleneğinin biçimsel dönüşümü [[Hinduizm#Vişnaizm|Vaişnava]] ve [[Hinduizm#Şaivizm|Viraşaiva]] düşünürleri ile sembolleşen dinî eğilimler kadar sanatsal açıdan [[Batı Çalukya]] derebeylerini geçmeyi arzulayan Hoysala krallarının yükselen askerî başarılarını da yansıtır. Hoysala hükümranlığının öncesinde 12. yüzyıl ortalarında inşa edilen tapınaklarda belirgin Batı Çalukya etkisi görünür. Daha sonraki tapınaklarda Çalukya sanatına ait belirtiler bulunsa da Hoysala ustalarına özgü yeni süslemeler göze çarpar. Karnataka eyaletinde günümüze kadar gelen yaklaşık yüz kadar tapınak bulunmaktadır. Bunların çoğu Hoysala krallarının anayurdu olan [[Malenadu]] bölgesindedir.

Karnataka’da çok rağbet gören turistik yerler olan Hoysala tapınakları orta dönem Hint mimarisinin ''Karnata Dravida'' geleneğini incelemek isteyen mimarlık öğrencileri ve meraklıları için mükemmel olanaklar sağlar. Bu mimari geleneği [[Badami]]’nin [[Çalukya hanedanı]] hamiliğinde 7. yüzyılda başlamış, [[Basavakalyan]]’ın Batı Çalukyaları yönetimi altında 11. yüzyılda daha da gelişmiş ve sonunda Hoysalalar saltanatında 12. yüzyılda bağımsız bir tarz hâline dönüşmüştür. Tapınaklarda göze çarpan yerlerde bulunan orta dönem [[Kannada dili]] yazıtlar tapınakların detaylarını verir ve Hoysala hanedanı tarihi hakkında değerli bilgiler sunar.

 

[[Dosya:Halebidu Lakshminarayana.jpg|right|thumb|[[Halebidu]]’da [[Vişnu]] ile [[Lakşmi]] (''Lakşminarayana'').]]

[[Dosya:Halebidu shiva.jpg|right|thumb|[[Halebidu]]’da [[Şiva]], [[Parvati]] ve [[Nandi]].]]

Deniz kabuğu (ebedi ve ilahi uzayın sembolü) ve çark (ebedi zaman ve yıkıcı gücün sembolü) gibi nesneleri tutan erkek ikonu [[Vişnu]]’dur. Eğer bu nesneleri tutan ikon dişi ise eşi [[Lakşmi]]’dir. Tüm tasvirlerde Vişnu dört nesne tutar; bir deniz kabuğu, bir çark, bir [[Nelumbo nucifera|lotus]] ve bir [[gürz]]. Bunlar ikonun ellerinden herhangi birinde bulunabilir, böylece her birinin kendine özgü adı olan yirmi dört farklı Vişnu şekli vardır. <ref name="vishnu">Foekema (1996), p32</ref> Bunların dışında Vişnu on avatarının herhangi birisi olarak da tasvir edilir: Anantha’nın (göksel yılan ve yaşam enerjisinin bekçisi) üzerinde otururken, kucağında Lakşmi otururken (Lakşminarayana), aslan kafasıyla bir iblisin karnını deşerken ([[Narasimha|Lakşminarasimha]]), domuz kafasıyla bir iblisin üzerinden yürürken ([[Varaha]]), [[Krişna]] avatarı olarak (Venugopala ya da sığır çobanı olarak [[Venu]] (flüt) çalarken, yılan [[Kaliya]]’nın başında dansederken, [[Govardhana]] gibi bir tepeyi kaldırırken, ayakları küçük bir figürün kafasında iken (''[[Vamana]]''), [[Lakşmi]] ile [[Garuda]]’nın üzerinde otururken, ve kartal olarak ([[Pandanus fascicularis|paricata ağacını]] çalarken).

 

[[Dosya:Balligavi Kedareshwara profile.jpg|thumb|right|Tapınak kesiti – [[Balligavi]]’de kademeli kare planlı ''mantapa''.]]

[[Dosya:Somanathapura_Keshava_temple.jpg|right|thumb|[[Somanathapura]]’da ''[[jagati]]'' üzerinde simetrik mimari.]]

İnananlar ''mantapa''ya girmeden önce ana girişten başlayıp, ''jagati'' etrafında saat istikâmetinde (sola doğru), aynı doğrultuda sıralanmış ve tapınağın dış duvarlarında Hindu epiklerini tasvir eden [[rölyef]]leri izleyerek törensel dönüşlerini tamamlayabilir. ''Jagati'' üzerine inşa edilmemiş tapınaklarda yer seviyesinden ''mantapa''ya çıkan ve fil trabzanlarla çevrelenmiş basamaklar bulunur. Yüksek platform üzerine inşa edilmemiş tapınaklara örnek, Hassan ilindeki Korvangla’da bulunan ''Bucesvara'' tapınağıdır. İki tapınma yeri (''dvikuta'') olan tapınaklarda ''[[vimana]]''lar yan yana ya da karşılıklı konabilir. <ref name="adjacent>Bunlara Halebidu’daki Hoysaleşvara tapınağındaki Hoysaleşvara tapınma yeri ve Şantaleşvara tapınma yeri örnek verilebilir. (Foekema 1996, p59)</ref> [[Doddagaddavalli]]’deki Lakşmidevi tapınağında bulunan beş ana tapınma yerinin yanı sıra tapınak bloğunun dört köşesinde daha küçük tapınma yerleri bulunur.

 

[[Dosya:Belur2.JPG|thumb|left|200px|Mantapa girişi üzerinde süslü [[Lento (mimari)|lento]].]]

''[[Mantapa]]'' dua etmek için insanların toplandığı salondur. ''Mantapa'' ‘nın girişinde ''makaratorana'' (''makara'' hayalî bir yaratık ve ''torana'' üstteki süslemesidir) adı verilen çok süslü ve bezeli bir üst eşik, [[Lento (mimari)|lento]] bulunur.<ref name="makara">Kamath (2001), p135</ref> İçeride bulunan küçük ve kapalı ''mantapa'' ve ibadet yerlerine açılan dışarıda bulunan açık ''mantapa''lar büyük Hoysala tapınaklarının değişmez birer öğesidir. Açık ''mantapa''larda oturma yerleri taştan yapılmıştır ve trabzan duvarları, dayanmak için kullanılır. Oturma yerleri trabzan duvarlarının kademeli kare şeklini izler. Açık ''mantapa'' tapınağın en büyük bölümüdür ve çok sayıda insanın toplanmasına olanak sağlar. Tavan sayısız sütun tarafından desteklenir ve bu sütunlar kare ya da dikdörtgen birçok bölme oluşturur. <ref name="bay"> Foekema 1996, s93</ref> Açık ''mantapa''nın şekli kademeli kare şeklinde olarak tanımlanabilir ve Hoysala tapınaklarında en çok kullanılan tarzdır. <ref name="stagger"> Foekema, 1996, s22</ref> En küçük açık ''mantapa''da bile 13 bölüm vardır. Duvarlarda tavanın dış uçlarını destekleyen yarım sütunlar bulunduran trabzanlar bulunur. Bu şekilde içeri giren ışık sayesinde heykellerin tüm detayları görünebilir. ''Mantapa'' tavanında hem mitolojik hem de çiçek desenli heykeller bulunur. Tavandaki kubbemsi yüzeylerde muz tomurcuğu motifleriyle birlikte buna benzer diğer süslemeler yer alır. <ref name="banana">{{cite web|başlık=Here, the past unfolds itself in all its glory & might -Hoyasala architecture in Somanathapura|url=http://www.chitralakshana.com/articles/UB%20githa/hoysala.htm|yazar=Githa U.B.|yayımcı=Chitralakshana|eser=Deccan Herald, Tuesday, May 11, 2004|erişimtarihi=2006-11-13}}</ref> [[Çikmagalur]] ilindeki Amritheşvara tapınağının ''mahamantapa''sında (büyük açık salon) kırk sekiz kubbe vardır.

[[Dosya:roofarchitecture som.jpg|right|thumb|[[Somanathapura]]’da yıldız şeklinde ''Vimana'']]

 

''Vimana'', ya da [[cella]], tapınağın adandığı tanrının tasvirini bulunduran, tapınağın en kutsal yeridir. ''Vimana'' üzerinde genellikle bir kule bulunur. İçi sade ve kare olmasına karşın dışarıdaki kule aşırı şekilde süslenmiş, yıldız şeklinde, kademeli kare şeklinde ya da bunların bir birleşimi şeklinde düzenlenmiştir. Üzerine ışık düştükçe sayısı artar gibi gözüken birçok girinti ve çıkıntı bulunur.<ref name="cross-in-square">Foekema (1996), s21</ref> Her girinti ve çıkıntıda ritmik ve kendini tekrar eden, blok ve pervazlardan oluşan, kulenin profilini belirsizleştiren dekoratif eklentiler vardır. İçindeki ibadet yerlerinin, dolayısıyla da kulelerin sayısına göre tapınaklar ''ekakuta'' (bir), ''dvikuta'' (iki), ''trikuta'' (üç), ''çatuşkuta'' (dört) ve ''pançakuta'' (beş) olarak sınıflandırılır. Hoysala tapınaklarının çoğu ''ekakuta'', ''dvikuta'' ya da ''trikuta'' olarak sınıflandırılır.<ref name=kuta">Bazen ''trikuta'' üç kuleli anlamına gelmez, bu durumda yalnızca merkez ibadet yerinde kule bulunur. (Foekema 1996, s25)</ref> Birden fazla ibadet yeri olan tapınaklarda simetri ve denge için tüm gerekli bölümler çoğaltılmıştır. Bir tapınağın ikincil ibadet yeri genellikle kendi kulesine sahiptir. Bir ''trikuta'' tapınağında yalnızca ortada tek bir kule olduğu durumlar vardır. Dış duvarlara eklenmiş ve daha büyük bir ''vimana''dan dışarıya doğru bakan ibadet yerleri bulunması da sık rastlanan bir durumdur.

''Vimana''nın üst yapısı altında duvardan yarım metre kadar dışarı çıkan tapınak saçakları bulunur. <ref name="eave"> Foekema 1996, s93</ref> Saçakların altında tapınağın imparatorluğun erken ya da geç dönemde inşa edilmesine bağlı olarak iki farklı süsleme tipine rastlanır. 13. yüzyıldan önce inşa edilen erken dönem tapınaklarda tek saçak ve bunun altında minyatür süs kuleler bulunur. Bu kulelerin altında Hindu tanrılarının ve refakâtçilerinin bulunduğu bir panel ve beş değişik pervaz duvarın tabanını oluşturur. Geç dönem tapınaklarda ilk saçağın bir metre kadar altında ikinci bir saçak bulunur, ve iki saçağın arasında da minyatür kuleler yer alır. Tanrıların tasvirleri ikinci saçağın altındadır ve bunları eşit boyutlarda altı farklı pervaz takip eder. <ref name="horizontal">Kamath (2001), p134</ref> Tabandaki altı pervaz iki bölüme ayrılmıştır. Duvarın tabanından yukarıya doğru ilk yatay katta filler, bunların üzerinde süvariler ve sonra da yapraklardan oluşan bir dizi süsleme vardır. İkinci yatay bölümde ise Hindu epikleri ve ''[[purana]]'' sahneleri büyük detayla işlenmiştir. Bunların üzerinde [[yalli]] <ref name="yali"> Sanat eleştirmeni Percy Brown bunu Hoysala sanatının ayırtedici özelliklerinden biri olarak gösterir. (Kamath 2001, s134)</ref> (ya da ''makara'', hayalî bir yaratık) ve ''hamsa''dan (kuğu) oluşan iki friz vardır. ''Vimana'' kulesi üç yatay bölüme ayrılmıştır ve duvarlardan da daha fazla süslenmiştir.

 

[[Dosya:Belur sthambha-buttalika.jpg|right|thumb|''Sthamba buttalika'', Hoysala sanatındaki Çola etkisi. [[Belur]].]]

[[Dosya:Belur madanika.jpg|right|thumb|''Madanika'' sütun dirseği. [[Belur]]]]

Hoysala sanatçıları [[Hindu]] epiklerin, ''[[Yalli]]''lerin (mitik yaratıklar), tanrıların, ''[[Kirthimukha]]''ların tasvirinde, erotik sahnelerin ve günlük hayatın resmedilmesinde çok detaylı heykelleriyle tanınmıştır. Kullandıkları yumuşak sabuntaşı virtüözlüğe varan bir oyma stilinin gelişmesini sağlamıştır. Çalışmalarında kusursuz detaya verilen dikkat ve önem gözükür. Heykellerde tırnaklara varana kadar tüm detaylar kusursuz şekilde işlenmiştir.

''Sthamba buttalika''lar, Çalukya üzerinde [[Çola]] sanatının etkisini gösteren sütun üzerindeki tasvirlerdir. Hoysalalar için çalışan sanatçıların bazıları imparatorluğun Güney Hindistan’ın Tamil konuşan bölgelerine olan yayılmasının sonucunda Çola ülkesinden olabilir. Çennakeşava tapınağının kapalı ''[[mantapa]]''sının sütunlarından biri üzerindeki ''mohini'' tasviri Çola sanatının güzel örneklerinden biridir. <ref name="sthamba">{{cite web|başlık=Hoysala Heritage|url=http://www.flonnet.com/fl2008/stories/20030425000206700.htm |yazar=Settar S|yayımcı=Frontline, From the publishers of the Hindu|eser=Frontline, Volume 20 - Issue 08, April 12–25, 2003|erişimtarihi=2006-11-13}}</ref>

| yer=Singapur

| sayfa= s 69

 

[[Dosya:Chikkamagalur_Amruthapura_kirthimukha.jpg|left|thumb|150px|[[Amrithapura]]’da kule üzerinde ''Kirthi Mukha'' (iblis yüzleri) süslemesi.]]

Günümüzde yapılan araştırmalar sonucunda Hoysalalar tarafından yaklaşık bin beş yüz kadar yapının inşa edildiği, bunlardan yüz kadar tapınağın günümüze kadar ayakta kaldığı bulunmuştur. <ref name="records">Tarihi kayıtlara kadar [[1000]]–[[1346]] yılları arasında 958 merkezde 1.500 tapınak inşa edilmiştir. {{cite web|başlık=Hoysala Heritage|url=http://www.flonnet.com/fl2008/stories/20030425000206700.htm |yazar=Settar S|yayımcı=Frontline, From the publishers of the Hindu|eser=Frontline, Volume 20 - Issue 08, April 12–25, 2003|erişimtarihi=2006-11-13}}</ref> Hoysala mimari tarzı, 10. ve 11. yüzyıllar arasında yaygınlaşmış olan [[Batı Çalukya]] mimari tarzının bir uzantısıdır. <ref name="offshoot">Kamath (2001), s134</ref><ref name="offshoot1">{{cite web|başlık=History of Karnataka-Religion, Literature, Art and Architecture in Hoysala Empire|url=http://www.ourkarnataka.com/history.htm|yazar=Arthikaje|yayımcı=1998-2000 OurKarnataka.Com, Inc|eser=|erişimtarihi=2006-11-13}}-James Fergusson ve Henry Cousens Hoysala tarzının Batı Çalukya tarzı ile ortak yönleri olduğunu savunur. </ref> Belirgin olarak Dravidian özelliklerine sahip olan Hoysala mimarisi kendine özgü özellikleriyle bağımsız bir mimari tarz olarak kabul edilir. <ref name="independent">Hoysala mimarisi ve heykeli insan konsantrasyonunun, el becerisinin ve dinsel bilincinin olağanüstü bir çabasıdır. (Percy Brown, Kamath 2001, s134)</ref> Mimari tarza yenilik getiren Hoysalalar aynı zamanda ''Karnata'' da bulunan önceki büyük mimarlar olan [[Kadamba]]lar ve [[Batı Çalukya]]lardan bazı özellikleri almışlardır. Bu özellikler ana yapı malzemesi olarak [[sabuntaşı]]nın kullanılması, <ref name="schist">Kamath (2001) s136</ref><ref name="schist1">{{cite web|başlık=Architecture of the Indian Subcontinent, 1996|url=http://www.indoarch.org/|yazar=Kamiya Takeo|publisher=Gerard da Cunha|eser=Architecture Autonomous

, Bardez, Goa, India|erişimtarihi=2006-11-13}}-- [[Batı Çalukya]] mimarisinde ''vimana'' yıldız şeklindedir. </ref> Tüm bu özellikler daha önceleri efendileri olan [[Batı Çalukya]]lar zamanında yaygındı. Diğer özellikler arasında ''Kadamba Şikhara'' denen ve [[Kadamba]]lardan gelen basamaklı ''vimana'' kulesi sayılabilir.<ref name="kadambashikara">[[Kadamba]] mimarisinin en göze çarpan özelliği ''Kadamba Şikhara'' denen [[Şikhara]]’dır. Şikhara piramit şeklindedir, herhangi bir süsleme olmadan basamak basamak yükselir ve tepesinde bir ''stupika'' ya da ''kalaşa'' vardır. (Kamath 2001, s38)</ref> Hoysala heykeltıraşlarının ustalıklarının altında yatan oyulmuş duvarlarda ışık ve gölge etkisi üzerine olan bilgileridir. Sayısız girinti ve çıkıntıdan oluşan heykellerinde bu bilgiyi en iyi etkiyi vermek için kullanmışlardır. Hoysala heykelinin tüm ihtişamıyla fotoğrafçılık için bir meydan okuma olduğu söylenir. <ref name="light">{{cite web|başlık=Hoysala Heritage|url=http://www.flonnet.com/fl2008/stories/20030425000206700.htm |yazar=Settar S|yayımcı=Frontline, From the publishers of the Hindu|eser=Frontline, Volume 20 - Issue 08, April 12–25, 2003|erişimtarihi=2006-11-13}}</ref> Hoysalaların taş işçiliği bir fildişi oymacısının ya da kuyumcunun altın işçiliği ile kıyaslanır. Heykellerdeki figürlerde bulunan mücevheratın bolluğu, saç şekillerinin çeşitliliği, Hoysala zamanında sosyal yaşam tarzı hakkında önemli bilgiler verir. <ref name"hair">Sastri (1955), s429</ref>

 

[[Dosya:Buchesvara Korvangla.jpg|right|thumb|150px|Korvangla’da ''jagati''siz Bucesvara tapınağında fil trabzanlar.]]

Hoysalalar büyük mimarların ve heykeltıraşların hizmetlerinden yararlanmış ve bunlardan bazılarının ismi tarihte öne çıkmıştır. Orta Çağ Hint sanatçısı anonim kalmayı tercih etse de Hoysala sanatçıları eserlerini imzalamış ve araştırmacılara yaşamları, aileleri, loncaları hakkında etkileyici detayda bilgiler bırakmışlardır. Mimar ve heykeltıraşlardan başka diğer loncalardan altın işlemeciler, fildişi oymacıları, marangozlar, gümüş işlemeciler de tapınakların yapımına katılmıştır. Sanatçılar farklı coğrafi bölgelerden gelmekteydi ve ünlü yerel ustalar da aralarında yer almıştır. Üretken mimarlar arasında [[Tumkur]] ilinde Kaidala’lı olan ve aynı zamanda [[Batı Çalukya]]lılar içinde tapınaklar yapan [[Amaraşilpi Cakanaçari]],<ref name="famous">{{cite web|başlık=In need of support|url=http://www.deccanherald.com/deccanherald/aug92005/spectrum92548200588.asp|yazar=Raghavendra, Srinidhi|yayımcı=Deccan Herald|eser=Deccan Herald, Spectrum, Tuesday, August 9, 2005|erişimtarihi=2006-11-13}}</ref>[[Somanathapura]]’daki Keşava tapınağını inşa eden ve [[Amritapura]]’daki Amriteşwara tapınağının da aralarında bulunduğu kırk kadar daha tapınak inşaatında çalışan [[Ruvari Malithamma]] sayılabilir. Malithamma süsleme üzerine uzmanlaşmıştı ve eserleri altmış yıllık bir döneme yayılır. Heykellerini kısaca ''Malli'' ya da ''Ma'' olarak imzalamıştır.<ref name="ruvari">{{cite web|başlık=Here, the past unfolds itself in all its glory & might-Hoyasala architecture in Somanathapura|url=http://www.chitralakshana.com/articles/UB%20githa/hoysala.htm|yazar=Githa U.B.|yayımcı=Chitralakshana|work=Deccan Herald, Tuesday, May 11, 2004|erişimtarihi=2006-11-13}}</ref><ref name="ruvari1">{{cite web|başlık=Architectural marvel

<br clear="all">

 

Hoysalalar tarafından yapılmış bazı tanınmış tapınaklar aşağıdaki listede bulunmaktadır.<ref>Foekema (1996), sayfa 5-6</ref>

{|width="500" cellpadding="4" cellspacing="1" style="float: left; margin: 0 0 1em 1em; font-family: arial; font-size: 90%; background-color: ##F0F8FF; border: 1px solid #cccccc;"

|-

|-

|Tanrı

{{-}}

 

{{Reflist|2}}

 

<div style="-moz-column-count: 2; -webkit-column-count: 2; column-count: 2;">

<div class="references-small">

|url=http://www.kamat.com/kalranga/deccan/hoysala.htm|publisher= Kamat's Potpourri|eser=The Hoysala dynasty: 1000 A.D. to 1346 A.D.|erişimtarihi=2006-11-13}}

|url=http://www.deccanherald.com/deccanherald/jan202004/spt6.asp|yayımcı=Spectrum|eser=Deccan Herald|erişimtarihi=2006-11-12}}

</div></div>

[[fr:Architecture Hoysala]]

[[id:Arsitektur Hoysala]]

[[ta:ஹோய்சாலர் கட்டிடக்கலை]]