Antik Roma: Revizyonlar arasındaki fark
| [kontrol edilmemiş revizyon] | [kontrol edilmemiş revizyon] |
İçerik silindi İçerik eklendi
Değişiklik özeti yok |
k Bot değişikliği Ekleniyor: ko:고대 로마 Kaldırılıyor: ms:Rom Kuno |
||
1. satır:
{{Seçkin madde}}
{{Diğer anlamı|Roma}}
[[Dosya:Roman Republic Empire map.gif|250px|thumb|Kronolojik olarak hakimiyet altındaki topraklar
{{legend|#a64|[[Roma Cumhuriyeti]]}}
{{legend|#a6a|[[Roma İmparatorluğu]]}}
{{legend|#48a|[[Batı Roma İmparatorluğu]]}}
{{legend|#bc4|[[Doğu Roma İmparatorluğu]]}}
]]
'''Antik Roma''', [[M.Ö. 9. yüzyıl]]da [[İtalya Yarımadası]]'nda kurulan [[Roma]] [[şehir devlet]]inden doğarak tüm [[Akdeniz]]'i çevreleyen muazzam bir [[imparatorluk]] haline gelen medeniyetin adıdır. Yaklaşık [[12. yüzyıl]] boyunca varlığını sürdürmüş olan Roma uygarlığı bir [[monarşi]]den [[oligarşi]] ve [[cumhuriyet]]in bileşimi bir [[demokrasi]]ye ve daha sonra da [[Otokrasi|otokratik]] bir imparatorluğa dönüşmüştür.
Fetih ve [[asimilasyon]] yollarıyla [[Batı Avrupa]] ve Akdeniz'i çevreleyen bölgede egemen olan [[Roma İmparatorluğu]] zaman içinde düşüşe geçmiş ve çökmüştür. [[Hispanya]], [[Galya]] ve [[İtalya]]'yı içine alan [[Batı Roma İmparatorluğu|batı imparatorluğu]] [[5. yüzyıl]]da bağımsız krallıklara bölündü. Batı imparatorluğunun [[476]] yılında sona ermesi Roma'nın yıkılışı ve [[Orta Çağ]]'ın başlangıç tarihi kabul edilir. Öte yandan [[İstanbul]]'dan yönetilen [[Doğu Roma|doğu imparatorluğu]], [[1453]] yılına kadar varlığını sürdürmüştür.
Roma uygarlığı, kültürel olarak yoğun biçimde ilham ve örnek aldığı [[Antik Yunan]] ile birlikte "klasik antikite"ye dahil edilir. Antik Roma [[Batı|Batı dünyası]]ndaki [[hukuk]], [[savaş]], [[sanat]], [[edebiyat]], [[mimari]], [[teknoloji]] ve [[dil]] konularının gelişimine büyük katkıda bulunmuştur ve hâlen de günümüz dünyası üzerinde büyük etkiye sahiptir.
== Tarihi ==
=== Monarşi ===
{{Ana madde|Roma Krallığı}}
[[Dosya:She-wolf suckles Romulus and Remus.jpg|right|thumb|250px|[[Romulus ve Remus]]'u emziren dişi kurt]]
Efsaneye göre Roma, M.Ö. [[27 Nisan]] [[M.Ö. 753|753]] tarihinde [[Troya|Truva]] prensi [[Aeneas]]'ın torunları olan [[Romulus ve Remus]] adlı ikiz kardeşler tarafından kuruldu.<ref>Adkins, 1998. s. 3.</ref> [[Alba Longa]]'nın Latin kralı [[Numitor]], gaddar kardeşi [[Amulius]] tarafından tahtından edilmiş ve Numitor'un kızı [[Rhea Silvia]] Romulus ve Remus'u doğurmuştu.<ref name="FoundofRome">{{cite web|son = |ilk = |yazarlink = |yardımcıyazarlar= | tarih = |url=http://www.roman-empire.net/founding/found-index.html |başlık =The Founding of Rome |biçim = |iş = |sayfalar = |yayımcı= |erişimtarihi=8 Mart |erişimyılı=2007 }}</ref><ref name="Livy8">Livy, 1998. s. 8.</ref> Rhea Silvia [[Mars (mitoloji)|Mars]]'ın tecavüzüne uğramış bir [[Vesta bakiresi]]ydi ve bu da ikizleri yarı tanrı konumuna getirmişti. İkizlerin tahtı yeniden ele geçirmelerinden korkan yeni kral, Romulus ve Remus'un boğdurulmasını emretti.<ref name="Livy8">Livy, 1998. s. 8.</ref> Dişi bir kurt (bazı anlatımlara göre bir çobanın karısı) ikizleri kurtardı ve büyüttü. İkizler yeterince büyüdüklerinde Alba Longa tahtını Numitor'a geri verdiler.<ref name="CaesarandChrist">Durant, 1944. s. 12-14.</ref><ref>Livy, 1998. s. 9-10.</ref> Ardından kendi şehirlerini kurdular. Ancak Romulus şehrin ilk kralının kim olacağına ilişkin bir tartışmada Remus'u öldürdü. Böylece şehir Romulus'un adıyla anılmaya başlandı.<ref>Livy, 1998. s. 10-11.</ref> Efsaneye göre şehirde kadın olmadığından [[Latinler]] [[Sabin]]leri bir festivale davet ettiler ve bakire kadınlarını çaldılar. Bu da Latinler ile Sabinlerin bütünleşmesine yol açtı.<ref>{{cite web|son = |ilk = |yazarlink = |yardımcıyazarlar= | tarih = |url=http://ancienthistory.about.com/cs/grecoromanmyth1/a/mythslegends_3.htm |başlık =Myths and Legends- Rome, the Wolf, and Mars |biçim = |iş = |sayfalar = |yayımcı= |erişimtarihi=8 Mart |erişimyılı=2007 }}</ref>
Roma şehri [[Tiber nehri]]nin sığ bir bölümündeki yerleşimlerin gelişmesiyle ortaya çıkmıştı.<ref name="CaesarandChrist">a</ref> [[Arkeolojik]] bulgulara göre Roma köyü muhtemelen [[M.Ö. 8. yüzyıl]]da kurulmuştu ancak bu tarih [[M.Ö. 10. yüzyıl]]a kadar götürülebilir.<ref>[Matyszak, 2003. s. 19.</ref><ref>Duiker, 2001. s. 129.</ref> [[Etrüskler]]in [[M.Ö. 7. yüzyıl]] sonlarında [[aristokrat]] ve monarşik bir elit kesim oluşturarak bölgede siyasi kontrol sağladıkları anlaşılmaktadır. Etrüskler [[M.Ö. 6. yüzyıl]] sonlarında bölgedeki güçlerini yitirdiler ve bu noktada Latin ve Sabin kabileleri yöneticilerin iktidarını çok daha fazla sınırlayan bir [[cumhuriyet]] oluşturarak kendi devletlerini yeniden kurdular.<ref>''Ancient Rome and the Roman Empire'' by Michael Kerrigan. Dorling Kindersley, London: 2001. ISBN 0-7894-8153-7. s. 12.</ref>
=== Cumhuriyet ===
{{Ana madde|Roma Cumhuriyeti}}
[[Titus Livius]] gibi daha sonraki dönemlerin *yazarlarının anlattıklarına göre [[Roma Cumhuriyeti]] Roma'nın yedi *kralından sonuncusu [[Gururlu Tarkinus]]'un tahttan indirildiği ve her yıl seçilen ''[[Magistratus|magistralar]]'' (memurlar) ve çeşitli temsilî kurumlardan biraraya gelen bir sistemin oluşturulduğu [[M.Ö. 509]] tarihinde kuruldu.<ref>Matyszak, 2003. s. 43-44.</ref> En önemli ''magistralar'' kuvvet yetkisi ya da askeri kumandanlık yetkisine sahip iki [[konsül]]dü.<ref>Adkins, 1998. s. 41-42.</ref> Konsüller ''[[Patrici|patriciler]]''den (asiller) oluşan [[Roma Senatosu]] ile çekişmek durumundaydılar. Senato başlangıçta önde gelen asillerden oluşan ve tavsiyelerde bulunan bir kurumdu ancak zaman içinde gücü de, boyutu da arttı.<ref>{{cite web|son =Hooker |ilk =Richard |yazarlink = |yardımcıyazarlar= | tarih =6 Haziran 1999 |url=http://www.wsu.edu/~dee/ROME/REPUBLIC.HTM |başlık =Rome: The Roman Republic |biçim = |iş = |sayfalar = |yayımcı=Washington State University |erişimtarihi=24 Mart |erişimyılı=2007 }}</ref> Diğer görevliler ''[[praetor]]lar'', ''[[aedilis]]ler'' ve ''[[Quaestor|quaestor]]lar'' idi. ''Magistralıklar'' başlangıçta yalnızca soylulara mahsustu. Ancak daha sonra sıradan insanlara (''[[plebler]]'') da açıldı.<ref name="Lacus">Livy II</ref> Cumhuriyet meclisi ''comitia centuriata'' (centuria komisi<!--komite olmasın bu?-->) ve ''comitia tributa''dan (tribus komisi) oluşuyordu.<ref>Adkins, 1998. s. 39.</ref>
Romalılar [[Etrüskler]] de dahil olmak üzere İtalya Yarımadası'ndaki diğer halkları boyunduruk altına aldılar.<ref>Haywood, 1971. s. 350-358.</ref> Roma'nın İtalya'daki hegemonyasına yönelik son tehdit [[M.Ö. 281]] yılında önemli bir [[Antik Yunan|Yunan]] kolonisi olan [[Taranto]]'dan gelmiş ancak bu da savuşturulmuştur.<ref>{{cite web|son =Lendering |ilk =Jona |yazarlink = |yardımcıyazarlar= | tarih = |url=http://www.livius.org/ps-pz/pyrrhus/pyrrhus02.html |başlık =Pyrrhus of Epirus |biçim = |iş = |sayfalar = |yayımcı= |erişimtarihi=21 Mart |erişimyılı=2007 }}</ref><ref>Haywood, 1971. s. 357-358.</ref> Romalılar stratejik bölgelerde koloniler kurarak fethettikleri yerleri güvence altına almışlar ve bölgede dengeli bir denetim sağlamışlardır.<ref>Haywood, 1971. s. 351.</ref> [[M.Ö. 3. yüzyıl]]ın ikinci yarısında Roma, [[Kartaca]] ile [[Pön savaşları]]nın ilkinde karşı karşıya geldi. Bu savaşlar sonunda Roma [[Sicilya]] ve [[Hispanya]]'da ilk deniz aşırı fetihlerini yaptı ve önemli bir emperyal güç olarak yükselişe geçti.<ref>Haywood, 1971. s. 376-393.</ref><ref>{{cite web|son =Hooker |ilk =Richard |yazarlink = |yardımcıyazarlar= | tarih =6 Haziran 1999 |url=http://www.wsu.edu/~dee/ROME/PUNICWAR.HTM |başlık =Rome: The Punic Wars |biçim = |iş = |sayfalar = |yayımcı=Washington Eyalet Üniversitesi |erişimtarihi=22 Mart |erişimyılı=2007 }}</ref> [[M.Ö. 2. yüzyıl]]da [[Makedonya (eski krallık)|Makedonya]] ve [[Selefki İmparatorluğu|Selefki]] imparatorluklarını bozguna uğrattıktan sonra Romalılar [[Akdeniz]]'in hâkimi hâline geldiler.<ref name=Bagnall>Bagnall 1990</ref><ref>{{cite web|son =Hooker |ilk =Richard |yazarlink = |yardımcıyazarlar= | tarih =6 Haziran 1999 |url=http://www.wsu.edu/~dee/ROME/CONQHELL.HTM |başlık =Rome: The Conquest of the Hellenistic Empires |biçim = |iş = |sayfalar = |yayımcı=Washington Eyalet Üniversitesi |erişimtarihi=22 Mart |erişimyılı=2007 }}</ref>
Ancak bu hâkimiyet iç çekişmelere yol açtı. Senatörler eyaletlerin üstünden zengin oldular ancak çoğunluğu ufak çaplı çiftçi olan askerler daha uzun süre evlerinden uzak kalıyorlar ve topraklarıyla ilgilenemiyorlardı. Ayrıca yabancı kölelere yönelik eğilim, maaşlı iş sayısını azaltıyordu.<ref>Duiker, 2001. s. 136-137.</ref><ref>{{cite web|son = |ilk = |yazarlink = |yardımcıyazarlar= | tarih = |url=http://web.ics.purdue.edu/~rauhn/fall_of_republic.htm |başlık =Fall of the Roman Republic, 133-27 BC |biçim = |iş = |sayfalar = |yayımcı= |erişimtarihi=24 Mart |erişimyılı=2007 }}</ref> Savaş ganimetleri, yeni bölgelerdeki [[merkantilizm]] ve tımar sistemi zenginler için yeni ekonomik fırsatlar yarattı ve yeni bir tüccar sınıfı olan atlı sınıfını ortaya çıkardı.<ref name="Liviuseques">{{cite web|son =Lendering |ilk =Jona |yazarlink = |yardımcıyazarlar= | tarih = |url=http://www.livius.org/ei-er/eques/eques.html |başlık =Eques (Knight) |biçim = |iş = |sayfalar = |yayımcı=Purdue Üniversitesi |erişimtarihi=24 Mart |erişimyılı=2007 }}</ref> Roma hukukuna göre Senato üyeleri ticaretle uğraşamıyordu. Dolayısıyla atlılar teoride senatoya girseler de siyasi iktidar bakımından kısıtlandırılmışlardı.<ref>Adkins, 1998. s. 38.</ref><ref name="Liviuseques">a</ref> Senato sürekli olarak toprak reformlarını geri çevirerek atlı sınıfına hükümette daha fazla söz hakkı vermeyi reddetti. Rakip senatörlerin kontrolündeki şehirli işsizlerden oluşan çeteler şiddet yoluyla seçmenlere gözdağı veriyorlardı. [[M.Ö. 2. yüzyıl]] sonunda sulh hâkimi olan [[Gracchus]] kardeşlerin patricilerin elindeki toprakları pleblere dağıtacak bir reform yasasını senatodan geçirmeleriyle mesele kritik bir noktaya geldi. Her iki kardeş de öldürüldü ancak senato pleb ve atlı sınıflarının huzursuzluğunu yatıştırmak için Gracchus kardeşlerin reformlarından bazılarını geçirdi. Müttefik İtalyan şehirlerinin Roma vatandaşlığı alamamaları M.Ö. 91-88 yılları arasında yaşanan [[Sosyal Savaş (M.Ö. 91-M.Ö. 88)|Sosyal Savaş]]'a neden oldu.<ref>Durant, 1944. s. 120-122.</ref> [[Gaius Marius|Marius]]'un yaptığı askerî reformlar, askerlerin kumandanlarına şehre duyduklarından daha fazla bağlılık duymasına neden oldu.<ref>{{cite web|son = |ilk = |yazarlink = |yardımcıyazarlar= | tarih = |url=http://faculty.vassar.edu/jolott/old_courses/republic1998/marius/effects.htm |başlık =Long-lasting Effects of Removal of Land Requirement |biçim = |iş = |sayfalar = |yayımcı= |erişimtarihi=23 Mart |erişimyılı=2007 }}</ref> Bu Marius ile [[Sulla]] arasında Sulla'nın MÖ 81-79 yılları arasındaki diktatörlüğüyle sonuçlanacak iç savaşa yol açtı.<ref name=Scullard1>Scullard 1982, chapters I-IV</ref>
[[M.Ö. 1. yüzyıl]]ın ortalarında [[Jül Sezar]], [[Pompey]] ve [[Marcus Licinius Crassus|Crassus]] cumhuriyeti kontrol altına almak için Birinci Triumvirate olarak bilinen gizli bir üçlü yönetim anlaşması yaptılar. Sezar'ın [[Galya]]'yı fethetmesinden sonra senato ile Sezar'ın arası açıldı ve Sezar ile Pompey'in önderlik ettiği senato güçleri arasında bir iç savaş çıktı. Savaşı Sezar kazandı ve ömür boyu [[Roma diktatörü|diktatör]] ilan edildi.<ref name=Scullard2>Scullard 1982, chapters VI-VII</ref> [[M.Ö. 44]]'de Sezar, tüm iktidarı kendi elinde toplamasına karşı olan senatörler tarafından anayasal hükümeti geri getirmek amacıyla öldürüldü. Ancak sonrasında Sezar'ın vârisi olarak gösterdiği [[Caesar Divi Filius Augustus|Augustus]] ile Sezar'ın eski yandaşları [[Marcus Antonius]] ve [[Marcus Aemilius Lepidus|Lepidus]]'tan oluşan ikinci bir üçlü yönetim başa geldi.<ref>{{cite web|son = |ilk = |yazarlink = |yardımcıyazarlar= | tarih = |url=http://www.bbc.co.uk/history/historic_figures/caesar_julius.shtml |başlık =Julius Caesar (100BC - 44BC) |biçim = |iş = |sayfalar = |yayımcı= |erişimtarihi=21 Mart |erişimyılı=2007 }}</ref><ref>{{cite web|son =Fagan |ilk =Garrett G. |yazarlink = |yardımcıyazarlar= | tarih =5 Temmuz 2004 |url=http://www.roman-emperors.org/auggie.htm Augustus (31 B.C. - 14 A.D.) |başlık =De Imperatoribus Romanis |biçim = |iş = |sayfalar = |yayımcı= |erişimtarihi=21 Mart |erişimyılı=2007 }}</ref> Ancak bu ittifak çok geçmeden bir iktidar mücadelesine dönüştü. Lepidus sürgüne gönderildi ve Augustus, Marcus Antonius ile [[Kleopatra]]'yı [[M.Ö. 30]]'de [[Aktium savaşı]]nda yenerek [[M.Ö. 34]]'de Roma'nın tartışmasız hükümdarı oldu.<ref name=Scullard3>Scullard 1982, chapter VIII</ref>
=== İmparatorluk ===
{{Ana madde|Roma İmparatorluğu}}
Tüm düşmanlarını yenen [[Caesar Divi Filius Augustus|Augustus]] cumhuriyetin devlet yapısını görünüşte yerinde bırakarak neredeyse tüm iktidarı elinde topladı.<ref>{{cite web|son = |ilk = |yazarlink = |yardımcıyazarlar= | tarih = |url=http://www.bbc.co.uk/history/historic_figures/augustus.shtml |başlık =Augustus (63 BC. - AD 14) |biçim = |iş = |sayfalar = |yayımcı= |erişimtarihi=12 Mart |erişimyılı=2007 }}</ref> Halefi [[Tiberius]] ciddi bir muhalefetle karşılaşmadan başa geçti ve [[68]]'de [[Nero]]'nun ölümüne kadar devam eden [[Julio-Claudian hanedanı]]nı kurdu.<ref>Duiker, 2001. s. 140.</ref> Artık imparatorluk olan Roma'nın genişlemesi ahlâksız ve yoz bazı imparatorlara ([[Caligula]] tam anlamıyla deliydi ve Nero da gaddarlığı ve devlet işlerinden ziyade kişisel meselelerine zaman ayırmasıyla bilinirdi) rağmen devam etti.<ref>{{cite web|son = |ilk = |yazarlink = |yardımcıyazarlar= | tarih =Ekim 2000 |url=http://www.metmuseum.org/toah/hd/jucl/hd_jucl.htm |başlık =The Julio-Claudian Dynasty (27 B.C.-68 A.D. |biçim = |iş = |sayfalar = |yayımcı=Department of Greek and Roman Art, The Metropolitan Museum of Art |erişimtarihi=18 Mart |erişimyılı=2007 }}</ref><ref>{{cite web|son =Benario |ilk =Herbert W. |yazarlink = |yardımcıyazarlar= | tarih =10 Kasım 2006 |url=http://www.roman-emperors.org/nero.htm Nero (54-68 A.D.)|başlık =De Imperatoribus Romanis |biçim = |iş = |sayfalar = |yayımcı= |erişimtarihi=18 Mart |erişimyılı=2007 }}</ref> Julio-Claudian hanedanını [[Flavian hanedanı]] takip etti.<ref name=suetonius>Suetonius</ref> "[[Beş İyi İmparator]]" döneminde ([[96]]-[[180]]) imparatorluk toprak genişliği, ekononomi ve kültür bakımından doruk noktasına ulaştı.<ref>{{cite web|son = |ilk = |yazarlink = |yardımcıyazarlar= | tarih = |url=http://www.unrv.com/early-empire/five-good-emperors.php |başlık =Five Good Emperors |biçim = |iş = |sayfalar = |yayımcı=UNRV History |erişimtarihi=12 Mart |erişimyılı=2007 }}</ref> ''[[Pax Romana]]'' sırasında iç ve dış tehditlerden uzak Roma zenginleşti.<ref>O'Connell, 1989. page81.</ref><ref>{{cite web|son =Kreis |ilk =Steven |yazarlink = |yardımcıyazarlar= | tarih =28 Şubat 2006 |url=http://www.historyguide.org/ancient/lecture12b.html |başlık =Lecture 12: Augustus Caesar and the Pax Romana |biçim = |iş = |sayfalar = |yayımcı= |erişimtarihi=21 Mart |erişimyılı=2007 }}</ref> [[Trajan]] döneminde [[Daçya]]'nın fethiyle imparatorluk en geniş sınırlarına ulaştı. Roma toprakları 6,5 milyon km²'lik bir alanı kapsıyordu.<ref name=Atlas>Scarre 1995</ref>
[[Dosya:Roman empire.png|left|thumb|250px|[[Roma İmparatorluğu]]'nun en geniş hâli]]
[[193]] ile [[235]] yılları arasındaki döneme [[Severuslar Hanedanı|Severus hanedanı]] hâkim oldu ve [[Elagabalus]] gibi yetersiz bazı hükümdarlar başa geçti.<ref>Haywood, 1971. s. 589-592.</ref> Buna ilaveten ordunun kimin imparator olacağı konusunda artan etkisi uzun süreli bir emperyal çöküşe ve [[Üçüncü Yüzyıl Krizi]] olarak adlandırılan dış istilalara neden oldu.<ref>{{cite web|son =Knox |ilk =E.L. Skip |yazarlink = |yardımcıyazarlar= | tarih = |url=http://history.boisestate.edu/westciv/empire/15.shtml |başlık =Crisis of the Third Century (235-285)|biçim = |iş = |sayfalar = |yayımcı=Boise State University |erişimtarihi=20 Mart |erişimyılı=2007 }}</ref><ref>Haywood, 1971. s. 592-596.</ref> Kriz [[Diocletianus]] döneminde aşıldı. Diocletianus [[293]] yılında imparatorluğu iki imparator ve onların yardımcılarından oluşan bir [[tetrarşi]] ile yönetilmek üzere doğu ve batı olarak ikiye ayırdı.<ref>{{cite web|son =W. Mathisen |ilk =Ralph |yazarlink = |yardımcıyazarlar= | tarih =17 Şubat 1997 |url=http://www.roman-emperors.org/dioclet.htm |başlık =Diocletian (284-305 A.D.) De Imperatoribus Romanis |biçim = |iş = |sayfalar = |yayımcı= |erişimtarihi=20 Mart |erişimyılı=2007 }}</ref> Yarım yüzyıldan uzun bir süre birçok ortak yönetici imparatorluğun başına geçmek için mücadele etti. [[11 Mayıs]] [[330]]'da imparator [[I. Constantinus]] [[Byzantion]]'u Roma İmparatorluğu'nun başkenti ilan etti ve adını [[Konstantinopolis]] olarak değiştirdi.<ref>{{cite web|son =Pohlsander |ilk =Hans A. |yazarlink = |yardımcıyazarlar= | tarih =8 Ocak 2004 |url=http://www.roman-emperors.org/conniei.htm |başlık =Constantine I (306 - 337 A.D.) De Imperatoribus Romanis |biçim = |iş = |sayfalar = |yayımcı= |erişimtarihi=20 Mart |erişimyılı=2007 }}</ref> İmparatorluk [[395]] yılında [[Doğu Roma İmparatorluğu]] (Bizans İmparatorluğu) ve [[Batı Roma İmparatorluğu]] olarak ebediyen ikiye bölündü.<ref>{{cite web|son =Mathisen |ilk =Ralph W. |yazarlink = |yardımcıyazarlar= | tarih =2 Haziran 1999 |url=http://www.roman-emperors.org/honorius.htm |başlık =Honorius (395-423 A.D.) De Imperatoribus Romanis |biçim = |iş = |sayfalar = |yayımcı= |erişimtarihi=21 Mart |erişimyılı=2007 }}</ref>
Batı İmparatorluğu sürekli olarak [[barbar akınları]]ndan muzdaripti ve [[Roma'nın Çöküşü|imparatorluğun çöküşü]] aşamalı olarak sürdü.<ref>Duiker, 2001. s. 155.</ref> [[4. yüzyıl]]da [[Hunlar]]ın batıya akını [[Vizigotlar]]ın imparatorluk sınırları içine irtica etmelerine neden oldu.<ref>{{cite web|son = |ilk = |yazarlink = |yardımcıyazarlar= | tarih =Ağustos 1996 |url=http://www.ucalgary.ca/applied_history/tutor/firsteuro/invas.html |başlık =The Germanic Invasions of Western Europe |biçim = |iş = |sayfalar = |yayımcı=The University of Calgary |erişimtarihi=22 Mart |erişimyılı=2007 }}</ref> [[410]] yılında I. Alarik önderliğindeki Vizigotlar Roma şehrini yağmaladılar.<ref>Lapham, Lewis (1997). ''The End of the World.'' New York: Thomas Dunne Books. ISBN 0-312-25264-1. s. 47-50.</ref> [[Vandallar]] Galya, İspanya ve Kuzey Afrika'daki Roma topraklarını istila ettiler ve 455'te Roma'yı yağmaladılar.<ref>Duiker, 2001. s. 157.</ref> [[4 Eylül]] [[476]]'da [[Germen]] Odoakr, batının son Roma imparatoru [[Romulus Augustus]]'u tahttan indirdi.<ref>{{cite web|son =Mathisen |ilk =Ralph W. |yazarlink = |yardımcıyazarlar=Geoffrey S. Nathan | tarih =26 Ağustos 1997 |url=http://www.roman-emperors.org/auggiero.htm |başlık =Romulus Augustulus (475-476 A.D.)--Two Views De Imperatoribus Romanis |biçim = |iş = |sayfalar = |yayımcı= |erişimtarihi=22 Mart |erişimyılı=2007 }}</ref> Yaklaşık 1200 yılın sonunda Roma'nın [[Batı]]'daki egemenliği sona erdi.<ref>Durant, 1944. s. 670.</ref>
Doğu imparatorluğu ise [[Jüstinianos|Jüstinyen]] döneminde bir süreliğine de olsa [[Kuzey Afrika]] ve İtalya'yı ele geçirdi. Ancak Jüstinyen'in ölümünden sonra Doğu Roma'nın Batı'da sahip olduğu topraklar İtalya'nın güneyi ve [[Sicilya]] ile sınırlı kaldı.<ref>Duiker, 2001. s. 347.</ref> Doğuda [[İslâm]]'ın yükselişi bir tehdit unsuruydu. [[Müslümanlar]] [[Suriye]] ve [[Mısır]]'ı ele geçirdiler ve çok geçmeden Konstantinopolis'e doğrudan bir tehdit oluşturmaya başladılar.<ref name="Hooker'sByzantinepage">{{cite web|son =Hooker |ilk =Richard |yazarlink = |yardımcıyazarlar= | tarih =6 Haziran 1999 |url=http://www.wsu.edu/~dee/MA/BYZ.HTM |başlık =The Byzantine Empire |biçim = |iş = |sayfalar = |yayımcı=Washington State University |erişimtarihi=8 Nisan |erişimyılı=2007 }}</ref> Ancak Doğu Roma [[8. yüzyıl]]da Müslümanların kendi topraklarındaki ilerleyişini durdurmayı başardı ve [[9. yüzyıl]]dan itibaren kaybedilen toprakları geri aldı.<ref>Duiker, 2001. s. 349.</ref><ref name="Hooker'sByzantinepage">a</ref> MS [[1000]] yılında İmparatorluk, tarihinin en görkemli dönemini yaşamaktaydı. Bu dönemde [[II. Basileios]] [[Bulgaristan]] ve [[Ermenistan]]'ı yeniden ele geçirmiş, kültür ve ticaret gelişmişti.<ref>{{cite web|son =Holmes |ilk =Catherine |yazarlink = |yardımcıyazarlar= | tarih =1 Nisan 2003 |url=http://www.roman-emperors.org/basilii.htm |başlık =Basil II (A.D. 976-1025) De Imperatoribus Romanis |biçim = |iş = |sayfalar = |yayımcı= |erişimtarihi=22 Mart |erişimyılı=2007 }}</ref> Ne var ki, çok geçmeden bu ilerleme [[1071]]'de yapılan [[Malazgirt Savaşı]] ile aniden kesildi. Ardından da imparatorluk çöküşe geçti. İç çekişmeler ve Türk istilaları sonunda imparator [[I. Aleksios Komnenos]] [[1095]]'te Batı'dan yardım istemek zorunda kaldı.<ref name="Hooker'sByzantinepage">{{cite web|son =Hooker |ilk =Richard |yazarlink = |yardımcıyazarlar= | tarih =6 Haziran 1999 |url=http://www.wsu.edu/~dee/MA/BYZ.HTM |başlık =The Byzantine Empire |biçim = |iş = |sayfalar = |yayımcı=Washington State University |erişimtarihi=8 Nisan |erişimyılı=2007 }}</ref> Karşılık olarak Batı [[Haçlı Seferleri]] düzenledi. [[Dördüncü Haçlı seferi]]'nde İstanbul yağmalandı ve işgal edildi. İstanbul'un [[1204]] yılında işgal edilmesinin ardından imparatorluk topraklarında ardıl devletler ortaya çıktı ve içlerinden [[İznik İmparatorluğu|İznik'de kurulan devlet]] galip geldi.<ref>{{cite web|son =Gibbon |ilk =Edward |yazarlink = |yardımcıyazarlar= | tarih = |url=http://olldownload.libertyfund.org/Texts/Gibbon0105/DeclineAndFall/Vol11/PDFs/0214-11_Pt02_Chap61.pdf |başlık =''History of the Decline and Fall of the Roman Empire'' Chapter 61 |biçim = |iş = |sayfalar = |yayımcı= |erişimtarihi=11 Nisan |erişimyılı=2007 }}</ref> Konstantinopolis'in geri alınmasından sonraki dönemde imparatorluk [[Ege denizi|Ege]] kıyılarına hapsolmuş bir Yunan devletinden ibaret hale geldi. Doğu imparatorluğu [[29 Mayıs]] [[1453]]'te [[Fatih Sultan Mehmet]] önderliğinde [[Osmanlılar]]ın [[İstanbul'un fethi|Konstantinopolis'i ele geçirmesiyle]] yıkıldı.<ref>{{cite web|son =Özgen |ilk =Korkut |yazarlink = |yardımcıyazarlar= | tarih = |url=http://www.theottomans.org/english/family/mehmet2.asp |başlık =Mehmet II |biçim = |iş = |sayfalar = |yayımcı=Theottomans.org. |erişimtarihi=3 Nisan |erişimyılı=2007 }}</ref>
== Toplum ==
[[Dosya:Colosseum in Rome, Italy - April 2007.jpg|right|thumb|250px|Gün batımında [[Kolezyum]]]]
Antik Roma'da yaşam, [[Roma'nın yedi tepesi|yedi tepe]] üzerine kurulmuş olan [[Roma, İtalya|Roma]] şehri etrafında dönerdi. Şehirde [[Kolezyum]], [[Trajan Forumu]] ve [[Panteon, Roma|Panteon]] tapınağı gibi birçok anıtsal yapı bulunuyordu. Yüzlerce kilometre uzunluğundaki su yollarından gelen temiz suların aktığı çeşmeler, tiyatrolar ve kütüphaneleri ve dükkânları bulunan hamamlar vardı. Antik Roma'nın kontrolünde olan topraklarda ikamet binaları mütevazı evlerden kırsal kesimde bulunan villalara kadar çeşitlilik gösteriyordu. Başkent Roma'daki [[Palatine tepesi]]nde imparatorluk binaları bulunurdu. Alt ve orta sınıflar şehir merkezinde, neredeyse bugünkü modern [[getto]]ları anımsatan apartmanlarda otururlardı.
Roma şehri 1 milyona yaklaşan nüfusuyla döneminin en büyük şehriydi (19. yüzyıl Londra'sı ile aynı nüfus).<ref>Duiker, 2001. s. 149.</ref><ref>{{cite web|son =Storey |ilk =Glenn R. |yazarlink = |yardımcıyazarlar= | tarih =1 Aralık 1997 |url=http://www.highbeam.com/doc/1G1-20586744.html |başlık =The population of ancient Rome |biçim = |iş = |sayfalar = |yayımcı=HighBeam Research |erişimtarihi=22 Nisan |erişimyılı=2007}}</ref><ref>{{cite web|son =Oates |ilk =Whitney J. |yazarlink = |yardımcıyazarlar= | tarih = |url=http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/secondary/journals/CP/29/2/Population_of_Rome*.html#note6 |başlık =The Population of Rome |biçim = |iş = |sayfalar = |yayımcı= |erişimtarihi=22 Nisan |erişimyılı=2007 }}</ref> Roma'daki kamusal alanlarda demir araba tekerleklerinin sesi o kadar gürültü çıkartırdı ki bir keresinde [[Jül Sezar]] geceleri araba kullanımını yasaklamıştı. Tarihsel tahminlere göre antik Roma yönetimi altında yaşayan halkın yüzde 20'si 10.000 ve daha fazla nüfusa sahip şehir merkezlerinde ve askerî karargâhlarda yaşıyordu, ki bu sanayi devrimi öncesi standartlara göre oldukça yüksek bir şehirleşme oranıdır. Bu şehir merkezlerinin çoğunda bir forum, tapınaklar ve Roma'dakilere benzer ama daha ufak yapılar vardı.
=== Devlet ===
Roma, başlangıçta krallar tarafından yönetiliyordu.<ref>Matyszak, 2003. s. 16-42.</ref> Krallar sırayla Roma'nın başlıca kabilelerinden seçiliyordu. Kralın gücünün sınırlarının ne olduğu konusunda kesin bir bilgi yoktur. Mutlak iktidar sahibi de, [[SPQR|Senato ve halk]]ın baş yöneticisi de olabilir. En azından askerî konularda kralın otoritesinin mutlak olduğu muhtemeldir. Kral aynı zamanda dinin de başındaki kişiydi. Kralın dışında üç yönetici meclis vardı. Krala danışma kurulu olarak hizmet veren Senato, kralın önerdiği yasaları onaylayıp geçiren ''Comitia Curiata'' ve halka duyuru yapmak veya halkın belli olaylara tanıklık etmesi için kullanılan ''Comitia Calata''.
[[Roma Cumhuriyeti]]'ndeki sınıf mücadeleleri [[demokrasi]] ve [[oligarşi]]nin alışılmadık bir harmanına neden olmuştu. Roma yasaları geleneksel olarak ''Comitia Tributa'''nın oyuyla geçiyordu. Aynı şekilde kamu görevlerine aday olanlar halk tarafından seçiliyordu. Ancak danışma kurulu olarak hizmet veren [[Roma Senatosu]] oligarşik bir yapıydı. Cumhuriyet döneminde senatonun otoritesi çok yüksekti fakat yasama gücü yoktu. Ne var ki, senatörlerin bireysel olarak nüfuzu o kadar fazlaydı ki Senato'nun rızası olmadan herhangi bir şey elde etmek pek kolay değildi. Yeni senatörler ''[[Censor|Censura]]'' tarafından en başarılı [[patrici]]ler arasından seçilirdi. ''Censura'' bir senatörü "ahlâksızlık" suçlamasıyla görevden alabilecek yetkiye de sahipti.
Cumhuriyetin sabit bir bürokrasisi yoktu ve vergiler tımar sistemiyle toplanırdı. Devlet mevkileri görevin başındaki kimsenin geliriyle finanse edilirdi. Herhangi bir vatandaşın elinde çok fazla güç toplamasını engellemek için her yıl yeni magistralar seçilirdi ve magistralar çalışma arkadaşlarından biriyle güçlerini paylaşmak zorundaydılar. Örneğin normal şartlarda en yüksek mevkide iki [[konsül]] bulunurdu. Acil durumlarda ise geçici bir [[Roma diktatörü|diktatör]] atanırdı. Cumhuriyet boyunca yönetim sistemi yeni taleplere uyum göstermek amacıyla birkaç defa elden geçmişti. Sonunda sürekli genişleyen Roma saltanatının kontrolü için yetersiz kaldığı görüldü ve [[Roma İmparatorluğu]] kuruldu.
İmparatorluğun erken dönemlerinde cumhuriyetçi devlet yapısı görünüşte korundu. Roma imparatoru yalnızca bir ''[[princeps]]'', ya da "birinci vatandaş" olarak tanımlanıyordu. Senato evvelce halk meclislerinin elinde olan tüm yasama gücünü ve hukukî yetkileri kendisinde toplamıştı. Ancak zamanla imparatorların yönetimi giderek [[otokrasi|otokratikleşti]] ve senato da imparator tarafından tayin edilen bir danışma kurulundan ibaret hale geldi. Cumhuriyetin senatodan başka daimi bir devlet yapısı olmadığından imparatorluğa yerleşmiş bir bürokrasi miras kalmamıştı. İmparator asistanlar ve danışmanlar tayin ederdi fakat devletin merkezî bütçe gibi birçok kurumu eksikti. Bazı tarihçiler bunu imparatorluğun çöküşünde önemli bir sebep olarak göstermişlerdir.
İmparatorluk toprakları eyaletlere ayrılmıştı. Gerek yeni toprakların işgal edilmesinden ötürü, gerekse de güçlü yerel yöneticilerin isyan heveslerini kırmak için eyaletlerin daha küçük parçalara bölünmesinden ötürü eyaletlerin sayısı zaman içinde artmıştır.<ref name=Atlas/> [[Caesar Divi Filius Augustus|Augustus]]'un iktidara gelmesinden sonra eyaletler valiyi seçen kuruma göre imparatorluk ya da senato eyaletleri olarak ayrıldı. Diocletianus dönemindeki tetrarşi sırasında imparatorluk her birinin başında bir ''[[praetor]]'' olan 12 psikoposluk bölgesine ayrıldı. Sivil ve askerî yönetim ayrıldı. Sivil yönetim valiye, askerî kumandanlık ise ''dux'''a verildi.
Yerel düzeyde ise kasabalar eski askerler veya alt sınıf Romalıların yaşadığı ''colonia'' ve azat edilmiş köylülerin yaşadığı ''municipia'' olarak ikiye yarılmıştı.
=== Hukuk ===
Antik Roma'daki hukukî prensipleri ve uygulamalarının kökeni MÖ 449'dan kalma oniki tablet yasalarına ve [[530]] yılı civarında imparator [[Jüstinianos|Jüstinyen]]'in yaptığı yasalara dayandırılabilir. Jüstinyen'in kanunnamesiyle muhafaza edilen Roma hukuku [[Doğu Roma İmparatorluğu]] boyunca devam etmiş ve [[Kıta Avrupası]]'nın batısında benzer yasal düzenlemelere temel olmuştur. Roma hukuku daha geniş anlamda [[17. yüzyıl]]ın sonuna kadar [[Avrupa]]'nın büyük bölümünde uygulanmaya devam etti.
Jüstinyen ve Theodosius yasalarının da içerdiği üzere antik Roma hukukunun başlıca kısımları ''Ius Civile'', ''Ius Gentium'' ve ''Ius Naturale'''den oluşuyordu. ''Ius Civile'' ("Yurttaş yasası") Roma vatandaşlarının tâbi olduğu medenî kanundu.<ref>Adkins, 1998. s. 46.</ref> ''Praetores Urbani'' vatandaşların taraf olduğu davalarda yargı yetkisine sahip bireylerdi. ''Ius Gentium'' ("Milletler yasası") yabancılara ve onların Roma vatandaşlarıyla olan münasebetlerinde uygulanan medenî kanundu.<ref>Duiker, 2001. s. 146.</ref> ''Praetores Peregrini'' vatandaşlarla yabancılar arasındaki davalarda yasama yetkisine sahip bireylerdi. ''Ius Naturale'' tabii kanunu içine alan ve herkes için geçerli olan kanunlar manzumesiydi.
=== Ekonomi ===
Antik Roma çok fazla doğal kaynağa ve insan kaynağına sahip fevkalade geniş bir alana hükmediyordu. Roma ekonomisi [[tarım]] ve [[ticaret]]e yoğunlaşmıştı. Serbest tarım ticareti İtalya'nın görünümünü değiştirmiş ve [[MÖ 1. yüzyıl]]da [[üzüm]] ve [[zeytin]] arsaları ithal hububat fiyatlarıyla baş edemeyen küçük çiftçilerin yerini almıştı. [[Mısır]], [[Sicilya]], [[Tunus]] ve [[Kuzey Afrika]]'nın alınması devamlı bir hububat akışı sağlamıştı. [[Zeytinyağı]] ve [[şarap]] İtalya'nın başlıca [[İhracat|ihraç]] ürünleri haline gelmişti. Nöbetleşe ekin uygulanmakla birlikte genel verimlilik düşüktü ve hektar başına 1 ton civarındaydı.
[[Dosya:Antonia1.jpg|right|thumb|250px|MÖ 82-83 yıllarından bir [[denarius]]]]
[[Sanayi]] ve imalat faaliyetleri daha küçüktü. Bu alandaki en büyük faaliyetler dönemin binalarının inşası için malzeme sağlayan [[madencilik]] ve taşocakçılığı idi. İmalatta üretim daha küçük ölçekteydi ve genelde atölyeler ve en fazla 10 küsur işçi çalıştıran küçük fabrikalardan ibaretti. Ancak bazı [[tuğla]] fabrikalarında yüzlerce işçi çalışırdı.
Peter Temin gibi bazı iktisat tarihçileri Roma İmparatorluğu'nun ilk dönemlerindeki ekonomisinin bir pazar ekonomisi ve verimlilik, şehirleşme ve sermaye pazarlarının gelişimi bakımından o güne kadarki en gelişmiş tarım ekonomisi olduğunu savunurlar. O kadar ki [[sanayi devrimi]] öncesi ekonomilerle, [[18. yüzyıl]] [[İngiltere]] ekonomisi ve [[17. yüzyıl]] [[Hollanda]] ekonomisi ile mukayese edilebilir. Her tür ürünün pazarı vardı. Toprak, kargo gemileri ve hatta sigorta pazarı da vardı.
Cumhuriyetin ilk dönemlerinde ekonomi küçük arazilere ve ücretli iş gücüne dayalıydı. Ancak yapılan fetihlerle köleler giderek çoğaldı ve ucuzladı. Cumhuriyetin son dönemlerinde ekonomi büyük ölçüde gerek vasıflı gerekse vasıfsız işler için kullanılan köle gücüne dayanıyordu. Bu dönemde kölelerin [[Roma Cumhuriyeti]] nüfusunun yüzde 20'sini, Roma şehrinin ise yüzde 40'ını oluşturduğu tahmin edilmektedir. İmparatorluk döneminde fetihlerin sona ermesinin ardından köle fiyatları ancak arttı ve maaşlı iş gücü köle tutmaktan daha ekonomik hale geldi.
Antik Roma'da takas sistemi, genellikle vergi toplanmasında uygulandıysa da Roma'nın oldukça gelişmiş bir madeni para sistemi vardı. [[Pirinç (alaşım)|Pirinç]], [[bronz]] ve değerli madenlerden yapılan madeni paralar imparatorluk içinde ve dışında kullanılmaktaydı. [[Hindistan]]'da bile Roma paraları bulunmuştur. [[MÖ 3. yüzyıl]]dan evvel orta İtalya'da [[bakır]] ağırlığına göre değiş tokuş edilirdi. Orijinal bakır madeni paraların (''[[As (sikke)|as]]'') bir [[Roma poundu|pound]] bakır değeri vardı ama aslında ağırlığı daha azdı. Böylece Roma parasının değeri giderek aslî değerinin üstüne çıktı. [[Nero]]'nun gümüş [[denarius]]'un değerini düşürmeye başlamasından sonra değeri aslî değerinin üçte biri oranında arttı.
Pazarlardan ziyade askerî karakolları birbirine bağlamak için inşa edilen Roma yollarının tekerlekli araçlara göre tasarlandığı pek söylenemez. Atlar çok pahalı, yük hayvanları da çok yavaştı. Bu yüzden [[M.Ö. 2. yüzyıl|MÖ 2. yüzyıl]]da Roma deniz ticaretinin yükselişine kadar Roma toprakları içinde emtia nakli oldukça azdı. Bu dönemde bir geminin [[Cádiz]]'den yola çıkıp Ostia üzerinden tüm [[Akdeniz]]'i katederek [[İskenderiye]]'ye varması bir aydan az sürüyordu.<ref name=Atlas/> Denizden yapılan nakliyat karadakinden 60 kez daha ucuzdu.
=== Sınıfsal yapı ===
Roma toplumu son derece hiyerarşik bir yapıya sahipti. Toplumun en alt kesiminde [[kölelik|köleler]] (''servi''), onların üstünde azledilmişler (''liberti'') ve en üstte de özgür doğmuş vatandaşlar (''cives'') vardı. Özgür vatandaşlar da kendi aralarında sınıflara ayrılmıştı. En net ve eski ayrım [[şecere]]lerini şehrin 100 kurucu atasına dayandırabilen ''[[patrici]]ler'' ve bunu yapamayan ''[[plebler]]'' arasındaydı. Siyasi, adli, iktisadi ve dini sahada imtiyazlı olan ''patriciler'', devletin yüksek memuriyetlerine ve rahipliklere seçilebiliyor; yazılı olmayan örf ve adete göre iş gören toprakların bir kısmını işliyor, Roma mahkemelerinde yargıçlık vazifesini yine yalnız onlar görüyordu. Devlet kullanmadığı toprakları vatandaşlarına ufak bir ücret karşılığında satıyordu ki, bundan asıl faydalananlar yine particiler oluyordu. Böylece elinde gayet az bir toprağı olan pleb bir vatandaş askere giderken, (silah,elbise)gerekli bütün masrafları kendisi karşılamak zorunda olduğu için, durumu büsbütün bozuluyor ve bunu düzeltmek için, durumu iyi olanlardan aldığı borcunu vaktinde ödeyemediği zaman, köle oluyordu. Cumhuriyetin sonraki dönemlerinde bazı ''pleb'' sınıfına mensup ailelerin zenginleşerek politikaya girmeleri ve bazı ''patriciler''in darboğaza düşmeleriyle bu ayrım daha önemsiz hale geldi. ''Patrici'' olsun, ''pleb'' olsun sülalesinde bir [[konsül]] bulunan herkes asil (''nobilis'') sayılırdı. [[Gaius Marius|Marius]] ve [[Cicero]] gibi geldiği ailenin çıkardığı ilk konsül olan kişiler ''novus homo'' (yeni adam) olarak bilinirdi ve torunlarına asil sıfatı kazandırırdı. Yine de ''patrici'' kökenli olmanın hatırı sayılır bir itibarı vardı ve dinî görevlerin çoğu yalnızca ''patriciler''e açıktı.
Kökeninde askeri hizmete dayalı bir sınıf ayrımı daha önemli hale geldi. Bu sınıfların mensupları belirli aralıklarla Yargıçlar tarafından mülklerine göre belirlenirdi. En zengin olanlar siyasete hükmeden ve orduya kumandanlık eden Senato mensubu sınıftı. Ardından başlangıçta gücü savaş atı edinmeye yeten ve bir tüccar sınıfı oluşturan ''equestrianlar'' (atlı sınıfı ya da şövalyeler) gelirdi. Ardından edinebildikleri askerî teçhizatlara göre bir dizi sınıf gelirdi. En altta ise hiçbir mülkü olmayan vatandaşlardan oluşan ''proletarii'' vardı. Marius'un reformlarından önce orduda görev alma hakları yoktu ve zenginlik ve itibar bakımından azledilmişlerin bir basamak üstündeydiler.
Cumhuriyet döneminde oy verme yetkisi de sınıflara göre değişiyordu. Vatandaşlar seçmen "kabilelerine" kayıtlıydılar. Zengin sınıfların kabileleri yoksul sınıflara oranla daha az üyeye sahipti. ''Proletarii'''nin tamamı tek bir kabileye kayıtlıydı. Oy verme işlemi sınıf sırasıyla yapılırdı ve kabileler çoğunluğu elde eder etmez tamamlanırdı, dolayısıyla yoksul sınıflar çoğu zaman oy bile kullanamazlardı.
Müttefik yabancı şehirlere genellikle Latin Hakkı verilirdi. Bu vatandaşlarla yabancılar (''peregrini'') arasında bir statüydü. Bu hakla söz konusu şehrin önde gelen ''magistralar''ı Roma vatandaşı olabiliyordu. Latin haklarının farklı seviyeleri vardı ancak esas ayrım ''con suffrage'' ("oy veren"; bir Roma kabilesine kayıtlı ve ''comitia tributa'''da yeralabilen) ile ''sans suffrage'' ("oy veremeyen"; Roma siyasetinde yer alamayan) arasındaydı. Roma'nın [[İtalya]]'daki müttefiklerinden bazılarına [[M.Ö. 91|MÖ 91]]-[[M.Ö. 88|88]] arasında yaşanan [[Sosyal Savaş (MÖ 91-MÖ 88)|Sosyal Savaş]]'tan sonra tam vatandaşlık verilmişti. [[212]] yılında ise tam [[Roma vatandaşlığı]] [[Caracalla]] tarafından imparatorluktaki tüm özgür doğmuş kişilere verilmiştir. Kadınların bazı temel hakları vardı ancak tam vatandaş sayılmıyorlardı, dolayısıyla oy vermeleri ya da siyasette yer almaları söz konusu değildi.
=== Aile ===
Roma toplumunun temel birimleri ev halkı ve [[aile]]lerdi.<ref name="Duiker346">Duiker, 2001. s. 146.</ref> Ev halkı evin reisi
''paterfamilias'' (ailenin babası), karısı, çocukları ve diğer akrabalardan oluşuyordu. Üst sınıflarda köleler ve hizmetkârlar da ev halkının bir parçasıydı.<ref name="Duiker346"/> Evin reisinin kalan ev halkı üzerindeki gücü (''patria potestas'', "babanın gücü") çok fazlaydı. Aile üyelerini evlenmeye ya da boşanmaya zorlayabilir, çocuklarını köle olarak satabilir, ailesindekilerin mallarına el koyabilir ve hatta aile üyelerini öldürebilirdi (ancak bu sonuncusunun [[MÖ 1. yüzyıl]]dan sonra kalktığı anlaşılmaktadır).<ref name="Cassonpageset1">Casson, 1998. s. 10-11.</ref>
''Patria potestas'' yetişkin erkek evlatların üzerinde bile geçerliydi. Bir erkek babası hayatta olduğu sürece ''paterfamilias'' olamadığı gibi gerçek anlamda mülk sahibi de olamıyordu.<ref name="Cassonpageset1"/><ref>{{cite web|son =Saller |ilk =Richard |yazarlink = |yardımcıyazarlar= | tarih =2001 |url=http://fathom.lib.uchicago.edu/1/777777121908/ |başlık =Family Values in Ancient Rome |biçim = |iş = |sayfalar = |yayımcı=The University of Chicago Library Digital Collections: Fathom Archive |erişimtarihi=4 Nisan |erişimyılı=2007 }}</ref> Roma tarihinin erken dönemlerinde bir kız evlat evlendiğinde kocasının ailesinin ''paterfamilias'''ının kontrolüne (''manus'') geçerdi. Ancak cumhuriyetin son dönemlerinde kadınların kendi babalarının ailesini gerçek ailesi olarak seçebilmeleriyle bu durum değişmiştir.<ref>Adkins, 1998. s. 339.</ref> Ne var ki Romalılar [[şecere]]yi erkeğin soyuna göre tuttuklarından kadının doğurduğu çocuklar kocasının ailesine ait oluyordu.<ref>Adkins, 1998. s. 340.</ref>
Birbirine akraba ev halkları bir aile (''gens'') oluştururlardı. Aileler kan bağı (veya evlatlık) üzerine dayalıydı ancak aynı zamanda siyasi ve ekonomik ittifaklardı. Özellikle [[Roma Cumhuriyeti]] döneminde bazı güçlü aileler, ya da ''Gentes Maiores'' siyasi yaşama hâkim olmuşlardır.
Antik Roma'da evlilik özellikle üst sınıflarda romantik bir ilişkiden ziyade çoğunlukla malî ve siyasi bir ittifak olarak görülürdü. Babalar genellikle kızları on iki, on dört yaşlarına geldiklerinde koca arayışına girerlerdi. Koca neredeyse istisnasız olarak gelinden daha yaşlı olurdu. Üst sınıfa mensup kızlar çok genç yaşta evlenirken daha alt sınıftan kızların onlu yaşlarının sonlarında veya yirmili yaşlarının başlarında evlendiklerine dair kanıtlar vardır.
=== Eğitim ===
Cumhuriyetin erken dönemlerinde okul olmadığından erkek çocukları okuma yazmayı ya ebeveynlerinden ya da genellikle Yunan kökenli olan ''paedagogi'' adı verilen eğitimli kölelerden öğreniyorlardı.<ref name="Lecture 13">{{cite web|son =Kreis |ilk =Steven |yazarlink = |yardımcıyazarlar= | tarih =11 Ekim 2006 |url=http://www.historyguide.org/ancient/lecture13b.html |başlık =Lecture 13: A Brief Social History of the Roman Empire |biçim = |iş = |sayfalar = |yayımcı= |erişimtarihi=2 Nisan |erişimyılı=2007 }}</ref><ref name="Adk211">Adkins, 1998. s. 211.</ref><ref name="Werner31">Werner, 1978. s. 31.</ref> Bu dönemde eğitimin başlıca amacı delikanlıları [[tarım]], [[savaş]], Roma gelenekleri ve kamu işleri konusunda eğitmekti.<ref name="Lecture 13">a</ref> Genç erkekler şehir hayatını babalarına dinî ve siyasi görevlerinde eşlik ederek öğrenirlerdi.<ref name="Adk211">a</ref> Asillerin oğulları Senato'da da babalarına eşlik ederlerdi. Asillerin oğulları 16 yaşına geldiklerinde önde gelen bir siyasi şahsiyetin yanına stajyer olarak verilir ve 17 yaşına geldiklerinde orduyla sefere gönderilirlerdi (bu sistem imparatorluk döneminde de bazı asil aileler arasında geçerliydi).<ref name="Adk211">a</ref> Eğitim faaliyetleri MÖ 3. yüzyılda Helen krallıklarının fethedilmesi ve sonrasındaki Yunan etkisiyle ıslah edilmişti ancak yine de Roma eğitimi hâlen Yunan eğitiminden oldukça farklıydı.<ref>Duiker, 2001. s. 143.</ref><ref name="Adk211">a</ref> Ebeveynlerin imkânları elveriyorsa erkek çocukları ve bazı kız çocukları 7 yaşında ''lüdus'' adı verilen özel okula gönderilirdi. Burada 11 yaşına kadar ''litterator'' veya ''magister'' adı verilen ve genellikle Yunan kökenli olan bir öğretmenden temel okuma yazma, [[aritmetik]] ve bazen de [[Yunanca]] öğrenirlerdi.<ref name="TexEd">{{cite web|son =Lindzey |ilk =Ginny |yazarlink = |yardımcıyazarlar= | tarih =Eylül 1998 |url=http://www.txclassics.org/exceteducation.htm |başlık =Roman Education |biçim = |iş = |sayfalar = |yayımcı=Latin ExCET Preparation. Texas Classical Association. |erişimtarihi=27 Mart |erişimyılı=2007 }}</ref><ref name="Adk211">a</ref><ref name="Werner31"/> 12 yaşından itibaren öğrenciler ortaokula devam ederlerdi. Burada ''grammaticus'' adı verilen öğretmenden Yunan ve Roma edebiyatını öğrenirlerdi.<ref name="Adk211">a</ref><ref name="TexEd">a</ref> 16 yaşında bazı öğrenciler belagat okuluna giderlerdi. Buradaki hocalar da neredeyse istisnasız Yunandı ve kendilerine ''rhetor'' denirdi.<ref name="Adk211">a</ref><ref name="TexEd">a</ref> Bu okullar öğrencileri hukuk kariyerine hazırlıyordu ve öğrenciler Roma yasalarını ezberlemek zorundaydı.<ref name="Adk211">a</ref> Dinî günler ve pazar günleri dışında öğrenciler her gün okula giderdi. Yaz tatilleri vardı.
== Kültür ==
=== Dil ===
{{Ana madde|Latince}}
Romalıların ana dili [[Latince]]ydi.<ref>{{cite web|son =Lehmann |ilk =Winfred P. |yazarlink = |yardımcıyazarlar=Jonathan Slocum | tarih =15 Şubat 2007 |url=http://www.utexas.edu/cola/centers/lrc/eieol/latol-0-X.html |başlık =Latin Online: Series Introduction |biçim = |iş = |sayfalar = |yayımcı=Linguistics Research Center. The University of Texas at Austin |erişimtarihi=1 Nisan |erişimyılı=2007 }}</ref> Alfabede [[Yunan alfabesi]]ni temel almış olan Etrüsk alfabesi esas alınmıştı.<ref>{{cite web|son =Calvert |ilk =J. B. |yazarlink = |yardımcıyazarlar= | tarih =8 Ağustos 1999 |url=http://www.du.edu/~etuttle/classics/latalph.htm |başlık =The Latin Alphabet |biçim = |iş = |sayfalar = |yayımcı=University of Denver |erişimtarihi=1 Nisan |erişimyılı=2007 }}</ref> Her ne kadar günümüze kalan Latin edebiyatının dili [[MÖ 1. yüzyıl]]da ortaya çıkan ve yapay, fazlasıyla sitilize edilmiş ve kibarlaştırılmış bir edebi lisan olan Klasik Latince olsa da Roma İmparatorluğu'nda günlük konuşma dili Klasik Latinceden gramer, kelime haznesi ve telaffuz bakımından belirgin bir farklılık gösteren Genel Latince idi.<ref>{{cite web|son = |ilk = |yazarlink = |yardımcıyazarlar= | tarih = |url=http://classics.lss.wisc.edu/courses/Classical_Latin_Supplement.pdf |başlık =Classical Latin Supplement |biçim = |iş = |sayfalar =2 |yayımcı= |erişimtarihi=2 Nisan |erişimyılı=2007 }}</ref>
Roma İmparatorluğu'nun yazışma dili Latince olmakla birlikte Romalıların öğrendikleri edebiyatın büyük bölümü [[Yunanca]] kaleme alındığından iyi eğitimlilerin arasındaki konuşma dili Yunanca idi. Doğu imparatorluğunda Latince hiçbir zaman Yunancanın yerini alamadı ve [[Jüstinianos|Jüstinyen]]'in ölümünden sonra Yunanca [[Doğu Roma İmparatorluğu]]'nun resmî dili oldu.<ref>Adkins, 1998. s. 203.</ref> Roma İmparatorluğu'nun genişlemesiyle Latince Avrupa'da yayılmış ve zaman içinde Genel Latince farklı yerlerde evrim geçirerek ve lehçeleşerek farklı [[Roman Dilleri]] haline gelmiştir.
Bugün akıcı bir şekilde konuşabilenlerin sayısı oldukça az olmakla birlikte Latince [[Roma Katolik Kilisesi]]'nin ve [[Vatikan]]'ın resmî dilidir. Ayrıca Latincenin ''[[Lingua franca]]'''nın kullanımında da payı vardır. [[19. yüzyıl]]da [[Fransızca]], [[20. yüzyıl]]da da [[İngilizce]]nin yerini doldurduğu Latince yine de dinî, hukukî ve bilimsel terminolojilerde yoğun bir şekilde kullanılır. İngilizcedeki bilimsel kelimelerin yüzde 80'inin doğrudan ya da dolaylı olarak Latinceden geldiği hesaplanmıştır.
=== Din ===
{{Ana madde|Roma mitolojisi}}
[[Dosya:Zeus Otricoli Pio-Clementino Inv257.jpg|thumb|right|150px|[[Zeus]] büstü]]Roma'nın eski dini, en azından tanrılar söz konusu olduğunda yazılı anlatımlarla değil tanrılar ve insanlar arasındaki karmaşık ilişkilerle oluşturulmuştu.<ref>Matyszak, 2003. s. 24.</ref> [[Yunan mitolojisi]]nin aksine tanrılar cisimleşmiş değil ''numina'' adı verilen muğlak bir şekilde tanımlanmış kutsal ruhlardı. Romalılar aynı zamanda herkesin, her yerin veya her şeyin ebedî bir ruhu olduğuna inanırlardı. [[Roma Cumhuriyeti]] döneminde din, senatörlük mevkisine gelmiş kimselerin görev aldığı ruhban makamlarından oluşan sıkı bir sistemin altında örgütlenmişti.
[[Yunanlar]]la temas arttıkça eski Roma tanrıları da giderek Yunan tanrılarıyla ilişkilendirilmeye başlandı.<ref>Willis, 2000. s. 168.</ref> [[Jüpiter (mitoloji)|Jüpiter]] [[Zeus]] ile aynı tanrı konumuna geldi. [[Mars (mitoloji)|Mars]] [[Ares]] ile, Neptün de [[Posiedon (mitoloji)|Poseydon]] ile aynı konuma geldi. Roma tanrıları aynı zamanda Yunan tanrılarının vasıflarını ve mitolojilerini de üstlendi. Roma tanrılarının antropomorfik nitelikler kazanması ve Yunan felsefesinin iyi eğitimli Romalılar arasında yaygınlaşmasıyla eski dinî törenlere ilgi azaldı ve [[MÖ 1. yüzyıl]]da eski ruhban makamlarının siyasi nüfuzu devam etmekle birlikte dinî önemi ciddi biçimde azaldı. Roma dini giderek daha fazla imparatorluk sarayına temerküz etmeye başladı ve bazı imparatorlar ölümlerinin ardından tanrılaştırıldı.
İmparatorluk döneminde Romalılar ele geçirdikleri yerlerin mitolojilerini benimsediler ve bunun sonucunda geleneksel İtalyan tanrı ve tanrıçalarının tapınakları ve rahipleri, yabancı tanrılarla yan yana yer almaya başladı.<ref>Willis, 2000. page 166.</ref> Mısır'ın [[Isis]]'i ve Perslerin Mitras'ı gibi birçok yabancı inanç popüler hale geldi. [[2. yüzyıl]]dan itibaren [[Hıristiyanlık]] başlangıçta karşılaştığı zulme rağmen İmparatorluk içinde yayılmaya başladı. İmparator [[Nero]] döneminden itibaren Roma'nın Hıristiyanlık'a karşı resmî tavrı olumsuzdu. İnsanlar sırf Hıristiyan oldukları için ölümle cezalandırılabiliyordu. İmparator [[Diokletian]] yönetiminde Hıristiyanlara yönelik zulüm doruğa çıktı. Ancak [[Büyük Konstantin]] döneminde Hıristiyanlık Roma devletinde resmî olarak desteklenen bir din haline geldi ve oldukça popüler oldu. İmparator [[Julianus|Iulianos]] döneminde pagan inanışın başarısızlıkla sonuçlanan diriltilme çabalarından sonra Hıristiyanlık imparatorluğun kalıcı dini haline geldi.<ref>{{cite web|son =Roberts |ilk =Walter |yazarlink = |yardımcıyazarlar=Michael DiMaio, Jr | tarih =19 Şubat 2002 |url=http://www.roman-emperors.org/julian.htm |başlık =Julian the Apostate (360-363 A.D.) De Imperatoribus Romanis |biçim = |iş = |sayfalar = |yayımcı= |erişimtarihi=4 Nisan |erişimyılı=2007 }}</ref> [[391]] yılında imparator [[I. Theodosius]]'un bir fermanıyla Hıristiyanlık dışındaki tüm dinler yasaklandı.<ref>{{cite web|son =Woods |ilk =David |yazarlink = |yardımcıyazarlar= | tarih =2 Şubat 1999 |url=http://www.roman-emperors.org/theo1.htm |başlık =Theodosius I (379-395 A.D.) De Imperatoribus Romanis |biçim = |iş = |sayfalar = |yayımcı= |erişimtarihi=4 Nisan |erişimyılı=2007 }}</ref>
=== Sanat, müzik ve edebiyat ===
Roma resim sanatında Yunan etkileri görülür. Günümüze kalan örnekler ağırlıklı olarak şehir dışındaki villaların duvarlarını ve tavanlarını süslemek için kullanılan [[fresk]]lerdir. Ancak Roma edebiyatında tahta, fildişi ve başka malzemelerin üzerine yapılan resimlerden de bahsedilir.<ref name=Addypaint>Adkins, 1998. pages 350-352.</ref><ref name=MetstuffonRpaint>{{cite web|son = |ilk = |yazarlink = |yardımcıyazarlar= | tarih =10 Ekim 2004 |url=http://www.metmuseum.org/toah/hd/ropt/hd_ropt.htm |başlık =Roman Painting |biçim = |iş = |sayfalar = |yayımcı=Department of Greek and Roman Art, The Metropolitan Museum of Art |erişimtarihi=22 Nisan |erişimyılı=2007 }}</ref> [[Pompei]]'de Roma resim sanatına ait birçok örnek bulunmuştur ve bunlara dayanarak sanat tarihçileri Roma resim sanatı tarihini dört döneme ayırırlar. Roma resim sanatının birinci üslubu [[MÖ 2. yüzyıl]]ın başından [[MÖ 1. yüzyıl]]ın başlarına ya da ortalarına kadar olan dönemde uygulanmıştır. Roma resminin ikinci üslubu MÖ 1. yüzyılın ilk yıllarında başlamış ve üç boyutlu mimari çizgileri ve manzaraları gerçekçi bir şekilde resmetmeyi amaçlamıştır. [[Dosya:Herkulaneischer Meister 002.jpg|thumb|left|M.S. 50 yılı civarında [[Nero]] döneminden bir genç kız portresi.]]Üçüncü üslup [[Caesar Divi Filius Augustus|Augustus]]'un ([[MÖ 27]]-[[14|MS 14]]) döneminde ortaya çıkmış ve basit süslemeyi tercih ederek ikinci üslubun gerçekçiliğini reddetmiştir. Ufak bir mimari görüntü, manzara veya soyut tasarım tek renkli bir fonun ortasına konuluyordu. MS 1. yüzyılda ortaya çıkan dördüncü üslup ise mimari detayları ve soyut desenleri muhafaza ederek mitolojiden sahneler resmediyordu.<ref name=Addypaint/><ref name=MetstuffonRpaint/>
Portre heykelciliği genç ve klasik orantıları kullanıyordu, daha sonradan gerçekçilik ve idealizmin bir harmanına doğru evrilmiştir. Antonin ve Severan dönemlerinde daha gösterişli saçlar ve sakallar ağırlık kazandı. Ayrıca Roma zaferlerini resmeden [[kabartma]] sanatında da ilerleme kaydedilmiştir.
Latince edebiyat başlangıcından itibaren Yunan yazarlardan ciddi biçimde etkilenmiştir. Günümüze kalan en eski çalışmalardan bazıları Roma'nın erken dönem askeri tarihinin destansı anlatımlarıdır. Cumhuriyet geliştikçe yazarlar da [[şiir]], [[komedi]], [[tarih]] ve [[tragedya]] yazmaya başladılar.
Roma müziği büyük ölçüde Yunan müziğine dayanıyordu ve Roma hayatının birçok alanında önemli bir rolü vardı.<ref name=iClassics>{{cite web|son =Grout |ilk =Donald Jay |yazarlink = |yardımcıyazarlar=Claude V. Palisca | tarih = |url=http://www.iclassics.com/periodArticle?contentId=3003 |başlık =Chronology: Ancient and Medieval: Ancient Rome |biçim = |iş = |sayfalar = |yayımcı=iClassics |erişimtarihi=22 Nisan |erişimyılı=2007 }}</ref> Roma ordusunda ''tuba'' (uzun bir [[trompet]]) ve ''cornu'' ([[korno]]ya benzeyen bir çalgı) bazı emirleri vermek için kullanılırdı. Öte yandan ''bucina'' ve ''lituus'' törenlerde kullanılırdı.<ref>Adkins, 1998. s. 89.</ref> Müzik [[amfitiyatro]]larda dövüş aralarında ve ''odea'''da çalınırdı.<ref>Adkins, 1998. s. 349-350.</ref> Dinî törenlerin çoğunda müzik çalınırdı.<ref>Adkins, 1998. s. 300.</ref> Bazı müzik tarihçileri müziğin tüm kamusal kutlamalarda kullanıldığını düşünmektedir.<ref name=iClassics>[http://www.iclassics.com/periodArticle?contentId=3003 Chronology: Ancient and Medieval: Ancient Rome]. iClassics. Excerpt from A History of Western Music, Fifth Edition by Donald Jay Grout and Claude V. Palisca. W.W. Norton & Company, Inc.: 1960.</ref> Ancak müzik tarihçileri Romalı müzisyenlerin [[müzik kuramı]]na veya çalımına önemli bir katkıda bulunup bulunmadığı konusunda emin değiller.<ref name=iClassics/>
[[Pompei]] ve [[Herkulaneum]]'da bulunan [[Grafiti|grafitiler]], [[genelev]]ler, [[resim]]ler ve [[heykel]]ler Romalıların gayet seks doygunu bir kültüre sahip olduklarını ortaya koymaktadır.<ref>Grant, 2005. pages 130-134.</ref>
=== Oyunlar ve aktiviteler ===
Roma gençliği zıplama, [[güreş]], [[boks]] ve yarış gibi çeşitli oyun ve egzersizlerle uğraşırdı.<ref name=Cassononsports>Casson, 1998. pages 98-108.</ref> Taşrada zenginler boş zamanlarında balık tutmakla ve avcılıkla da vakit geçirirlerdi. <ref name=SPQRonline>{{cite web|son = |ilk = |yazarlink = |yardımcıyazarlar= | tarih =1998 |url=http://library.thinkquest.org/26602/entertainment.htm#leisure |başlık =Daily Life: Entertainment |biçim = |iş = |sayfalar = |yayımcı=SPQR Online |erişimtarihi=22 Nisan |erişimyılı=2007 }}</ref> Romalıların, içlerinden biri Amerikan hentbolunu andıran çeşitli top oyunları da vardı.<ref name=Cassononsports/> Zar oyunları, kutu oyunları ve kumar oyunları Romalılar arasında oldukça popülerdi. Kadınlar bu aktivitelere katılmazdı. Zenginler arasında zaman zaman müzik, dans ve şiir okumasının da olduğu akşam yemeği davetleri bir eğlence imkânıydı.<ref name=Adkinsonparties>Adkins, 1998. page 350.</ref> Her ne kadar eğlence kabilinden yemekler genellikle tavernaları hor görmek anlamına gelse de plebler de bazen bu tür partilere kulüpler veya tanıdıklar vasıtasıyla katılırlardı.<ref name=Adkinsonparties/> Çocuklar oyuncaklarla vakit geçirir ve birdirbir gibi oyunlar oynarlardı.<ref name=SPQRonline/><ref name=Adkinsonparties/>
Popüler bir eğlence türü de gladyatör dövüşleriydi. Gladyatörler muhtelif senaryolara göre muhtelif silahlarla ya ölümüne ya da "ilk kana" göre dövüşürlerdi. Bu dövüşler imparator [[Claudius]] döneminde popülerliklerinin zirvesine ulaştı ve Claudius dövüşün nihaî sonucunun imparator tarafından bir el jestiyle belirlenmesi kuralını getirdi. Filmlerdeki yaygın uygulanışın aksine bazı uzmanlar ölüm için verilen işaretin aşağı gösteren baş parmağı olmadığına inanmaktadır. Her ne kadar hiç kimse jestlerin tam olarak neler olduğunu bilmese de bazı uzmanlar imparatorun ölüm işaretini yumruğunu kazanan dövüşçüye doğru uzatıp baş parmağını yukarı doğru kaldırarak verdiğini, kaybeden dövüşçüyü bağışladığında ise yalnızca yumruğunu kaldırdığını düşünmektedir.<ref>{{cite web|son = |ilk = |yazarlink = |yardımcıyazarlar= | tarih = |url=http://penelope.uchicago.edu/~grout/encyclopaedia_romana/gladiators/polliceverso.html The Gladiator and the Thumb |başlık =Encyclopedia Romana |biçim = |iş = |sayfalar = |yayımcı=University of Chicago |erişimtarihi=24 Nisan |erişimyılı=2007 }}</ref> Başka ülkelerden getirilmiş olan hayvanların halka teşhir edildiği veya gladyatör dövüşlerine dahil edildiği hayvan gösterileri de Romalılar arasında popülerdi. Bir mahkum ya da gladyatör silahlı veya silahsız arenaya atılır ve bir hayvan da aynı arenaya salıverilirdi. Dövüşlere katılan gladyatörler senede yalnızca on gün dövüşürlerdi ve tek bir ölümüne dövüşte bugünün parasıyla 500.000 avro kazanırlardı.
Roma'nın bir başka popüler mekanı ''[[Circus Maximus]]'' esas olarak [[At yarışı|at]] ve araba yarışları için kullanılırdı ve hipodromu sel bastığında deniz savaşları düzenlendiği bile olurdu. Ayrıca başka etkinlikler için de kullanılırdı.<ref>{{cite web|son = |ilk = |yazarlink = |yardımcıyazarlar= | tarih = |url=http://penelope.uchicago.edu/~grout/encyclopaedia_romana/circusmaximus/circusmaximus.html Circus Maximus |başlık =Encyclopedia Romana |biçim = |iş = |sayfalar = |yayımcı=University of Chicago |erişimtarihi=19 Nisan |erişimyılı=2007 }}</ref> 385.000 kişilik kapasiteye sahip<ref>[http://www.athenapub.com/rhone1.htm Athena Review I,4: Romans on the Rhône: Arles]</ref> bu mekana Roma'nın her yerinden insan gelirdi. Birinde yedi büyük yumurta, diğerinde de yedi yunus bulunan iki tapınak Circus Maximus'un pistinin ortasında bulunurdu ve yarışçılar bir tur tamamladıklarında ikisinden de birer tane azaltılırdı. Bunun amacı izleyicileri ve yarışçıları yarışın istatistiklerinden haberdar etmekti. Spor mücadeleleri dışında Circus Maximus [[pazar]] ve [[kumar]] alanıydı. İmparator gibi yüksek konumdaki yetkililer de Circus Maximus'daki oyunları izlerdi zira tersi kabalık kabul edilirdi. Onlarla birlikte şövalyeler ve yarışla alakalı birçok kişi, herkesin yukarısındaki özel koltuklarında otururlardı. Ayrıca imparatorun bir takım tutması da kabalık kabul edilirdi. Bin yıldan uzun süre ayakta kalan Circus Maximus [[M.Ö. 600|MÖ 600]] yılında inşa edilmiş ve buradaki son at yarışı [[549|MS 549]]'da yapılmıştır.
== Teknoloji ==
[[Dosya:RomanAbacusRecon.jpg|right|thumb|250px|Roma dönemine ait bir [[abaküs]] - RGZ-Müzesi Mainz]]
Antik Roma dönemin en etkileyici teknolojik becerilerine sahipti. [[Orta Çağ]]'da yok olacak ve ancak [[19. Yüzyıl|19.]] ve [[20. yüzyıl]]larda yakalanacak birçok ilerleme kaydetmişlerdi. Ancak başka kültürlerin teknolojilerini benimsemek ve birleştirmek konusunda becerikli olmakla birlikte Roma medeniyetinin pek yenilikçi ve ilerlemeci olduğu söylenemez. Romalıların birçok pratik yenilikleri daha evvelki Yunan tasarımlarından uyarlanmıştı. Yeni fikirlerin geliştirilmesi pek teşvik edilmezdi. Roma toplumu büyük bir aileyi akıllıca yönetebilen belagatı kuvvetli bir askeri ideal kabul ediyordu. Roma hukuku fikrî mülkiyet ya da keşiflerin desteklenmesiyle ilgili bir yasa içermiyordu. "Bilim adamı" ya da "mühendis" gibi kavramlar henüz yoktu ve ilerlemeler hünerlerine göre yeni teknolojileri ticaret sırrı gibi gizleyen kıskanç zanaatkârlara havale edilmişti. Yine de bir dizi hayati teknolojik hamle geliştirildi ve mükemmel biçimde kullanılarak Roma'nın hâkimiyetine ve Avrupa üzerindeki etkisine büyük katkı sağladı.
=== Mühendislik ===
Roma mühendisliği Roma'nın teknolojik üstünlüğünde ve mirasında büyük bir paya sahipti. Yüzlerce yol, [[köprü]], [[su yolu]], [[hamam]], [[tiyatro]] ve [[arena]] inşa edilmişti. [[Kolezyum]], [[Pont du Gard]] ve [[Panteon, Roma|Panteon]] gibi birçok anıt Roma mühendisliği ve kültürünün mirası olarak hâlen durmaktadır.
=== Mimari ===
Romalılar özellikle mimari çalışmalarıyla ünlüydü. Roma mimarisi Yunan gelenekleriyle birlikte "klasik mimari" içinde gruplandırılır. Ancak [[Roma Cumhuriyeti]] boyunca Roma mimarisi üslup bakımından Yunan mimarisiyle neredeyse aynı olmuştur. Roma ve Yunan binaları arasında birçok fark olsa da Roma, Yunanistan'ın değişmeyen, formule edilmiş bina tasarımları ve orantılarından fazlasıyla etkilenmiştir. İki yeni sütun düzeni ve [[Etrüsk]] kemerinden alınan [[kubbe]] dışında Roma Cumhuriyeti'nin sonuna kadar çok az mimari yeniliğe imza atılmıştır.
[[MÖ 1. yüzyıl]]da Romalılar sayısız cesur mimari tasarıma imkân veren [[beton]]u kullanmaya başladılar. Daha önceleri inşaat işlerinde [[mermer]] kullanılıyordu. Yine MÖ 1. yüzyılda Vitruvius muhtemelen tarihteki ilk bilimsel mimari inceleme olan ''De architectura'''yı yazdı. MÖ 1. yüzyılın sonlarında Romalılar MÖ 50 yılı civarında [[Suriye]]'de icad edilen cam üflemeyi kullanmaya başladılar. [[Mozaik]] de [[Sulla]]'nın Yunanistan seferinden getirilen örneklerden sonra
imparatorluk içinde çok popüler hale geldi.
[[Dosya:Akveduk Valenta.JPG|thumb|right|250px|[[İstanbul]]'daki [[Bozdoğan Kemeri|Bozdoğan su kemeri]]]]
=== Yollar ===
Beton, döşemeli ve dayanıklı Roma yollarının yapımına imkân sağladı. Bu yolların büyük bölümü Roma'nın çöküşünden bin yıl sonra bile hâlâ kullanılmaktaydı. Roma İmparatorluğu içinde böyle geniş ve etkin bir seyahat ağının inşa edilmesi Roma'nın gücünü ve nüfuzunu çarpıcı bir biçimde arttırmıştı. Başlangıçta askerî amaçlarla, Roma lejyonlarını hızlı biçimde konuşlandırmak için inşa edilen bu yolların çok büyük ekonomik önemi vardı. Roma'nın bir ticaret kavşağı olarak konumunu güçlendiriyorlardı. Romalılar mola yerleri ve gereken yerlerde köprüler inşa etmişler, kuryeler için sevkıyatın 24 saatte 800 kilometre yol yapmasına imkân veren vardiyalı at sistemini kurmuşlardı.
=== Su yolları ===
Romalılar şehirlere, sanayi bölgelerine ve tarım alanlarına su sağlamak için sayısız su yolları inşa etmişlerdir. Roma şehri toplamda uzunlukları 350 kilometre olan on bir su yoluyla besleniyordu.<ref name=frontinus>Frontinus</ref> Su yollarının büyük bölümü yerin altındaydı. Yalnızca ufak bir bölümü kemerlerle desteklenmiş olarak yerin üstündeydi. Tamamen [[yerçekimi]] gücüyle işleyen su yolları iki bin yıldır aşılamayan bir etkinlikle çok büyük miktarda su taşıyorlardı. Bazen 50 metreden daha derin çukurlarda suyu yukarı çıkarmak için sifon kullanılırdı.
=== Kanalizasyon ===
Romalılar sağlık koşullarında da büyük ilerlemeler yaptılar. Romalılar özellikle ''thermae'' adı verilen hamamlarıyla bilinirdi. Hamamlar hijyen kadar sosyal amaçlı da kullanılırdı. Çoğu Roma evinde tuvalet, boru tesisatı ve ''[[Cloaca Maxima]]'' adı verilen karmaşık bir [[kanalizasyon]] sistemi vardı. Bazı tarihçiler kanalizasyon ve boru tesisatlarında kullanılan [[kurşun]]un doğumlarda azalmaya ve Roma toplumunun güçten düşmesine neden olan geniş çaplı bir zehirlenmeye sebep olduğunu, bunun da Roma'nın çöküşüne yol açtığını düşünmüşlerdir. Ancak su yollarından gelen suyun akışı durdurulamadığından kurşunun içeriği en aza inmiş olmalıydı.<ref>''Roman Aqueducts and Water Supply'' by A.T. Hodge (1992)</ref>
== Ordu ==
Eski Roma ordusu (M.Ö. 500 civarı) dönemin diğer şehir devletleri gibi Yunan medeniyetinden etkilenmişti. Bunlar ''hoplite'' adı verilen ağır piyade taktikleri uygulayan vatandaşlardan oluşan [[milis]]lerdi. Ordu küçüktü (askerlik çağına gelmiş özgür erkeklerin sayısı 9.000 kadardı) ve üçü ağır piyade, ikisi de hafif piyadelerden oluşan beş kısımda (siyasi olarak vatandaşların örgütlendiği ''comitia centuriata'''ya paralel olarak) örgütlenmişti. Eski Roma ordusu taktik bakımından sınırlıydı ve bu dönemdeki varlığı esas olarak savunmaya yönelikti.<ref>John Keegan, ''A History of Warfare'', Alfred A. Knopf (New York 1993) [ISBN 0-394-58801-0], s.263; David Potter, "The Roman Army and Navy," in Harriet I. Flower, editor, ''The Cambridge Companion to the Roman Republic'', Cambridge University Press (Cambridge U.K. 2004) [ISBN 0-521-00390-3], s. 67-69. Hoplite taktikleri ve sosyokültürel yapıları ile görüşler için bkz. Victor Davis Hanson, ''The Western Way of War: Infantry Battle in Classical Greece'', Alfred A. Knopf (New York 1989) [ISBN 0-394-57188-6].</ref> MÖ 3. yüzyıla gelindiğinde Romalılar ''hoplite'' tertibinden vazgeçerek muharebe alanında daha bağımsız hareket edebilen, sayıları 120 ilâ 160 arasında değişen ''maniple'' adında daha esnek bir sistem kurdular. Destek askerleriyle her biri on manipleden oluşan üç destek hattının oluşturduğu 30 maniplelik bir grup bir [[Roma lejyonu|lejyon]] oluyordu. Eski cumhuriyet lejyonu her biri farklı donanıma sahip ve dizilişteki yerleri farklı, üç manipular ağır piyade (''hastai'', ''principeler'' ve ''triarii''), bir hafif piyade gücü (''veliteler'') ve süvarilerden (''equiteler'') meydana gelen beş kısımdan oluşuyordu. Yeni örgütlenmeyle birlikte ordu komşu şehir devletlere karşı daha saldırgan ve mütecaviz bir yönelim içine girdi.<ref>Keegan, s. 264; Potter, s. 69-70.</ref>
[[Dosya:Roman soldiers with marching packs 02.JPG|thumb|left|250px|Trajan sütunundaki asker kabartmaları]]
Tam gücüyle erken dönemde bir Cumhuriyet lejyonu 3.600 ilâ 4.800 arasında değişen miktarda ağır piyade, birkaç yüz hafif süvari ve birkaç yüz süvari ile toplamda 4.000 ile 5.000 arasında değişen miktarda adamdan oluşurdu.<ref>Keegan, s.264; Adrian Goldsworthy, ''The Roman Army at War 100 BC - AD 200'', Oxford University Press (Oxford 1996) [ISBN 0-19-815057-1], s. 33; Jo-Ann Shelton, ed., ''As the Romans Did: A Sourcebook in Roman Social History'', Oxford University Press (New York 1998)[ISBN 0-19-508974-X], s. 245-249.</ref> Lejyonlar asker alımındaki noksanlıklar ya da kazalar, savaşlardaki kayıplar, hastalı ve firar yüzünden sık sık güç kaybederdi. İç savaş sırasında Pompey'in lejyonları yeni askerlerden kurulduğu için tam güce sahipti. Öte yandan Sezar'ın lejyonları ise uzun Galya seferi yüzünden normal güçlerinin çok altındaydılar. Bu durum yardımcı kuvvetler için de geçerliydi.<ref>Goldsworthy, ''The Roman Army'', s. 22-24, 37-38; Adrian Goldsworthy, ''Caesar: Life of a Colossus'', Yale University Press (New Haven 2006) [ISBN-10: 0300120486, ISBN-13: 978-0-300-12048-6], s. 384, 410-411, 425-427. Goldsworthy tarafından incelenen bir başka faktör de bağımsız görevdeki lejyonların eksikliğidir.</ref>
Goldsworthy'nin anlattığına göre gerek Yunan ve Romalı ''phalanx'' (mızraklı, kalkanlı asker alayı), gerekse Roma lejyonları düşmanla tek seferlik, hızlı ve sonuca götüren büyük ölçekli muharebelerde savaşmak üzere tasarlanmıştı. Bunda genellikle oldukça başarılıydılar.<ref>Goldsworthy, ''The Roman Army'', s. 33, 37.</ref> Cumhuriyetin son dönemlerinde (MÖ 100 civarları) Marius'un reformları sırasında örgütlenmede yapılan yeni değişiklikler orduyu daha esnek, çabuk toparlanan ve çok yönlü bir güç haline getirdi. Lejyon artık eski ''maniple''nin (artık adları ''centuriae'' idi ve kumandanları da ''centurian''dı) üçünden meydana gelen her biri 480 adamdan oluşan on piyade taburuna bölünmüştü.<ref>Later in the Imperial period, the first cohort grew to a nominal strength of 800 men organized in five ''centuriae'' commanded by the ''primi ordines'', the senior centurions of the legion. Goldsworthy, ''The Roman Army'', s.14.</ref> Ayrıca ''veliteler'' ve (muhtemelen) ''equiteler'' saf dışı bırakılmış yerlerine ''auxilia'' (süvariler, okçular ve sapancılardan oluşan yedek birlikler) ve hafif piyadeler (genellikle vatandaş olmayanlardan kurulurdu) getirilmişti. Lejyon içinde bundan başka alt bölümler olmamakla birlikte lejyonerlerin beraberinde doktorlar, mühendisler, teknisyenler, topçular gibi çok sayıda vasıf sahibi adam bulunurdu.<ref>Goldsworthy, ''The Roman Army'', s. 16-17.</ref> Bir piyade taburundaki ''centuriaeler'' birleşik bir komuta yapısına sahiptiler ve taburdaki diğer ''centuriaeler'' ile tek bir birim olarak çalışmakta deneyimliydiler. Taburlar halinde örgütlenmiş bir lejyonu kontrol etmek daha kolaydı. Taburları ayırmak kolaydı. Muharebe alanında gerekli olduğunda ya da birbirinden ayrı daha küçük kuvvetlere ihtiyaç duyulduğunda bağımsız hareket edebiliyorlardı. Bu yüzden taburlar halinde örgütlenen lejyonlar neredeyse her ölçekte harekatı yürütebiliyordu.<ref>Goldsworthy, ''The Roman Army'', s.33-35.</ref>
Tarihte üç uzun süreli akım Roma ordusunun gelişimini belirler: Profesyonelleşmenin artması, askere alınanların tabanının genişlemesi ve askerî birimlerin çeşitliliğinde ve esnekliğinde bir artış. Cumhuriyet döneminin sonuna kadar tipik bir lejyoner kırsal kesimden (''adsiduus'') mülk sahibi bir çiftçi vatandaştı.<ref>Between 343 BCE and 241 BCE, the Roman army fought every year except for five. Stephen P. Oakley, "The Early Republic," in Harriet I. Flower, editor, ''The Cambridge Companion to the Roman Republic'', Cambridge University Press (Cambridge U.K. 2004) [ISBN 0-521-00390-3], s. 27.</ref> Belirli harekâtlarda (genellikle yıllık) görev yapar, kendi teçhizatlarını ve ''equite'' iseler kendi binek hayvanlarını tedarik ederlerdi. Harris'e göre MÖ 200'e kadar ortalama bir çiftçi (eğer hayatta kalırsa) altı veya yedi harekâtta görev alabiliyordu. Azlolunanlar, köleler (her nerede yaşarlarsa yaşasınlar) ve şehirde oturan vatandaşlar ender yaşanan acil durumlar dışında orduda görev yapmıyorlardı.<ref> P. A. Brunt, "Army and Land in the Roman Republic," in ''The Fall of the Roman Republic and Related Essays'', Oxford University Press (Oxford 1988) [ISBN 0-19-814849-6], p.253; William V. Harris, ''War and Imperialism in Republican Rome 327-70 B.C.'', Oxford University Press (Oxford 1979) [ISBN 0-19-814866-6], s. 44.</ref> MÖ 200'den sonra insan gücüne duyulan ihtiyacın artmasıyla kırsal alanlardaki ekonomik şartlar bozuldu, dolayısıyla da askerlik için gerekli mülk nitelikleri düştü. MÖ 107'de [[Gaius Marius]] ile başlayarak mülksüz vatandaşlar ve bazı şehirli vatandaşlar (''proletarii'') da teçhizatları sağlanarak askere alınmaya başladı ancak lejyonerlerin büyük bölümü yine kırsal kesimdendi. Hizmet süreleri devamlı ve uzun hale geldi. Eğer gerekirse 20 yıl kadar sürebiliyordu ancak Brunt bu sürenin genellikle altı ya da yedi yıl olduğunu savunur.<ref>Keegan, pp. 273-274; Brunt, pp. 253-259; Harris, pp. 44-50.</ref> MÖ üçüncü yüzyıldan başlayarak lejyonerlere ''stipendium'' ödenirdi (miktarı tartışmalıdır ama Sezar'ın askerlerinin maaşlarını yılda 225 ''[[Denarius|denarii]]'' yaparak iki katına çıkardığı bilinmektedir). Lejyonerler başarılı harekâtlarda yağma yapabilir ve komutanlarından ganimet alabilirlerdi. Ayrıca Marius zamanından başlayarak emekliliklerinde toprak da verilebiliyordu.<ref>Keegan, s. 273-274; Brunt, s. 253-259; Harris, s. 44-50.</ref> Bir lejyona eşlik eden süvari ve hafif piyadeler genellikle görev yaptıkları bölgeden toplanırdı. Bu askerler yerel şartları tanır ve bölgeye uygun bir tarzda savaşırlardı.<ref>Goldsworthy, ''The Roman Army'', s. 35-36.</ref> Sezar Galya seferinde görev yapmaları için [[Gallia Narbonensis]]'deki vatandaş olmayan nüfustan Beşinci Alaudae adında bir lejyon kurmuştu.<ref>Goldsworthy, ''Caesar'', s. 391.</ref> İç savaş sırasında büyük ordulara ihtiyaç duyulduğundan iki taraf da vatandaş olmayanlardan meydana gelen lejyonlar kurmuştu.<ref>Goldsworthy, ''The Roman Army'', s. 35-36.</ref> Augustus dönemine gelindiğinde vatandaş asker fikrinden vazgeçildi ve lejyonlar tamamen profesyonel hale geldi. Lejyonerler yıllık 900 ''[[Sestertius|sesterius]]'' kazanıyordu ve emekliliklerinde 12.000 ''sesterius'' alabiliyorlardı.<ref>Karl Christ, ''The Romans'', University of California Press (Berkeley, 1984)[ISBN 0-520-04566-1], s. 74-76 .</ref>
İç savaşın sonunda Augustus askerleri tahliye edip, lejyonları dağıtarak Roma askerî güçlerini yeniden örgütledi. 28 lejyon oluşturdu. Bunlar artık Ren ve Tuna nehirleri tarafındaki sınır ve Suriye'deki daimî kamplarda konuşlanıyordu. 150.000 vatandaş lejyonerden, yaklaşık aynı miktarda auxilia ve büyüklüğü bilinmeyen deniz kuvvetlerinden oluşan bu ordu imparatorluğun son dönemlerine kadar standart bir şekilde devam etti.<ref> Christopher S. Mackay, ''Ancient Rome: A Military and Political History,'' Cambridge University Press, (Cambridge, U.K. 2004), s. 249-250. Mackay (illâ ki lejyonerlerin sayısının arttığını göstermese bile)lejyonların sayısının MS 125'te 30'a, [[Severuslar Hanedanı|Severus]] dönemi (MS 200-235) sırasında ise 22'e ulaştığını belirtir.</ref> Principate döneminde birkaç istisna dışında<ref>Örneğin, Pannonian İsyanı (MS 6-9), Parthiyanlara karşı yapılan dönemsel savaşlar ve Dacianlara karşı Domonitian ve Trajanca yapılan harekatlar gibi.</ref> savaşlar daha küçük ölçekte yürütüldü. ''Auxilia'' daha büyük birimler halinde örgütlenmedi ve bağımsız taburlar olarak kaldı. Lejyoner askerler de lejyondan ziyade taburlar olarak faaliyet gösteriyordu. Süvarileri ve lejyonerleri tek bir tertipte bir araya getiren yeni ''cohortes equitae'' garnizonlarda ve uç karakollarda konuşlandırılıyordu. Bunlar kendi başlarına ufak dengeli kuvvetler şeklinde savaşabildikleri gibi diğer ufak birliklerle bir araya gelip lejyon büyüklüğünde bir kuvvet oluşturabiliyorlardı. Esneklikteki bu artış zaman içinde Roma askerî güçlerinin uzun vadeli başarılarının sağlanmasında yardımcı oldu.<ref>Goldsworthy, ‘’The Roman Army’’, s.36-37.</ref>
İmparator [[Gallienus]] imparatorluğun nihaî askerî yapısını oluşturacak yeni bir örgütlenme başlatmıştır. Sınırlardaki sabit noktalardan bazı lejyonerleri çeken Gallienus yeni seyyar kuvvetler (''Comitatenses'' veya arazi orduları) yaratmış ve stratejik yedek güçler olarak sınırların gerisine ve belirli bir uzaklığa konuşlandırmıştır. Bu yapılanma saldırı durumunda sınırı güçlendirmek için askerleri bir eyaletten diğerine taşıma ihtiyacını azaltmıştır. Sabit noktalardaki sınır askerleri (''limitanei'') savunmanın birinci hattı olmaya devam etmiştir. [[Diocletianus]] bu yeni örgütlenmeyi eski haline getirmiş ancak bu yapılanma [[4. yüzyıl]] ortalarında örnek haline gelmiştir. Diokletianus ayrıca [[Tetrarşi]] adı verilen imparatorluğun doğu ve batı kısımlarının birer [[Augustus (Unvan)|Augustus]] (imparator) ve Sezar (imparator vekili) tarafından yönetildiği sistemi de getirmiştir. Her biri sınırlara yakın farklı yerlerde ikamet edecek ve sorumlu oldukları bölgedeki askerlere komuta edeceklerdi.<ref> Mackay, s. 275, 279-281.</ref> Arazi ordusunun temel birimi alaydı. Piyadeler, lejyonlar ve ''auxilia'''dan, süvariler ise ''vexellationeler''den oluşuyordu. Eldeki bulgulara göre piyade alaylarının gücü 1.200 asker, süvarilerin ise 600 askerdi. Ancak çoğu kayıtlar asker sayılarının daha az olduğunu göstermektedir (800'e 400). Çoğu piyade ve süvari alayları bir ''comes''in kumandanlığında çiftler halinde görev yapıyorlardı. Romalı askerlere ilaveten arazi ordularında ''foederati'' adı verilen müttefik kabilelerden alınmış "barbar" alayları da bulunuyordu. 400 yılına gelindiğinde ''foederati'' alayları Roma ordusunun daimî birlikleri haline geldi. İmparatorluk teçhizatlarını sağlıyor ve maaşlarını veriyordu. Başlarında Romalı bir ''tribune'' vardı ve bu alaylar tıpkı diğer Romalı alaylar gibi kullanılıyordu. ''Foedetai''nin dışında imparatorluk lejyonlarla birlikte savaşmak üzere başka barbar gruplarını da arazi ordularına entegre etmeden kullanmıştır. Önderliklerini mevcut en yetkili Roma generalinin kumandanlığında kendi subayları yapardı.<ref>Hugh Elton, ''Warfare in Roman Europe AD 350-425'', Oxford University Press (Oxford 1996)[ISBN 0-19-815241-8] s. 89-96.</ref>
[[Dosya:Trireme 1.jpg|thumb|right|250px|[[Trireme]] maketi]]
Ordunun liderlik yapısı Roma tarihi içinde büyük evrimler geçirmiştir. Monarşi döneminde hoplite ordular Roma krallarının yönetimindeydi. [[Roma Cumhuriyeti]]'nin erken ve orta dönemlerinde ise askerî güçler her yıl seçilen iki [[konsül]]den birinin komutasındaydı. Cumhuriyetin sonraki dönemlerinde senato seçkinleri ''cursus honorum'' olarak bilinen kamu görevlerinin normal sırasınca önce ''quaestor'' (genellikle arazi kumandanlarına vekil olarak atanırlardı), sonra ''praetor'' (bazen eyalet valisi olarak atanır ve bölgedeki askerî güçlerden sorumlu olurlardı), sonra da konsül (tüm askerî güçlerin baş kumandanı) olarak görev yapıyorlardı. Praetor veya konsül görevi tamamlandıktan sonra bir senatör senato tarafından ''propreator'' veya ''proconsul'' (bir önceki en yüksek konumuna göre) olarak bir dış eyaleti yönetmekle görevlendirilebilirdi. Alt kademe yöneticiler (''centurion'' seviyesindekiler değil) kendi ''clientelaeler''indeki kumandanlar tarafından ya da senato seçkinleri içindeki siyasi müttefiklerin önerdikleri kişiler arasından seçilirdi.<ref>T. Correy Brennan, "Power and Process Under the Republican 'Constitution'," in Harriet I. Flower, editor, ''The Cambridge Companion to the Roman Republic'', Cambridge University Press (Cambridge U.K. 2004) [ISBN 0-521-00390-3], Chapter 2; Potter, s. 66-88; Goldsworthy, ''The Roman Army'', s. 121-125. Galya'da, Julius Sezar'ın en yetenekli, etkili ve güvenilir madunu , [[Titus Labienus]], kendisine [[Pompey]] tarafından tavsiye edilmiştir. Goldsworthy, ''The Roman Army'', s. 124.</ref> En önemli siyasi önceliği orduyu daimî ve tek bir kumandanlık altında toplamak olan Augustus döneminde imparator tüm lejyonların yasal komutanı oldu. Ancak kumandanlığı senato seçkinleri arasından tayin ettiği ''legatus'' (elçi) aracılığıyla yapıyordu. Tek bir lejyonun olduğu bir eyalette elçi lejyona kumandanlık eder (''legatus legionis'') ve aynı zamanda eyaletin valiliğini yapardı. Öte yandan birden fazla lejyonun olduğu bir eyalette her lejyon bir elçi tarafından komuta edilir ve elçilere de eyalet valisi kumandanlık ederdi (daha yüksek rütbeli bir elçi).<ref>Mackay, s. 245-252.</ref> İmparatorluk döneminin sonraki aşamalarında (Diokletian'dan itibaren denilebilir) Augustus'un modelinden vazgeçildi. Eyalet valilerin elinden askerî otorite alındı ve eyaletlerdeki orduların komutası imparator tarafından tayin edilen generallere (''duceler'') verildi. Bunlar Romalı seçkinlerden değildi. Ordu kademelerinden yükselmiş ve daha fazla askerlik tecrübesi olan kimselerdi. Giderek artan biçimde bu generaller (bazen başarılı da olarak) kendilerini tayin eden imparatorların konumlarına el koymaya çalışmışlardır. Azalan kaynaklar, artan siyasi kargaşa ve iç savaş sonunda Batı İmparatorluğu'nu komşu barbarların saldırılarına ve el koymalarına müsait hale getirmiştir.<ref>MacKay, s. 295-296 ve 23-24 Bölümler.</ref>
Öte yandan Roma donanması hakkında Roma ordusuna kıyasla daha az bilgi vardır. MÖ 3. yüzyıl ortalarına kadar ''duumviri navales'' adı verilen subaylar esas amacı korsanlarla mücadele olan yirmi gemilik filolara kumandanlık ederdi. MÖ 278 yılında bu filoların yerini müttefik güçler aldı. Birinci Pön Savaşı sırasında daha büyük filoların inşası zorunlu hale geldi ve müttefiklerin yardımları ve finansmanlarıyla daha büyük filolar inşa edildi. Müttefiklere yönelik bu itimat Roma Cumhuriyeti'nin sonuna kadar devam etti. ''Quinquireme'' [[Pön Savaşları]] sırasında her iki tarafın da kullandığı başlıca savaş gemisiydi. Augustus döneminde yerini daha hafif ve manevra kabiliyeti daha yüksek olan gemiler aldı. ''[[Trireme]]'' ile kıyaslandığında ''quinquireme'' tecrübeli ve tecrübesiz adamların karışımından oluşan bir mürettebatın kullanılmasına imkân veriyordu (esas olarak kara gücü olan bir ordu için avantaj). Gemilere genellikle vatandaş olmayan ''navarch'' (''centurion''un muadili bir rütbe) kumandanlık ederdi. Potter'a göre filo ağırlıklı olarak yabancılardan oluştuğu için donanma da Romalı kabul edilmezdi ve bu sebeple de barış dönemlerinde körelmeye müsaitti.<ref>Bu paragrafta Potter, s. 76-78 temel alınmıştır.</ref>
Eldeki bilgilere göre imparatorluğun son döneminde (350 civarı) Roma donanması, savaş gemileri ile ikmal ve ulaştırma amaçlı gemilerden oluşan birkaç filodan oluşuyordu. Savaş gemileri üç veya beş sıra kürekçi tarafından çekiliyordu. Filoların üsleri batıda [[Ravenna]], Arles, Aquilea, Misenum ve Somme nehrinin ağzı; doğuda ise [[İskenderiye]] ve [[Rodos]] gibi limanlardı. Önde gelen generallerin hem orduya, hem de donanmaya kumandanlık etmiş olmaları deniz kuvvetlerinin bağımsız bir kuvvet olarak değil ordunun yedek gücü olarak görüldüğünün göstergesidir. Bu dönemdeki komuta yapısı ve filoların gücü bilinmemekle birlikte filoların valilerin komutasında olduğu bilinmektedir.<ref>Bu açıklamada Elton, s. 97-99 ve 100-101 temel alınmıştır.</ref>
== Popüler kültürde Roma ==
* ''[[Ben-Hur (1959 film)|Ben-Hur]]'' (1959) [[William Wyler]]'ın yönetmenliğini yaptığı film.
* ''[[Spartaküs (film)|Spartaküs]]'' (1960) [[Stanley Kubrick]]'in yönetmenliğini yaptığı film.
* ''[[Gladyatör (film)|Gladyatör]]'' (2000) [[Ridley Scott]]'ın yönetmenliğini yaptığı film.
* ''[[Rome (dizi)|Rome]]'' (2006) TV Dizisi
* ''[[İmparatorluk-Roma'nın Yükselişi ve Çöküşü]]'' (2006) [[BBC]] yapımı belgesel/drama.
== Bilimsel çalışmalar ==
Antik Roma'ya yönelik ilgi muhtemelen [[Fransa]]'da [[Aydınlanma Çağı]]'nda başlamıştır. [[Charles Montesquieu]] ''Considérations sur les causes de la grandeur des Romains et de leur décadence'' adlı bir kitap yazmıştır. Konuyla ilgili ilk büyük çalışma [[Edward Gibbon]]'ın [[2. yüzyıl]]ın sonundan [[Doğu Roma]]'nın [[1453]]'de yıkılışına kadarki dönemi içeren ''[[Roma İmparatorluğu'nun Gerileyiş ve Çöküş Tarihi]]'' adlı kitabıydı. Montesquieu gibi Gibbon da Roma vatandaşlarının faziletini övmüştür. Barthold Georg Niebuhr ''Roma Tarihi'' adlı kitapta [[P%C3%B6n_Sava%C5%9Flar%C4%B1#I._P.C3.B6n_Sava.C5.9F.C4.B1|Birinci Pön Savaşı]]'na kadarki dönemi anlatmıştır. [[Napolyon]] döneminde Victor Duruy ''Romalıların Tarihi'' adlı kitabı yazmıştır. Kitapta o dönemde popüler olan [[Jül Sezar]] dönemini öne çıkarmıştır. [[Theodor Mommsen]]'in ''Roma Tarihi'', ''Roma anayasa hukuku'' ve ''Corpus Inscriptionum Latinarum'' adlı kitaplarının hepsi birer kilometre taşıdır. Daha sonraları Guglielmo Ferrero'nun ''Roma'nın Büyüklüğü ve Çöküşü'' yayımlanmıştır.
== Kaynak ==
[http://en.wikipedia.org/wiki/Ancient_Rome İngilizce Vikipedi'deki '''Ancient Rome''' maddesi]
<div style="height: 120px; overflow: auto; padding: 5px; border:1px solid #AAAAAA">
*{{Kitap belirt
| son = Adkins
| ilk = Lesley
| yazarurl =
| yardımcıyazarlar= Roy Adkins
| yıl = 1998
| başlık = Handbook to Life in Ancient Rome
| yayımcı= Oxford University Press
| yer= Oxford
| id = ISBN 0-19-512332-8
}}
*{{Kitap belirt
| son = Casson
| ilk = Lionel
| yazarurl =
| yardımcıyazarlar=
| yıl = 1998
| başlık = Everyday Life in Ancient Rome
| yayımcı= The John Hopkins University Press
| yer= Baltimore
| id = ISBN 0-8018-5992-1
}}
*{{Kitap belirt
| son = Duiker
| ilk = William
| yazarurl =
| yardımcıyazarlar= Jackson Spielvogel
| yıl = 2001
| başlık = World History
| yayımcı= Wadsworth
| yer=
| id = ISBN 0-534-57168-9
}}
*{{Kitap belirt
| son = Durant
| ilk = Will
| yazarurl =
| yardımcıyazarlar=
| yıl = 1944
| başlık = The Story of Civilization, Volume III: Caesar and Christ
| yayımcı= Simon and Schuster, Inc.
| yer=
| id =
}}
*{{Kitap belirt
| son = Elton
| ilk = Hugh
| yazarurl =
| yardımcıyazarlar=
| yıl = 1996
| başlık = Warfare in Roman Europe AD350-425
| yayımcı= Oxford University Press
| yer= Oxford
| id = 0-19-815241-8
}}
*{{Kitap belirt
| son = Flower (editör)
| ilk = Harriet I.
| yazarurl =
| yardımcıyazarlar=
| yıl = 2004
| başlık = The Cambridge Companion to the Roman Republic
| yayımcı= Cambridge University Press
| yer= Cambridge
| id = 0-521-00390-3
}}
*[[Edward Gibbon]], ''[[The History of the Decline and Fall of the Roman Empire]]''
*{{Kitap belirt
| son = Goldsworthy
| ilk = Adrian Keith
| yazarurl =
| yardımcıyazarlar=
| yıl = 2003
| başlık = The Complete Roman Army
| yayımcı= Thames and Hudson, Ltd.
| yer= Londra
| id = 0-500-05124-0
}}
*{{Kitap belirt
| son = Goldsworthy
| ilk = Adrian Keith
| yazarurl =
| yardımcıyazarlar=
| yıl = 1996
| başlık = The Roman Army at War 100BC-AD200
| yayımcı= Oxford University Press
| yer= Oxford
| id = 0-19-815057-1
}}
*{{Kitap belirt
| son = Grant
| ilk = Michael
| yazarurl =
| yardımcıyazarlar=
| yıl = 2005
| başlık = Cities of Vesuvius: Pompeii and Herculaneum
| yayımcı= Phoenix Press
| yer= Londra
| id = ISBN 1-89880-045-6
}}
*{{Kitap belirt
| son = Haywood
| ilk = Richard
| yazarurl =
| yardımcıyazarlar=
| yıl = 1971
| başlık = The Ancient World
| yayımcı= David McKay Company, Inc.
| yer=
| id =
}}
*{{Kitap belirt
| son = Keegan
| ilk = John
| yazarurl =
| yardımcıyazarlar=
| yıl = 1993
| başlık = A History of Warfare
| yayımcı= Alfred A. Knopf
| yer= New York
| id = 0-394-58801-0
}}
*{{Kitap belirt
| son = Livy
| ilk =
| yazarurl =
| yardımcıyazarlar= Latince'den T.J. Luce tarafından tercüme edilmiştir
| yıl = 1998
| başlık = The Rise of Rome, Books 1-5,
| yayımcı= Oxford University Press
| yer= Oxford
| id = ISBN 0-19-282296-9
}}
*{{Kitap belirt
| son = Mackay
| ilk = Christopher S.
| yazarurl =
| yardımcıyazarlar=
| yıl = 2004
| başlık = Ancient Rome: A Military and Political History
| yayımcı= Cambridge University Press
| yer= Cambridge
| id = ISBN 0-521-80918-5
}}
*{{Kitap belirt
| son = Matyszak
| ilk = Philip
| yazarurl =
| yardımcıyazarlar=
| yıl = 2003
| başlık = Chronicle of the Roman Republic
| yayımcı= Thames & Hudson, Ltd.
| yer= Londra
| id = ISBN 0-500-05121-6
}}
*{{Kitap belirt
| son = O'Connell
| ilk = Robert
| yazarurl =
| yardımcıyazarlar=
| yıl = 1989
| başlık = Of Arms and Men: A History of War, Weapons, and Aggression
| yayımcı= Oxford University Press
| yer= Oxford
| id = ISBN 0-19-505359-1
}}
*{{Kitap belirt
| son = Scarre
| ilk = Chris
| yazarurl =
| yardımcıyazarlar=
| yıl = 1995
| başlık = The Penguin Historical Atlas of Ancient Rome
| yayımcı= Penguin Books
| yer=
| id = ISBN 0-14-051329-9
}}
*{{Kitap belirt
| son = Scullard
| ilk = H. H.
| yazarurl =
| yardımcıyazarlar=
| yıl = 1982
| başlık = From the Gracchi to Nero
| yayımcı= Routledge
| yer=
| id = ISBN 0-415-02527-3
}}
*{{Kitap belirt
| son = Werner
| ilk = Paul
| yazarurl =
| yardımcıyazarlar= David Macrae tarafından tercüme edilmiştir
| yıl =1978
| başlık = Life in Rome in Ancient Times
| yayımcı= Editions Minerva S.A.
| yer= Cenova
| id =
}}
*{{Kitap belirt
| son = Willis
| ilk = Roy
| yazarurl =
| yardımcıyazarlar=
| yıl = 2000
| başlık = World Mythology: The Illustrated Guide
| yayımcı= Ken Fin Books
| yer= Collingwood, Victoria
| id = ISBN 1-86458-089-5
}}
*{{Kitap belirt
| son = Cassius Dio
| ilk =
| yazarlink =
| yardımcıyazarlar=
| editör =
| diğerleri =
| başlık = Dio's Rome, Volume V., Books 61-76 (A.D. 54-211)
| ilkyayıntarihi =
| ilkyayınyılı =
| ilkyayınayı =
| url = http://www.gutenberg.org/files/10890/10890-h/10890-h.htm
| biçim =
| erişimtarihi =
| erişimyılı =
| erişimayı =
| basım =
| tarih =
| yıl =
| ay =
| yayımcı =
| yer =
| dil =
| id =
| doi =
| sayfa =
| bölüm =
| bölümurl =
| alıntı =
}}
</div>
===Notlar===
{{kayan kaynakça|2}}
{{Antik Roma}}
{{Avrupa'nın Gelişimi}}
[[Kategori:Antik Roma|*]]
<!-- interwiki -->
{{Link FA|no}}
{{Link SM|eu}}
[[ar:روما القديمة]]
[[be:Старажытны Рым]]
[[be-x-old:Старажытны Рым]]
[[bg:Древен Рим]]
[[br:Henroma]]
[[ca:Antiga Roma]]
[[ceb:Karaang Roma]]
[[co:Roma antica]]
[[cs:Starověký Řím]]
[[cv:Авалхи Рим]]
[[cy:Rhufain hynafol]]
[[da:Antikkens Rom]]
[[el:Αρχαία Ρώμη]]
[[en:Ancient Rome]]
[[eo:Romio]]
[[es:Antigua Roma]]
[[eu:Antzinako Erroma]]
[[fr:Rome antique]]
[[fur:Rome antighe]]
[[gl:Roma Antiga]]
[[he:רומא העתיקה]]
[[hi:प्राचीन रोम सभ्यता]]
[[hr:Antički Rim]]
[[hu:Ókori Róma]]
[[id:Romawi Kuno]]
[[is:Rómaveldi]]
[[it:Storia romana]]
[[ja:古代ローマ]]
[[ka:ძველი რომი]]
[[ko:고대 로마]]
[[ku:Împaratoriya Romê]]
[[kv:Важ Рим]]
[[la:Roma antiqua]]
[[lt:Senovės Roma]]
[[lv:Senā Roma]]
[[mk:Римски период]]
[[nl:Oude Rome]]
[[pl:Starożytny Rzym]]
[[pt:Roma Antiga]]
[[ru:Древний Рим]]
[[scn:Antica Roma]]
[[simple:Ancient Rome]]
[[sl:Antični Rim]]
[[sr:Антички Рим]]
[[sv:Romerska riket]]
[[sw:Roma ya Kale]]
[[tl:Sinaunang Roma]]
[[uk:Стародавній Рим]]
[[vec:Storia romana]]
[[vi:Nền văn minh La Mã]]
[[yi:אוראלט רוים]]
[[zh:古罗马]]
[[zh-classical:古羅馬]]
| |||