İnka medeniyeti: Revizyonlar arasındaki fark

[[Dosya:Guaman Poma - Ataw Wallpa.jpg|thumb|200px|[[Atahualpa]] ve İspanyol işgalcilerin gelişi sırasındaki savaşçıları.]]

 

 

[[1532]] yılında, iki kardeş [[Huascar]] ve [[Atahualpa]] arasındaki iç çekişmeler sonrasında, [[Francisco Pizarro]] önderliğindeki İspanyol işgalciler İnka bölgesini ele geçirmişlerdir. Bunu takip eden yıllarda İspanyollar tüm And bölgesindeki tek hakim güç konumuna gelmişlerdir. [[1542]] yılında [[Peru Valiliği]]'nin kurulmasına dek isyan eden İnkaları bastırmayı bilen İspanyollar, [[1572]] yılındaki [[Vilcabamba, Peru|Vilcabamba]]'daki son İnkaların direnişinin de yıkılması ile İnka medeniyetini bitirmiş oldular. Tüm bu olanlara rağmen İnkaların bazı kültürel gelenekleri, özellikle [[Quechuas]] ve [[Aymara]] halkları arasında olmak üzere günümüze kadar gelmiştir.

 

 

İnkalar önceleri, Cuzco yukarılarındaki And dağlarındaki savaşçı kabilelerdiler.<ref name="angelfire">[http://www.angelfire.com/realm/shades/nativeamericans/incaempire2.htm İnkaların kökenleri hakkında bir yazı] (ingilizce)</ref> MS 1000 yıllarında inka kabilesi komşu kabileleri egemenliği altına alıp Cuzco Vadisine doğru inmeye başladı. Böylece bu avantajlı yeri kullanarak etraflarındaki bölgeleri işgal ederek genişlemelerini sürdürdüler. 1500'lü yıllara gelindiğinde, İnkalar, eski Amerikadaki en geniş ve en zengin imparatorluğu olmuşlardı. İnkalar başkentleri Cuzco'dan 2500 mil dışına nerdeyse tüm batı Amerika kıyılarına ve And dağlarına yayılmışlardı. Bu bölge çok değişik iklim ve doğa koşullarını içermekteydi. Öyleki, hükmettikleri And Dağlarının batı kıyısında çöl ve vadiler yer alırken, yine bu dağlarının kuzey doğu kesimlerinde ise tropikal bir [[yağmur ormanı]] iklimi hakimdi.<ref name="Colorado">[http://lsa.colorado.edu/~lsa/texts/Incas.html Colorado Üniversitesi İnternet Sitesinden İnkalar ile ilgili bir yazı] (İngilizce)</ref>

İnka toplumu çok sıkı bir hiyerarşik düzen içindeydi. Birçok değişik toplum kademeleri vardı ve bu kademelerin en üstünde ''[[Sapa]]'' (Baş rahip ve yönetici) ve ordu kumandanı bulunuyordu. Tüm aile bireyleri Sapa'nın danışmanları idi hatta kadınların bile inka hiyerarşik düzeninde otorotileri vardı. Bunların altında tapınaklardaki rahipler, mimarlar ve ordu komutanları geliyorlardı. En alttaki iki sınıf ise zanaatkarlar, ordudaki subaylar, çiftçiler ve çobanlardı. Vergilerini altın olarak ödemek durumundaydılar ve bu vergiler yüksek sınıflara dağıtılmaktaydı.<ref name="mnsu"/>

 

 

İnka [[Ören yeri|ören yerlerinde]] yapılan kazılarda, İnka kraliyet ailesine ait kişilerin mumyalaşmış cesetleri bulunmuştur. And Dağlarının yüksek tepelerindeki buzların içinde kalarak günümüze kadar ulaşmışlardır.

 

İnkalar'ın 40.000 nüfuslu bir orduları vardı. [[Francisco Pizarro]] komutasındaki İspanyol ordusu ise sadece 180 kişiden oluşuyordu. 180 kişilik bir ordunun 40.000 kişilik bir orduyu yenmesinin temel nedenleri büyük bir olasılıkla şöyledir<ref name="mnsu"/>:

 

 

 

[[Manco Capac]], hem Perudaki İnka Hanedanlığı'nın hem de Cuzco'daki Cuzco Hanedanlığı'nın efsanevi kurucu lideridir. Bu efsanevi karakterin hakkındaki mitler ve tarih oldukça karmaşıktır. Manco Capac'ın doğumu ve Cuzco ile ilgili efsaneleri özellikle çok karışık ve çeşitlidir. Bir efsanede [[Tici Viracocha]]'ın oğlu olarak yer alırken bir başka efsanede ise [[Titicaca Gölü]]'nün derinliklerinde güneş tanrısı [[Inti]] tarafından çıkartılıp yer yüzüne getirilen bir kahramandır.

 

Amerika kıtasına gelen ilk insanlar olan [[Homo sapiens|Homo sapiyenler]] MÖ. 12.000 yıl veya daha öncesinde [[Asya kıtası]]ndan yola çıkarak [[Bering Boğazı]] üzerinden [[Kuzey Amerika]]'ya ulaşmışlardır. Amerika üzerindeki yayılımlarını [[Orta Amerika]]'dan geçerek M.Ö. 10000'li yıllarda Güney Amerika topraklarına ulaşmışlardır.<ref>[http://www.nps.gov/archive/bela/html/history.htm Amerikan Ulasal Park Servisi İnternet Sitesi] (İngilizce)</ref>

 

 

Bu dönemde And bölgesindeki köylüler, yerel kaynakları kullanmak adına değişik teknikler geliştirmişlerdir; Kıyı bölgelerinde balıkçılık geliştirilmiş, iç bölgelerde sulu tarım yapılmış, daha yüksekce bölgelerde patates yetiştirilmiş ve dağlık bölgelerde ise [[lama]] ve [[alpaka]]lardan yün ve et üretimi yani hayvancılık yapılmıştır. Yine bu dönemde MÖ. 1200'lü yıllarda Peru sahillerindeki halkları biraraya toplamış olan [[Chavin]] kültürünü de içeren bu yerli halk dini merkezler, büyük mezarlıklar ve anıtsal yapılar inşa etmişlerdir.<ref name="trailinginkas"/>

 

 

[[Dosya:Inka genişlemesi.png|thumb|right|250px|İnka İmparatorluğu'nun genişleme haritası]]

{{Ana madde|İnka İmparatorluğu}}

[[1438]] yılında, adının anlamı ''yer sallayan'' olan [[Sapa Inca]] (Ulu önder) [[Pachacuti]] komutasında yayılmaya ve genişlemeye başladılar. Pachacuti, Cuzco Krallığını yeniden organize ederek bir [[İnka İmparatorluğu|imparatorluğa]] çevirdi. İnkalar imparatorluklarına kendi dillerinde ''Dört çeyreğin ülkesi'' anlamına gelen ''Tahuantinsuyu'' demekteydiler. İmparaturluk, merkezi bir hükümeti olan ve herbirinin başında bir İnka bulunan ve adları [[Chinchasuyu]] (Kuzeybatı), [[Antisuyu]] (Kuzeydoğu), [[Contisuyu]] (Güneybatı) ve [[Collasuyu]] (Güneydoğu) olan dört federatif eyaletten oluşmaktaydı. Pachacuti, aynı zamanda [[Machu Picchu]]'nun da imarını yaptıran kişi olarak bilinmektedir.<ref>[http://www.mnsu.edu/emuseum/prehistory/latinamerica/south/sites/machu_picchu.html Minesota Devlet Devlet Üniversitesi İnternet Sitesindeki Machu Picchu ile ilgili bölüm] (İngilizce)</ref>

 

İnkaların tapındıkları [[tanrı]]lardan oluşan [[Çok tanrılı din|çok tanrılı]] bir dinleri vardı. Yaratıcı konumunda bir tanrı ve onun yarattığı birçok başka tanrı vardı. Ayrıca ''toprak ana'' ve ''deniz ana'' konumunda bulunan tanrıçalar da vardı. Bu tanrılardan bir kısmı:

* [[Viracocha]] - Yaratıcı tanrı

Dini törenleri yöneten rahiplerin yayında [[Hristiyanlık]]taki [[rahibe]]lere benzeyen ''mamacuna''lar bulunmaktaydı. Mamacunalar manastırlarda yaşarlardı. İplik eğirmeyi, dokuma yapmayı, kraliyet kıyafetleri dikmeyi ve kutsal ekmek pişirmeyi öğrenirlerdi.<ref name="fgcu"/>

 

{{Ana madde|İnka mimarisi}}

[[Dosya:Ingapirca01.jpg|thumb|İnka taş işçiliğinden bir örnek. [[Ekvador]]'daki Ingapirca kalıntıları.]]

İnka inşaatçılarının kullanışlılığı geri plana attıkları tek yer akan suyla girdikleri mimari ilişki olmuştur. Suyun, ağızlarından şırıltıyla ve köpürerek döküldüğü oluklar, bazen oyma süslerle bezenmiş taşlar ile süslenmiş bazen de hiç gerekli olmadığı halde komplike taş kanallar ile bir sonraki çeşmeye ya da banyolara bağlanmışlardır. Bazen de bir çeşmeden bir diğer çeşmeye gereksiz ancak hoş ve güzel bir dekorasyon verilmek amacıyla şelaleler ve süslemeler yapılmıştır.<ref name="Hemmings">Monuments of the Incas, John Hemming and Edward Ranney, University of New Mexico Press, 1990 (İngilizce)</ref>

 

{| class="wikitable"

|- align="center"

|}

 

İnkalar'ın kendi dillerinde bazı kelimelerin anlamları:<ref>[http://incas.perucultural.org.pe/glo.htm Peru tariçisi Maria Rostworowski'nin İnkalarla ilgili internet Sitesi] (İspanyolca)</ref>

{{Sütun-baş | tüm en = 100% | harf büyüklüğü = 92% | satır yüksekliği = 1.2 | sütun eni = 50% | zemin rengi = #FFFF66}}

{{Sütun-son}}

 

{{Kaynakça}}

 

 

<gallery>

Resim:Inca pachacutec byHerrera.jpg|Bir İnka kralı tasviri

[[mk:Инки]]

[[nn:Inka]]

[[qu:Inka]]

[[scn:Inca]]