Karapapaklar: Revizyonlar arasındaki fark
| [kontrol edilmemiş revizyon] | [kontrol edilmemiş revizyon] |
İçerik silindi İçerik eklendi
k Bot değişikliği Ekleniyor: ug:ﻗﺎﺭﺍ ﭘﺎﭘﺎﻕ ﻣﯩﻠﻠﯩﺘﻰ; Kozmetik değişiklikler |
|||
1. satır:
{{Düzenle|Mayıs 2009}}
{{Etnik grup
|grup = Karapapaklar / Terekemeler<br />Karapapahlar, Qarapapaqlar
|nüfus =Bilinmiyor
| bölge1 ={{bayrak|Azerbaycan}} [[Azerbaycan]]
| bölge2 ={{bayrak|Gürcistan}}[[Gürcistan]]
| bölge4 ={{bayrak|Türkiye}} [[Türkiye]]
| bölge5 ={{bayrak|İran}} [[İran]]
| bölge6 ={{bayrak|Rusya}} [[Rusya]]
| diller = [[Karapapakça]]<ref name="ANDREWS"/><br />
Bulundukları ülkenin dilleri
| dinler = [[İslam]] ([[Türkiye]]'de [[Sünni]], [[İran]] ve [[Azerbaycan]]'da [[Şii]] [[Caferî]])
| ilgili gruplar = [[Türk halkları]]
}}
'''Karapapaklar''' ("Karapapaklar / [[Terekemeler]]" şeklinde de ele alınır, Karapapah, Karapapahlar, Qarapapaq), [[Türkiye]]'nin [[Kars]], [[Muş]] ve [[Amasya]] civarında, Kuzey [[Kafkasya]]'nın [[Derbent]], [[Gürcistan]]'ın [[Borçalı]] ([[Kvemo Kartli]] bölgesi) ve [[Karaçöp]] ([[Kaheti]] bölgesinin [[Sagarejo]] kasabası), [[Azerbaycan Cumhuriyeti]]'nin [[Qazax|Kazak]] (Qazax) ve çevresi ile [[İran]]'ın [[Nakadeh|Sulduz]] (Nakadeh) bölgesinde yaşayan [[Türk halkı]]dır.<ref name="Karapapaklar-1">Ahmet Caferoğlu, ''Türk Kavimleri'', Enderun Kitabevi, İstanbul, 1988, s. 69. Ahmet Caferoğlu, kuzey [[Azerbaycan]] ve [[Gürcistan]]'dakilerin tamamen göç ettiğini ve Türkiye'deki yerleşim yerlerinin Kars ve Muş olduklarını belirtmektedir.</ref>
== Etimoloji ==
=== Terekeme ===
Terekeme sözcüğünün doğum yeri [[Azerbaycan]],[[Gürcistan]] ve Hazar sahasıdır.<ref>S. Dündar, ''Terekemeler (Karapapak türkleri)''</ref>.Karapapaklar diğer bir adı olan ''[[Terekeme]]'' adı [[Arapça]], ''[[Türkmen]]'' kelimesinin çoğulu ''Terâkime'' 'den gelmektedir.<ref name="Karapapaklar-3">Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, "Türk dünyası araştırmaları", 1981, s. 216.</ref>
=== Karapapak ===
Karapapaklar ise [[Kafkasya]]'da siyah [[astragan]] [[kalpak]] giydikleri için komşuları bu adı vermişlerdir.<ref name="Karapapaklar-5">Nevzat Özkan, ''Türk Dilinin Yurtları'', Akçağ Yayınları, 2002, ISBN 978-975-338-436-0.</ref>
== Tarih ==
=== Kökenlerine dair tezler ===
Bazen [[Karakalpaklar]]la karıştırılır. Fakat Karapapaklar [[Oğuz]] [[Türkmen]] karakterli ve [[Karakalpaklar]] ise [[Kıpçaklar|Kıpçak]] karakterli Türklerdir.<ref name="Karapapaklar-2">Yaşar Kalafat, ''İran Türklüğü - Jeokültürel boyut -'', Yeditepe, Şubat 2005, ISBN 975 6480 25 4, s. 57-58.</ref>
[[Karapapak]]ların kökeninin Oğuz yada Kıpçak oluşu konusunda farklı görüşler vardır. Bu görüşler esas alındığında karapapaklarla karakalpaklar arasında bağlantı kurulabilir. Şöyleki Oğuzlara müslüman olduktan sonra "Türkmen" denmiştir. "Terekeme" ise bu "Türkmen" kelimesinin başkalaşmış halidir. Yani "Oğuz" kökenli Türkmenlerle "Kıpçak" kökenli Karakalpaklardan; bir değişle karapapaklar, başka bir değişle "terekemeler" türemiştir.{{fact}}<ref>''Kotlyar İ. F. Polovçı v Qruzii i Vladimir Monamax. - V kn.: İz istorii ukrainsko-qruzinskix svyazey. Ç. 1. Tbilisi, 1968''''</ref><ref>''Ciznopianie çarya çarey Davida. Perevod s drevnoqruzinskoqo, primeçaniya i kommentarii Y. Nasibova. Sm. Srednevekovıy Vostok: istorii i sovremennost. Pod red. Z. Bunyatova. Baku, 1990.''</ref>
=== Safeviler dönemi ===
<!--
[[Hazar Denizi]] kıyısında, Gamri Uzun’dan [[Derbent]]’e uzanan ovada yaşardı.{{fact}}--->
[[I. İsmail]], [[1520]] - [[1522]] yılları arasında Şiiliği yaymak için [[Kartli]]'ye saldırmıştır. I. İsmail öldükten sonra [[Tiflis]]'te Şiiliğe karşı isyan başlamış ve [[1549]]'da Borçalı'daki Karapapaklar [[Osmanlı Devleti|Osmanlı]] padişahı [[I. Süleyman]]'a bağlılıklarını bildirmiştir. Fakat [[1555]]'da imzalanana [[Amasya Antlaşması]] ile Safeviler'de kalmıştır.<ref name="Tarihine Dair">Semra Alyılmaz, "Borçalı (Gürcistan) Karapapaklarının / Terekemelerinin Tarihine Dair", ''Yeni Türkiye'', Yıl 8, Sayı 43, Ocak-Şubat 2002, ISSN 1300-4174, s. 290.</ref>
Bolçalı'daki Karapapakların bir kısmı kırmızı bir şerit bağlayarak [[Şia]] olduklarını göstermiştir. Diğer kısım da başlarına koyun derisinden karapapak koyarak [[Sünni]] olduklarını göstermiştir. Sünnilerin bir kısmı göçe zorlanmıştır.<ref name="Tarihine Dair"/>
[[I. Tahmasp]]'ın ölümünden sonra Safevilerin baskılarına karşı [[Gürcüler]] ile birleşmiştir. [[I. Abbas]] döneminde Şii olmayanlara [[Sakal vergisi]] uygulanmış ve tekrar göçleri artmıştır.<ref name="Tarihine Dair"/>
=== Kaçarlar dönemi ===
[[Kazak Hanlığı|Kazaklara]] dayanan Karapapaklar 1828 tarihine kadar Kuzey Azerbaycan'ın [[Kazak-Şemseddin Hanlığı]]nda [[Borçalı Nehri]] kıyılarında ve [[Revan]]-[[Gence]] arasında, [[Gökçegöl]] civarında yaşamaktaydılar.<ref name="Bilgili">Ali Sinan Bilgili, 'Azerbaycan Türkmenleri Tarihi', ''Türkler'', C. 7, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, ISBN 975-6782-33-1, s. 29.</ref>
==== Rusya-İran Savaşı ====
[[1826-1828 Rusya-İran Savaşı]] esnasında Azerbaycan Genel Valisi [[Abbas Mirza]] tarafından Azerbaycan'dan çıkararak [[Uşnu]]'nun doğusunda 15. yüzyılda Mukri [[Kürtler]]inin elde ettikleri Sulduz'a yerleştirilmişlerdir.<ref>Ahmet Caferoğlu, ''a.g.y.''</ref>
1828 yılında imzalanan [[Türkmençay Antlaşması]]'ndan sonra bir kol Meraga'nın Suldus Nahiyetine, diğer kol Kars, Çıldır, Sarıkamış, Arpaçay, Iğdır, Albaba, Çaldıran, Sökmenova, Karaköse ve Taşlıçay civarlarına göç etmişlerdir. Suldus Bölgesinde Ağcarevane, Ali Dervişli, Çakal Mustafa, Çelebi, Delice Ahi, Hamidşah, Kızanlu-yı Şiran, Mamaşalu, Okçı, Sultanlu, Tavuklu, Timur gibi aşiretler yaşardı.<ref name="Bilgili"/>
=== Rusya İmparatorluğu dönemi ===
Aynı kaynakta 1878-1881 yıllarda Rusya İmparatorluğu'nun yönetimine girmiş (1878) bu bölgeden Osmanlı`nın elinde kalan topraklara 82.000 Müslüman`ın göç ettiği yazılıyor, onlardan 11 000 kişi Kars`tan gitmiştir.<ref name="Карсская область"/>
==== Kars Oblastı ====
{{ana|Kars Oblastı}}
Von Hellwald’ın (1878-99) kaydettiğine göre, Rus işgalinden önce Osmanlı topraklarında 105 köyde 29.000 Karapapak yaşıyordu.<ref>[http://www.kockoy.tr.gg/Terekeme.htm kockoy]</ref>{{fact}}<br />
[[Rusya İmparatorluğu]]nda [[Tatarlar]] (Azeriler başta olmak üzere [[Türk halkları]]nın genel adı)'dan farklı olarak Karapapak mevcuttu.<ref name="Карсская область"/>
Brockhaus ve Efron Ansiklopedisi`nin aktardığı verilere göre, 1 Ocak 1892 tarihinde [[Kars Oblastı]] 200 868 kişi (1 verst karede 12 kişi) iskan ediyordu. Ce onlardan 7% Rus, 13.5 % Yunan, 15% Kürt, 21.5 % Ermeni, 24% "Türk", 14% [[Karapapak]], 5% [[Türkmen]] idi.<ref name="Карсская область">[http://brocgaus.ru/text//048/807.htm Карсская область]</ref>
1897'de ise Kars Oblastı'nın toplam hümusu 290.654 kişi (Erkek: 160.576, Kadın: 130.083, kentte yaşayanlar: 37.838) olup ana dillerine göre nüfus, 73.406 Ermeni, 63.547 Türk, 42.968 Kürt, 32.593 Yunan, 29.879 Karapapak, 27.856 Rus (5.279 Küçük Rus dahil), 8.442 Türkmen, 2.347 Tatar ve 6.383 diğer gruba bağlı olanlardan ibaretti.<ref name="Карсская область"/>
Dinlere göre nüfusun 14% Ortodoks, 5% Hristiyan sektant mezhepleri, 21% Ermeni-Gregoryan, 0.75% diğer Hristiyan inançlar, 47% Müslüman (37% Sünni ve 10% Şii), 11% Alevi, 1.25 % Yezidi idi. Rus nüfusun büyük kısmı sektantlar (molokan, duhobor, prıgun ve diğer mezhepler), Yunanlar — Ortodoks, Türkler — Sünni Müslüman, Karapapaklar — Sünni ve kısmen Şii, Terekemeler — Ali-Allahi Şiileri, Kürtler — Sünni Müslüman ve kısmen Yezidi idi. Karapapakların nüfusun diğer kısmı gibi hayvancılık ve toprakla uğraştığı, Terekemelerin bir kısmının Kürtler`le beraber göçebelik yapması söyleniyor.<ref name="Карсская область"/>
=== Sovyet dönemi ===
Diğerleri ise 1921’de Rusların çekilmesiyle Kars’a geldiler. Bunlar [[Gümrü Antlaşması]]'yla gerçekleşen nüfus mübadelesiyle [[Akbaba]], [[Tiflis]], [[Kazak]] ve [[Borçalı]]bölgelerinden göç ettiler. {{fact}}<br />
[[1926]] [[Sovyetler Birliği]] nüfus sayımına göre [[Güney Kafkasya]]`da 6.311 kişi kendini Karapapak olarak tanımlamıştır (3252 erkek ve 3059 kadın).<ref name="SSCB1926">[http://demoscope.ru/weekly/ssp/ussr_nac_26.php?reg=5 Всесоюзная перепись населения 1926 года. Национальный состав населения по республикам СССР]</ref>
[[1939]]'da [[Stalin]] tarafından "Azerbaycanlılar" adlı etnik grubun yaratıldıktan sonra Ahıskalılar dışındaki Azerbaycan'daki diğer bütün Türkler gibi nüfus sayımlarında görünmez olmuş<ref name=elnuragaoglu>Elnur Ağoğlu, "Azerbaycan'ın Etnik ve Demokrafik Yapısı", Türkler, C. 19, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, ISBN 975-6782-52-8, s. 218.</ref> ve ''[[Büyük Sovyet Ansiklopedisi]]''<nowiki>'</nowiki>nde de Azerbaycanlılar ya da Azeriler'in önde gelen etnik grup olarak sayılmıştır.<ref name=buyuksovyetansk> {{ru icon}} [http://slovari.yandex.ru/dict/bse/article/00001/18400.htm?text=%D0%90%D0%97%D0%95%D0%A0%D0%91%D0%90%D0%99%D0%94%D0%96%D0%90%D0%9D%D0%A6%D0%AB&encid=bse "Азербайджанцы"]. ''[[Büyük Sovyet Ansiklopedisi]]''</ref>.
== Din ==
Karapapaklar genellikle [[İslam]] dini [[Hanefi]] mezhebine mensuptur.{{fact}}
Peter Alford Andrews, Türkiye'deki Karapapakların Sünni / [[Hanbeli mezhebi|Hanbeli]] olduğunu aktarmıştır. Terekemelerin [[Şii]] olduğu söylenirse de [[Alevilik|Aleviliğe]] benzeyen özel bir mezhepten olduğunu aktarmaktadır.<ref name="ANDREWS">Peter Alford Andrews (Çev. Mustafa Küpüşoğlu), ''Türkiye'de Etnik Gruplar'', ANT Yayınları, İstanbul, 1992, ISBN 975-7350-03-6, s. 99.</ref>
[[Azerbaycan]] ve [[Gürcistan]]'ın bir kısmında ve [[İran]]'da [[Nakadeh|Sulduz]]'daki Karapapaklar [[Şiilik|Şii]] [[Caferî]]'dir.
== Dil ==
Ahmet Caferoğlu, Karapapakların dillerinin "öz Türkçe" olduğunu yazmaktadır.<ref>Ahmet Caferoğlu, ''a.g.e.'', s. 70.</ref>
İslam Ansiklopedisi'ndeki ''Terekemeler (Karapapak Türkleri)'' maddesinde, [[Azerice]]'nin bir şivesini konuştuğu yazılmaktadır.<ref>''[[İslam Ansiklopedisi]]'', ''Karapapaklar'',s.470</ref>.S.Dündara göre de Karapapak Türkleri Azerbaycan Türkçesi'ni konuşmaktadır.<ref>S. Dündar, ''Terekemeler (Karapapak Türkleri)'', {{fact}}s. 411</ref>
Andrews ise, ana dillerinin Azeri diline yakın Batı Oğuz dillerinden biri olan Karapapakça olduğunu ve Karapapakların Terekeme lehçesinin Karapapakça'dan daha kaba olduğunu ileri sürdüklerini taktarmıştır.<ref name="ANDREWS"/><!--Aynı eserde asimilasyon konusunda iki tez yazılmaktadır. Ancak tam zıt olduğu için şimdilik aktarmıyorum.--->
== Nüfus dağılımı ==
=== Türkiye ===
==== Gürcistan ====
Resmi kayıtlara göre [[Borçalı]]'da 260.000 civarında Karapapak yaşar.<ref name="Karapapaklar-8">[http://www.statistics.ge/_files/georgian/census/2002/Sinameurneobebi%20da%20maTi%20sabinao%20pirobebi.pdf Gürcistanda 2002 nüfus sayımı sonuçları (PDF dosyası) {{fact}}]</ref>
==== Azerbaycan ====
=== İran ===
Özellikle [[Sulduz]]da yaşamaktadırlar. [[Hemedan]] ve [[Arak]] şehirleri arasında bulunan [[Bozçalu]] Bölgesinde{{fact}} de 50 bin civarında karapapak yaşar.
== Not ==
{{Kaynakça}}
<!--Kategoriler-->
<!--intervikiler-->
[[Kategori:Türk halkları]]
[[Kategori:Azerbaycan'daki etnik gruplar]]
[[Kategori:Gürcistan'daki etnik gruplar]]
[[Kategori:İran'daki etnik gruplar]]
[[Kategori:Türkiye'deki etnik gruplar]]
[[
[[de:Karapapaken]]
[[en:Karapapak]]
[[ku:Terekeme]]
[[mk:Карапапак]]
[[ru:Карапапахи]]
[[ug:ﻗﺎﺭﺍ ﭘﺎﭘﺎﻕ ﻣﯩﻠﻠﯩﺘﻰ]]
[[zh:卡拉帕帕赫人]]
| |||