Adnan Menderes: Revizyonlar arasındaki fark
| [kontrol edilmemiş revizyon] | [kontrol edilmemiş revizyon] |
İçerik silindi İçerik eklendi
Sayfa içeriği '{{taraflı}} {{kaynaksız}}' ile değiştirildi |
139.179.28.43 (k - m - e) tarafından yapılan değişiklik geri alınıyor. |
||
1. satır:
{{taraflı}}
{{kaynaksız}}
{{Bilgikutusu Başkan
| isim = Adnan Menderes
| resim = Image023 menderes.png
| doğum tarihi = [[1899]]
| doğum yeri = [[Dosya:Ottoman flag.svg|border|22x20px]] [[Aydın]], [[Osmanlı Devleti]]
| ölüm tarihi = [[17 Eylül]] [[1961]] (62 yaşında)
| ölüm yeri = {{bayrak|Türkiye}} [[İmralı Adası|İmralı]], [[Türkiye]]
| başlama = [[22 Mayıs]] [[1950]]
| bitiş = [[27 Mayıs]] [[1960]]
| önceki = [[Şemsettin Günaltay]]
| sonraki = [[Cemal Gürsel]]
| parti = [[Serbest Cumhuriyet Fırkası]] (SCF)<br />[[Cumhuriyet Halk Fırkası]] (CHF)<br />[[Cumhuriyet Halk Partisi (1935)|Cumhuriyet Halk Partisi]] (CHP)<br />[[Demokrat Parti]] (DP)
| sıra = [[Türkiye Cumhuriyeti Başbakanı]]
| eşi= Fatma Berrin Menderes
}}
'''Ali Adnan Ertekin Menderes''' (d. [[1899]], [[Aydın]], [[Türkiye]] – ö. [[17 Eylül]] [[1961]], [[İmralı Adası|İmralı]], [[Türkiye]]), siyasetçi, [[1950]]-[[1960]] yılları arasında [[Türkiye Cumhuriyeti]] [[başbakan]]ı. [[İstiklal Savaşı]] gazisi. [[Başbakan]] olarak tek başına iktidarda bulunduğu 1950-1960 döneminde [[Türkiye]] ekonomisi ortalama yıllık %7.8 oranında büyümüş ve Türkiye'nin [[GSMH]]'si Dünya toplamının binde 6.43'ünden, binde 7.52'sine yükselmiştir.<ref>http://www.ggdc.net/Maddison/Historical_Statistics/horizontal-file_03-2007.xls</ref>
== Çocukluk ve gençlik yılları ==
[[1899]]'da, [[Aydın]]lı toprak ağası varlıklı bir çiftçinin oğlu olarak doğdu. Büyük babası [[Hacı Ali Paşa]] [[Konya]]'dan [[Tire]] taraflarına göç etmiştir (kaynak : Türkiye'nin başbakanları s.166 ,Süleyman Yeşilyurt) . İbrahim Ethem Bey'le, Tevfika Hanım'ın oğludur. Kızkardeşi Melike küçük yaşta ölmüştür. [[I. Dünya Savaşı]] öncesinde önce [[Karşıyaka]]'da forvet, daha sonra [[Altay Spor Kulübü|Altay]]'da kalecilik olmak üzere futbol oynadı. [[İzmir]]'in ünlü ailelerinden, Evliyazade Fatma Berin Hanım'la evlenmiş, ondan Yüksel, Mutlu, Aydın olmak üzere üç oğlu olmuştur. İlkokuldan sonra, İzmir Amerikan Koleji'nden mezun oldu. I. Dünya Savaşı'nda yedeksubay eğitimi gördü, fakat hastalandığı için cepheye gidemedi. [[İstiklal Savaşı]]'na katıldı ve [[İstiklal Madalyası]] aldı.<ref>http://www.kimkimdir.gen.tr/kimkimdir.php?id=1480</ref> [[Milletvekili]] seçildikten sonra [[Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi]]'ne devam etti ve [[1935]] yılında mezun oldu.
== Siyasi hayatı ==
=== CHP dönemi ===
{{Ana madde|CHP}}
[[Aydın]]'da, [[1930]]'da, kısa süreli "[[Serbest Cumhuriyet Fırkası]]"nın bir kolunu organize etti. Partinin kendini fesh etmesinden [[Cumhuriyet Halk Partisi]]'ne geçti. Daha sonra 1931 seçimlerinde [[Cumhuriyet Halk Partisi]]'nden [[Aydın]] milletvekili seçildi.<ref>{{Kitap belirt| son =Aydemir | ilk =Şevket Süreyya | yıl =2000 (7. basım) | başlık =Menderes'in Dramı | yayımcı=Remzi Kitabevi | yer= | id =975 14 0091 0 s.92
}}</ref> Atatürk'ün ölümünden sonra İnönü [[CHP]]'nin başına geçince [[İnönü]]'nün bütün üretim araçlarını devletleştirme faaliyetlerine karşı çıktı.Menderes en sert çıkışını ise [[çiftçiyi topraklandırma yasası]] görüşülürken yaptı. Mevcut tasarı'nın 6. maddesi devlet elindeki topraklarla birlikte o bölgedeki toprak ağalarının elindeki toprakların tarıma elverişli yerlerde 5.000 dekardan elverişsiz yerlerde ise 2.000 dekardan fazlasının kamulaştırılıp köylüye dağıtılmasını öngörüyordu. {{fact}}Menderes (Menderes' in kendisi de bir toprak ağasıydı.[[Aydın]]'daki 30.000 dönümlük Çakırbeyli Çiftliği Menderes' e dedesinden kalmıştı.) ve diğer bazı milletvekilleri, özel mülkiyete tecavüz edilmek istendiğini belirterek bu tasarıya karşı çıktılar.{{fact}} Bu tasarı üzerine Menderes, [[Türkiye]]'de zaten tüm arazilerin %70'ten fazlasının Devletin mülkiyetinde olduğunu ve [[İsmet İnönü|İsmet Paşa]]'nın geriye kalan özel mülkleri de devletleştirerek [[Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği|Sovyetler Birliği]]ndeki gibi tarımı [[kolhoz]]laştırmak istediğini açıklayarak üç arkadaşıyla birlikte ''dörtlü takrir''i verdi.{{fact}} Dörtlü takrir olayı ve parti içi muhalefetten dolayı [[1945]] yılında [[CHP]]'den ihraç edildi.
=== Demokrat Parti dönemi ===
{{Ana madde|Demokrat Parti}}
[[Dosya:Adnan Menderes Feb. 3 1958.jpg|thumb|right|200px|Adnan Menderes (3 Şubat 1958 tarihli 'Time' dergisi kapağı)]]
[[7 Aralık]] [[1945]]'te, [[CHP]]'den birlikte ihraç edildikleri arkadaşları [[Celâl Bayar]], [[Mehmet Fuad Köprülü|Fuad Köprülü]] ve [[Refik Koraltan]] ile [[Demokrat Parti]]'yi kurdu.
[[Dosya:DP1946.png|left|thumb|150px|[[Demokrat Parti]] Amblemi]] 1947'de yapılması gereken seçimler [[CHP]] tarafından bir yıl öne alındı.<ref>http://www.sabah.com.tr/haber,2D56929C1EFC4760BB3E855C1AF554EA.html</ref> Bu seçimleri CHP %85 oy oranı ile kazandığını ilan etti ancak seçimlerde "açık oy gizli tasnif" usulü uygulandığı için seçimlerin şaibeli olduğu iddia edildi.<ref>http://www.sabah.com.tr/2008/12/04/haber,0C118E496F1040ADB2E6C9FF956CE612.html</ref> 1946 seçimlerinden sonra muhalefet ve iktidarın arasında şiddetli kavgalar görülmeye başladı. [[DP]] ve CHP'nin arası günden güne geriliyordu. Ancak [[cumhurbaşkanı]] [[İsmet İnönü]] 12 temmuz 1947'de yayımladığı [[12 Temmuz Beyannamesi]] ile CHP içindeki sertlik yanlılarını durdurdu. Muhalefete karşı sert bir tutum takınan başbakan [[Recep Peker]] istifa etti. Yeni dönemde DP ve CHP'nin arası düzeliyordu ancak bunu beğenmeyen bazı DP'li muhalifler 1948 yılında DP'den istifa etti ve [[mareşal]] [[Fevzi Çakmak]] önderliğinde [[Millet Partisi]]'ni kurdu. Böylece iki parti de şahinlerini tasfiye etmişti.
1950 yılında seçimlerden önce Seçim Yasası da değiştirilerek seçimlerde yargı güvencesi ve gizli oy açık tasnif sistemi getirildi. [[14 Mayıs]] [[1950]]'de yapılan seçimlerde [[DP]] %52, CHP ise %40 oy aldı.<ref>http://www.sabah.com.tr/Yazarlar/ardic/2009/05/09/ilerici_esekler</ref> DP 12 puan farkla kazanmıştı ancak seçimde kullanılan [[Çoğunluk Sistemi]] nedeniyle DP 408, CHP ise sadece 69 milletvekili çıkardı. [[TBMM]] başkanlığına [[Refik Koraltan]], cumhurbaşkanlığına DP genel başkanı [[Celâl Bayar]] seçildi. Yeni cuhurbaşkanı Celâl Bayar Menderes'i başbakan olarak görevlendi. Aslında pek çok kişi bu görev için [[Mehmet Fuad Köprülü|Fuad Köprülü]]'nün getirilmesini bekliyordu<ref>http://www.milliyet.com.tr/2002/11/10/siyaset/siy00.html</ref>. Yeni hükümet 22 Mayıs'ta göreve başladı. Köprülü bu kabinede dışişleri bakanı oldu. Adnan Menderes'in 10 yıllık başbakanlık döneminde Türk iç ve dış politikasında büyük değişimler oldu. 1. Menderes Hükümetinin ilk icraatı fazla masraf olduğu gerekçesiyle bazı devlet otomobillerini satmak oldu. Daha sonraysa o döneme kadar Türkçe okunan ezanın Arapça okunmasını serbest bıraktı. Ancak bu döneme damgasını vuran olay 6 Haziran 1950'de yaşandı. Hükümet [[Genelkurmay Başkanı]] [[Nafiz Gürman]] başta bütün üst komuta kademesi dahil olmak üzere 15 general ve 150 albayı emekliye sevk etti.<ref>http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/haber.aspx?id=6056843&yazarid=218</ref>
1951 yılında Menderes hükümeti Türkiye'nin [[Kore Savaşı]]'nda [[Birleşmiş Milletler]] kuvvetlerine Türk Tugayı ile katılmasına karar vererek [[CHP]]liler tarafından çok tartışılan bir karara imza attı. Bu, aslında Türkiye'nin [[Soğuk Savaş]]'ta Batı Bloğu tarafında yer aldığını göstermek için yaptığı bir siyasi manevraydı. 1952'de Türkiye [[NATO]]'ya tam üye olarak kabul edildi. Aynı yıl [[NATO]]'nun isteği üzerine komünizme karşı gayri-nizamı harp yapacak [[Seferberlik Tetkik Kurulu]], daha sonraki adıyla [[Özel Harp Dairesi]] kuruldu.<ref>http://kitap.antoloji.com/kitap.asp?kitap=9768</ref>. Bu tarihe kadar askeri savunmanın geliştirilmesi için çok büyük kaynaklar ayrılmasına rağmen, askeri teknolojide ileri ülkelerin [[Türkiye]]'ye [[Milli Şef]]lik düzeni dolayısıyla silah satmayı reddetmesi yüzünden [[Türk Silahlı Kuvvetleri]] modernize edilememişti. 2. Dünya savaşı çıktığında ordu Verdun Savaşı artığı Fransız toplarıyla ve [[Sovyetler Birliği]]nden [[Moskova Antlaşması]] gereğince [[Batum]]'un onlara verilmesi karşılığında [[1920]]li yıllarda gelen tüfeklerle donatılmıştı. Sadece 2 zırlı birlik vardı ve ordu Çakmak Hattı'nı Çatalca'ya kadar çekmişti çünkü [[Trakya]] daha geniş olduğu için savunulamıyordu. Türk ordusunun modernizasyonu ancak [[1952]] yılında [[Türkiye]] [[NATO]]'ya kabul edildikten sonra başlayabildi.
1953 yılında [[CHP]]'nin malları haczedildi ve hazineye aktarıldı.{{fact}} [[Halkevleri]] ve [[Köy Enstitüleri]] kapatıldı.
1950-1954 yıllarında [[Türkiye]] ekonomide kalkınma dönemine girdi. Bu dönemde serbest piyasa ekonomisine geçişe hız verildi. Yabancılara petrol arama ve çıkarma izni verildi. Yabancı sermayeyi teşvik yasası çıkarıldı. Gelen krediler özellikle tarım alanında kullanmaya başlandı. Tarımda makineleşme çalışmaları yoğunlaştırıldı. [[Marshall Planı]]'nın da katkısıyla ülkede yeni sanayi tesisleri kuruldu. Örneğin, yassı çelik (sac) imal eden [[Ereğli]] [[Erdemir Demir Çelik A.Ş.|Erdemir Demir-Çelik Tesisleri]] bu tesislerden biriydi. 1954 yılında [[Türkiye Vakıflar Bankası]] kuruldu. Bu dönemde Türkiye'nin [[gayri safi milli hasıla]]sı yılda ortalama %9 oranında büyüdü.
2 Mayıs 1954 tarihinde yapılan seçimlerde DP büyük bir zafer kazandı. Oyların % 57'sini alarak iktidarını tek başına devam ettirdi. Bu oy oranı, 150 yıldan beri fasılalarla batılılaşmaya, modernleşmeye ve [[demokrasi]]yi uygulamaya çalışan [[Türkiye]] tarihinde demokratik bir seçimde bir siyasi parti tarafından ulaşılan en yüksek orandı ve bir daha da bu orana ulaşılamadı. DP 502, CHP %35,9 oy oranı ile 31, [[CMP]] %4 oy oranı ile 5, bağımsızlar 3 millatvekili çıkardı. 17 Mayıs'ta Menderes 3. kabinesini açıkladı. Bu kez kendisine daha yakın isimleri bakan olarak seçimişti çünkü önceki 4 yıl içinde İçişleri Bakanı 5, İşletmeler Bakanı 5, Çalışma Bakanı 5, Ulaştırma Bakanı 4, Gümrük ve Tekel Bakanı 4 kez değişmişti.
1955 yılında ekonomide tıkanmalar başlamıştı. Dış borçlar giderek artıyordu, ödeme dengesi bozulmuştu, döviz girişi yeterli değildi. Bu durum ülkede çeşitli sıkıntılara neden olmaya başladı. DP meclis grubunda ekonomik gelişmeler nedeniyle huzursuzluk giderek artıyordu. Yine bu dönemde [[Birleşik Krallık]]'ın, egemenliği altında bulunan [[Kıbrıs]]'tan yeni düzenlemeler yaparak çekilmek istemesi üzerine 29 Ağustos 1955'de [[Londra]]'da [[Yunanistan]] [[Birleşik Krallık]] ve [[Türkiye]] arasında 3'lü görüşmeler başladı. Görüşmelerin 1. turunda hiçbir sonuç alınamadı.[[Yunanistan]] adanın kendi kaderini kendisinin belirlemesi gerektiğini, [[Birleşik Krallık]] 3'lü bir askeri yönetimi, [[Türkiye]] ise statüko bozulacaksa adanın kendisine verilmesini istiyordu.
Bu arada [[Kıbrıs]]'ta [[1 Nisan]] [[1955]]'te faaliyete geçen ve [[Kıbrıs Türkleri|Kıbrıslı Türkler]]e saldırmaya başlayan, Türk köylerini yakıp yıkan, [[EOKA]]'ya karşı, Türk halkının savunmasını yapacak bir örgütlenme ihtiyacı duyan [[Kıbrıs Türkleri]], çeşitli küçük mukavemet grupları oluşturmuştu. [[27 Temmuz]] [[1957]]'de Adnan Menderes'in talimatı ile Hariciye Vekili (Dışişleri Bakanı) [[Fatin Rüştü Zorlu]] ve Korgeneral [[Daniş Karabelen]]'in önderliğinde [[Rıza Vuruşkan]], [[Burhan Nalbantoğlu]], [[Rauf Raif Denktaş|Rauf Denktaş]] ve [[Kemal Tanrısevdi]] tarafından [[Lefkoşa]]’da [[Türk Mukavemet Teşkilatı]] kuruldu. Menderes tarafından [[örtülü ödenek]]'ten finanse edilen, [[TMT]], küçük grupları birleştirerek, tüm [[Kıbrıs]] adasına yaygın, her Türk köyünde varlık gösteren, Rumların [[EOKA]] örgütüne karşı çarpışan güçlü bir mukavemet teşkilatı olmuştur.
[[Kıbrıs]] konusunda [[Londra]]'da ikinci tur görüşmeler yapılırken 6 Eylül gecesi [[İstanbul]]'da bazı gazetelerin [[Selanik]]'te [[Mustafa Kemal Atatürk|Atatürk]]'ün evine bomba atıldığını yazması üzerine azınlıklara karşı olaylar çıktı. Ağırlıklı olarak Rumlara karşı yönelen olaylarda 73 kilise, 8 ayazma, 1 havra, 2 manastır, 4.340 dükkân, 110 otel ve lokanta, 21 fabrika ve 3.600 ev saldırya uğradı, 1 papaz olaylar sırasında öldürüldü. Tarihimize [[6-7 Eylül Olayları]] olarak geçeçn bu olaylar sebebiyle [[TBMM]] olağaüstü toplandı. DP [[İstanbul]] milletvekili Aleksandros Hacopulos ''Olayların oluş şekli tertip olduğunu açıkça ortaya koymaktadır.'' dedi ve kolluk kuvvetlerin olaylar sırasında göstetdiği kayıtsızlığa dikkat çekti. Bunun üzerine hükümet adına konuşan Başbakan yardımcısı [[Mehmet Fuad Köprülü|Fuad Köprülü]] hükümetin olaylardan haberi olduğunu ancak gün ve saatinin muayyen olmadığını açıkladı.
[[6-7 Eylül Olayları]] sonrasında bazı milletvekillerinin ceza yasasına ispat hakkı getirilmesini istemesi kargaşaya yol açtı. Hükümetin karşı çıktığı yasa tasarısının kabulu için çalışan 9 vekil DP'den ihraç edildi. Bunun üzerine 10 vekil de [[DP]]'den istifa etti. 15 Ekim 1955'te DP büyük kongresi yapıldı ve Menderes tekrar genel başkan seçildi. 22 Kasım 1955'te toplanan DP Meclis Grubu izlenen ekonomi politikaları ile ilgili gensoru açılmasını kabul etti. 29 Kasım'da grup tekrar topladı. Toplantıda meclis grubunun istifa baskılarına dayanamayan Ticaret ve Ekonomi Bakanı [[Sıtkı Yırcalı]] ve Maliye Bakanı [[Hasan Polatkan]] istifa etti. Grup daha sonra kürsüye [[Fatin Rüştü Zorlu]]'yu çağırdı ve Döviz Komitesi üyesi de olan Dışişleri Bakanı'nın bütün görevlerinden istifa etmesi için tempo tutmaya başladı. Bunun üzerine [[Fatin Rüştü Zorlu]] bütün görevlerinden istifa etti. Daha sonra Menderes'i alkışlarla karşılayan grup 3 bakanı indirdikten sonra güvenoyu verdi. DP'den istifa edenler 20 Aralık 1955'te siyasal alanda liberal iktisadi anlamda devletçi [[Hürriyet Partisi]]'ni (HP) kurdu. Mecliste siyaset sertleşmeye başlamıştı. 7 Eylül 1957'de Fuad Köprülü DP'den istifa etti. Hükümet seçimleri bir yıl erkene aldı, Seçim Yasası'nı değiştirerek seçimlerde partilerin ittifak yapmasını önleyecek maddeler ve partisinden istifa eden bir kişinin 6 ay geçmeden baka bir partiden milletvekili seçilmesini engelleyecek bir madde ekledi. Basın bu maddeye "Köprülü Maddesi" adını taktı. 27 Ekim 1957'de seçimler yapıldı. DP %46 oy alarak 424 milletvekili çıkardı. [[CHP]] % 41 oy oranı ile 186, HP ve [[CKMP]] ise 4'er milletvekili ile meclise girdi. Bu durumda muhalefet %54 oy oranı ile 178 sandalye, DP ise %46 oy oranı ile ile 424 sandalye almış oluyordu. Bu yüzden muhalefet azınlık iktidarı deyimini kullanmaya başladı.
Menderes 1957 seçimlerinden sonra [[İstanbul]]'da imar çalışmalarına ağırlık verdi ve [[Barbaros Bulvarı]], [[Büyükdere Caddesi]], [[Vatan Caddesi]], [[Millet Caddesi]] ve Edirne Asfaltı (şimdiki E-5 otoyolu) yollarını açtı. Bu arada, en ileri [[teknoloji]]lerin [[Türkiye]]'ye getirilmesi ve yeni nesillere öğretilmesi için Amerikan [[Ford Vakfı]]'nın yardımıyla [[Ankara]]'da [[Orta Doğu Teknik Üniversitesi]]'ni, [[Trabzon]]'da da [[Karadeniz Teknik Üniversitesi]]ni kurdu.<ref>http://www.odtu.edu.tr/50yil/1960.php</ref> Böylece, 1776 yılında [[Padişah]] [[I. Abdülhamit]] tarafından "Mühendishane-i Bahr-i Hümayun" adıyla kurulan [[İstanbul Teknik Üniversitesi]]nden 180 sene sonra Türkiye'de iki tane daha [[teknik üniversite]] kurulmuş oldu.
Menderes iktidarlarının önceki döneminde alınan borçların geri ödenememesi ve dış ticaret açığının çok artması yüzünden 1958 yılından itibaren [[Türkiye ekonomisi]] zorluklar yaşamaya başladı. Cumhuriyet tarihinin en yüksek oranlı devaülasyonu yapıldı, dolar 2 liradan 9 liraya çıkarıldı. Türkiye 600 milyon dolar dış borcunu ödeyemeyeceğini açıklayarak moratoryum (borçların ödenemeyeceği ve yeni bir ödeme planına bağlanması ilanı) ilan etti ve [[IMF]] ilk stand-by anlaşması imzalandı.<ref>http://onpunto.com/ShowBlog2.aspxWeb=buzten&CId=80125</ref> <ref>http://nealsak.kitapyurdu.com/kitap/120059/kurtarilanbirulkenasilbatirilir.htm</ref>. Menderes, [[liberal]] ve dışa açık bir iktisat görüşüne sahipti, özel girişime geçmiş iktidarlara göre daha fazla serbesti tanıdı. Ekonomik girişimleri önceleri toplumun yoksul kesimini mutlu etti, ancak uzun vadede ekonominin dengesi bozuldu, aşırı dış alıma sebep oldu. Sanayileşme ve ekonomik gelişmeyle birlikte kırsal kesimden İstanbul gibi büyük şehirlere göç hızlandı. Bu yüzden büyük şehirlerde ilk gecekondu mahalleleri oluşmaya başladı. Menderes, en çok eleştiriyi, dışa bağımlılık politikaları yüzünden almıştır. Tek parti döneminde kurulan bazı traktör ve basma fabrikaları Menderes döneminde özelleştirildi veya ekonomik olmadıkları için kapatıldı. [[Nuri Demirağ]] tarafından kurulduktan sonra [[İsmet İnönü]] tarafından devletleştirme kapsamına alınan uçak ve uçak motoru fabrikaları, [[Eskişehir]] tank fabrikası ve [[Kırıkkale]] silah fabrikası Menderes döneminde [[NATO]] standartlarına uymadıkları gerekçisiyle kapatıldılar.
[[17 Şubat]] [[1959]]'da Kıbrıs konusunda [[Yunanistan]]'la imzalanan ikili antlaşmanın ardından üçlü görüşmeler için [[Birleşik Krallık]]'a giden Menderes'in, uçağının Londra Gatwick Havalimanı yakınlarında alçalırken düşüp parçalanmasına karşın kazadan yara almadan kurtulması ise muhalefetle kısa süreli bir yumuşamaya yol açtı.
1959 yılında Menderes Hükümeti'nin ortaklık anlaşmasını imzalamasıyla [[Kıbrıs Cumhuriyeti]] kuruldu.
Menderes'in iktidarı döneminde, CHP tarafından başlatılan bazı uygulamalar durduruldu veya tersine döndürüldü. Örneğin, [[Mustafa Kemal Atatürk|Atatürk]] döneminden beri Türkçe okunan ezanın başka dillerde okunması serbest bırakıldı. İlk olarak [[CHP]] hükümetinin 1948'de kurduğu imam hatip kursları imam hatip liselerine dönüştürüldü, bunların sayıları arttı. Menderes'in 1957 seçimleri öncesinde bazı bakanlarıyla beraber [[Said Nursi]]'yi ziyarete gitmesi gibi olaylar, bazı çevreler tarafından irticayı hortlatmakla ve oy avcılığıyla suçlandı. Dış siyaset ve ekonomi gibi konularda Batı Bloğuyla birlikte hareket etmesi, özellikle sol çevrelerde eleştirildi.
== 27 Mayıs dönemi ==
{{Ana madde|27 Mayıs Darbesi}}
1955 Yılından itibaren ekonomideki sıkıntıların ve 6-7 Eylül olayları gibi sebeblerle ülkede siyaset sertleşmeye başladı.1954 seçimleride [[Osman Bölükbaşı]]'yı tekrar milletvekili seçtiği için Kırşehir ilçe yapıldı (Adnan Menderes konuyla ilgili mecliste 'Türkiye’nin hiçbir vilayetinde yüzde 3’ten fazla oy almayan bir partiye mensup milletvekilini iki seçimde de seçen Kırşehir’in, bir içtimai ve siyasi bünye itibariyle anormallik göstermekte olduğunu inkár etmek mümkün değildir, evet biz açık konuşuruz’ şeklinde konuşmuş ve [[Osman Bölükbaşı]]'da cevaben; "Vilayeti kaldırdınız, bizi de kaldırın da zulmünüz tamam olsun"<ref>http://tr.wikiquote.org/wiki/Osman_B%C3%B6l%C3%BCkba%C5%9F%C4%B1</ref> demiştir..) ve İsmet İnönü'nün seçim bölgesi Malatya 2'ye bölünüp Adıyaman kuruldu..İktidara karşı yazılar yazan-83 yaşındaki Hüseyin Cahit Yalçın dahil-gazeteciler birer birer hapise atılmaya başlandı.Adalet Bakanı Esat Budakoğlu TBMM'de muhalefetin soru önergesi üzerine 1954-1958 yılları arasında 238 gazeteci'nin iktidara karşı yazılar yazmak suçundan mahkum olduğunu açıkladı.[[CHP]] ve [[Hürriyet Partisi]]'nin birleşme çabası karşısında [[DP]]'liler 1957 seçimlerinden önce seçim yasası'nı değiştirerek partilerin ittifak yapmasının önleyen maddeler eklendi ve [[DP]]'den istifa eden [[Mehmet Fuad Köprülü|Fuad Köprülü]]'nün başka bir partiden milletvekili seçilmesini engellemek için partisinden istifa eden bir kişinin 6 ay geçmeden bir başka partiden milletvekili olamayacağı şeklinde bir hüküm koydular.Ayrıca [[DP]] Vatan Cephesi'ni<ref>http://ansiklopedi.turkcebilgi.com/Vatan_cephesi</ref><ref>http://nedir.net/vatan-cephesi.html</ref> kurdu.Artık radyoda her gece Vatan Cephesi'ne katılanların isimleri okunuyordu.Bu olay karşısında [[İstanbul]]'da bazı vatandaşlar [[ajans haberlerini dinlemeyenler derneği]]'ni<ref>http://blog.milliyet.com.tr/Blog.aspx?BlogNo=43515</ref> kurdu.Bu tarz olayların yaşanması ülkeyi kamplaşmaya itti.1960 yılında ise muhalefet ve iktidar arasındaki ilişkiler kopma noktasına geldi. [[CHP]] genel başkanı [[İsmet İnönü]] 29 Nisan'da seçim gezisine gittiği Uşak'ta [[DP]] binasından atılan çay bardağının İsmet Paşa'nın yanındaki bir gazeteciye isabet etmesiyle başlayan olaylar ve benzerinin İstanbul'da da yaşanması üzerine [[CHP]] parti grubu Başbakan ve İçişleri bakanı hakkında soruşturma önergesi verdi ancak [[DP]]'lilerin çoğunlıkta olduğu meclis bu önergeyi reddetti.Bir başka gerginlik ise 9 Mayıs'ta Menderes hükümetinin ABD ile yaptığı ikili anlaşmaları meclisin kabul ettiği oturumda yaşandı.Muhalefet'in milletvekilleri ABD ordusu'nın doğrudan veya dolaylı bir saldırı karşısında Türk topraklarına gelmesi gibi hükümlerin yer aldığı ikili anlaşmalara karşıydılar ve böyle anlaşmaların hiçbir Avrupa ülkesi ile yapılmadığının altını çiziyorlardı.Hükümeti sertleşen ortam karşısında daha sert bir önlem olarak Tahkikat Komisyonu'nu kurdu.15 DP milletvekilinden oluşan komisyon hem suçlama hem de yargılama hakkına sahipti ve kararlarına itiraz edilemiyordu.Ayrıca uygun gördüğü toplantıları ve yayınları yasaklama hakkına sahipti.Komisyanun ilk işi Muhalefet partisi [[CHP]]aleyhine soruşturma açmak oldu.Bu durum karşısında 'bu yolda devam ederseniz sizi bende kurtaramam' dediği için [[İsmet İnönü]]'ye 12 oturum meclisten men cezası verildi.[[CHP]] Meclis Grubu'nun duruma itiraz etmesiyle olaylar iyice büyüdü ve sonunda [[CHP]] milletvekilleri polis zoruyla meclisten çıkartıldı.Meclis dışında ise üniversitelerde hükümete karşı protestolar düzenleniyordu ve 28 nisan 1960 tarihinde [[İstanbul Üniversitesi]] öğrencisi Turan Emeksiz hükümete karşı [[İstanbul Üniversitesi]]'nde düzenlenen bir protesto mitinginde polisin açtığı ateş sonucu öldü.Hüseyin Onur ise sol bacağı kesilerek kurtarıldı.Hukuk'un üstünlüğünü savunan Yargıtay Başkanı Bedri Köker,Yargıtay Başsavcısı Rifat Alabay,Yargıtay 2. Başkanlarından Haydar Yücekök,Yargıtay Üyeleri Melehat Ruacan,Kamil Çoşkunoğlu,Faik Uras ve İlhan Dizdaroğlu 'görülen lüzum üzerine' 1 günde emekli edildi<ref>http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/haber.aspx?id=6240747&yazarid=72</ref>.5 mayıs 1960'ta Ankara [[Kızılay Meydanı]]'nında [[555K]] parolasıyla büyük bir protesto mitingi düzenlendi.21 Mayıs'ta ise [[Harp Okulu]] öğrencileri ve subaylardan oluşan yaklaşık 1000 kişi [[Ankara]]'da hükümet aleyhinde sessiz bir yürüyüş yaptı.Ve [[27 Mayıs 1960]] sabaha karşı saat 4'te radyoda Kurmay Albay [[Alparslan Türkeş]] [[TSK]] olarak yönetime el koyduklarını ve ihtilalin sebeblerini bir radyo bildirisi ile halka duyurdu.Menderes ise[[27 Mayıs 1960]] günü Kütahya'da Albay [[Muhsin Batur]] tarafından gözaltına alınarak [[Ankara]]'ya götürüldü.Daha sonra da ve diğer tutuklu [[Demokrat Parti]] üyeleri ile birlikte [[Yassıada]]'ya götürüldü. Darbeci subaylar ise [[Cemal Gürsel]] başkanlığında kurulan [[Milli Birlik Komitesi]] ve kurucu meclis ile beraber ülke yönetimini devraldı.Yeni bir anayasa oluşturulması için ülkenin önde gelen hukuk profesörlerinden bir anayasa komisyonu kuruldu.Menderes ve diğer DP üyeleri ise bulundukları [[Yassıada]]'da ,kurulan [[Yüksek Adalet Divanı]] tarafından yargılanmaya başladı.Yapılan oturumlar her gece radyoda Yassıada Saati programında halka duyuruluyordu.9 Temmuz 1961 yılında Anayasa Komisyon'unun hazırladığı yeni anayasa halk oyuyla kabul edilerek yürülüğe girdi.<ref>http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=233026</ref> <ref>http://www.anayasa.gen.tr/1961ay.htm</ref>
=== Menderes'e yöneltilen suçlamalar ===
{{kaynaksız}}
*[[Örtülü Ödenek]] paralarını zimmetine geçirmek (13 oturum sürdü ve 2 şubat 1961 de karar bağlandı. Mahkeme 10 yıllık [[Örtülü Ödenek]] kayıtlarını istedi. Menderes bu dava sonucunda 4 877 780 lirayı zimmetine geçirmekten suçlu bulundu ve paranın tahsili için [[Aydın]]'daki arazilerine el kondu),
*[[6-7 Eylül Olayları]]'na önceden haberi olduğu halde olarak müdahele etmemek,<ref>http://www.stargazete.com/gazete/yazar/veli-kucuk-pasamiz-jitem-ve-amiral-c-155606.htm</ref>
*Doktorunu, sanatçı [[Ayhan Aydan]]'dan doğan gayri meşru çocuğunu öldürmeye azlettirmek (Bebek Davası, [[Milli Birlik Komitesi]] başkanı [[Cemal Gürsel]] davanın kapalı oturumda yapılmasını istemiş ancak mahkeme reddetmiştir),
*Kurulan bir örgütü başka bir sınıf üzerinde baskı aracı olarak kullanmak (Vatan Cephesi olayı),
*[[Vinileks]] firmasına Bankadan kredi verdirmek,
*[[İstanbul]]'da pek çok vatandaşın evini, parasını geciktirerek ya da hiç ödemeden istimlak etmek,
*Kanuna aykırı olarak üniversite basmak ve halka ateş açtırtmak,
*Bazı muhalefet milletvekillerinin ve muhalefet liderinin seyahat özgürlüğünü kısıtlamak,
*Döviz Yasası'nı ihmal etmek,
*Devlet radyosunu siyasi çıkarları için kullanmak,
*Halkı [[Demokrat İzmir]] gazetesinin matbaasını tahrip etmeye teşvik etmek
*[[Kırşehir]]'in haksız olarak ilçe yapılması,
*Yargı bağımsızlığının ihlali,
*1954-1957 seçimlerinin kanuna aykırı olarak değiştirilmesi,
*Tahkikat Komisyonu'nun kurulup olağanüstü yetkilerle donatılması,
*[[CHP]]'nin mallarına haksız yere el koyulması
*Anayasa'nın ihlali.
Menderes, 13 ayrı davadan yargılandı ve [[Bebek Davası]] dışındaki bütün davalardan suçlu bulundu. Ayrıca örtülü ödenek davası konuşulurken Amerikan gizli servisinin Türk istihbarat servisine para vererek Menderes'in telefonlarını dinletirecek kadar teşkilata hakim olduğu ortaya çıktı<ref>http://kitap.antoloji.com/kitap.asp?kitap=9768</ref>.(Menderes ve Başbakanlık Müsteşarı Ahmet Salih Korur suçlunun o dönemin istibarat müsteşarı [[Behçet Türkmen]] olduğunu söylemiştir.<ref>http://nealsak.kitapyurdu.com/kitap/79898/efendibeyazturklerinbuyuksirri.htm</ref>
=== İdamı ===
[[27 Mayıs darbesi]]ni yapan [[cunta]]cıların özel olarak kurdukları mahkeme olan [[Yüksek Adalet Divanı]] 9 ay 27 gün süren yargılama süreci sonunda ise 14 kişinin idamına, 31 kişinin ömür boyu hapse mahkum edilmesine karar verdi. Geri kalan 418 sanığa ise 6 ay ile 20 yıl arasında değişen hapis cezaları veya beraat kararı verildi.
[[Amerika Birleşik Devletleri]] başkanı [[Kennedy]], [[Fransa]] cumhurbaşkanı [[Charles De Gaulle]], [[Birleşik Krallık]] Kraliçesi [[II. Elizabeth]], [[Almanya]] Başbakanı [[Konrad Adenauer]], [[Pakistan]] devlet başkanı [[Muhammed Eyüb Han]], ve [[İran]] şahı [[Rıza Şah Pehlevi]], idamların durdurulması için [[Cemal Gürsel]] başkanlığındaki [[Milli Birlik Komitesi]]'ne defalarca çağrıda bulundular. [[Cemal Gürsel]] başkanlığındaki [[Milli Birlik Komitesi]]; [[Celâl Bayar]], Adnan Menderes, [[Hasan Polatkan]] ve [[Fatin Rüştü Zorlu]] dışındakilerin idam cezasını affetti. [[Celâl Bayar]]'ın cezası yaş haddi nedeniyle ömür boyu hapse çevrildi. [[Fatin Rüştü Zorlu]] ve [[Hasan Polatkan]] [[16 Eylül]] [[1961]]'de, Adnan Menderes ise [[17 Eylül]] [[1961]]'de [[İmralı Adası]]'nda öğlen 13:21'de idam edildi. <ref>[http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/haber.aspx?id=8441522&yazarid=131 Hürriyet gazetesi] haber arşivi</ref>
Menderes, infazından hemen önce şunları söyledi:
<ref>[http://www.sonsayfa.com/author_article_detail.php?id=2211&uniq_id=1193784973 Sonsayfa.com]</ref>:
{{cquote|''Kimseye dargın değilim. Kırgınlığım yok. Hayata veda etmek üzere olduğum şu anda devletim ve milletime ebedi saadetler dilerim. Bu anda karımı ve çocuklarımı şefkatle anıyorum.''}}
==Ölümünden sonra==
Ölümünden 29 gün sonra yapılan ilk seçimlerde [[CHP]] yüzde 36.7 oy oranı ile 173 milletvekili, [[AP]] yüzde 34.8 oy oranı ile 158 milletvekili, [[CKMP]] %14.0 oy oranı ile 54 milletvekili, [[YTP]] ise yüzde 13.7 oy oranı ve 65 milletvekili ile [[TBMM]]'de temsil hakkı kazanmışlardır. Ölümünden sonra yapılan 2. serbest seçim olan [[1965]] seçimlerinde ise [[Demokrat Parti]]'nin devamı olduğunu söyleyen [[Adalet Partisi]], 1961 seçimlerinde bir kısım [[DP]] oylarını alan [[YTP]]'yi de eriterek %52.87 oy aldı tek başına iktidara geldi. [[Süleyman Demirel]]'den sonra [[Türkiye]]'de tek başına iktidar olan [[Turgut Özal]] ve [[Recep Tayyip Erdoğan]] da seçim meydanlarında, Adnan Menderes'in siyasi mirasçıları olduklarını iddia etmişlerdir.{{olgu}}
[[11 Nisan]] [[1990]]'da kabul edilen 3623 sayılı kanunla Adnan Menderes ve onunla birlikte idam edilen arkadaşlarının itibarları iade edildi.<ref>http://www.msb.mil.tr/anasayfa/html/Bakanlar/BakanPotre/AMenderesB.htm</ref> Aynı kanun uyarınca naaşı [[17 Eylül]] [[1990]]'da İmralı'dan alınarak devlet töreniyle [[İstanbul]]'da [[Vatan Caddesi]]'nde kendisi için yapılan bir anıtmezara taşındı.
Menderes'in adı, [[İzmir]]'deki uluslararası hava limanına ([[Adnan Menderes Hava Limanı]]), [[Aydın]]'da kurulan üniversiteye ([[Adnan Menderes Üniversitesi]]), İstanbul'da [[Vatan Caddesi]] dahil Türkiye'nin birçok şehrinde çeşitli caddelere verildi.
== Ayrıca bakınız ==
* [http://www.emredemiroz.com Adnan Menderes ve Türkiye tarihine adını yazdırmış önemli şahsiyetlerin biyografileri]
* [[Demokrat Parti (1946)|Demokrat Parti]]
* [[27 Mayıs Darbesi]]
==Kaynakça==
{{Kaynakça|2}}
==Dış bağlantılar==
{{Vikikaynak}}
*[http://www.biyografi.info/kisi/adnan-menderes Adnan Menderes Özgeçmişi]
*[http://www.time.com/time/covers/0,16641,1101580203,00.html Adnan Menderes - Time Dergisi]
{{başlangıç kutusu}}
{{S-off}}
{{sıra kutusu| önce = [[Şemsettin Günaltay]] | başlık= [[Türkiye Cumhuriyeti Başbakanı]] | yıllar= [[22 Mayıs]] [[1950]] - [[27 Mayıs]] [[1960]]| sonra= [[Cemal Gürsel]]}}
{{sıra kutusu| önce = [[İbrahim Ethem Menderes]] | başlık= Türkiye Cumhuriyeti Milli Savunma Bakanı | yıllar= [[9 Aralık]] [[1955]] - [[28 Temmuz]] [[1957]]| sonra= [[Şemi Ergin]]}}
{{sıra kutusu| önce = [[Mehmet Fuad Köprülü]] | başlık= Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanı (''vekaleten'') | yıllar= [[15 Nisan]] - [[9 Aralık]] [[1955]]| sonra= [[Mehmet Fuad Köprülü]]}}
{{S-ppo}}
{{sıra kutusu| önce = [[Celâl Bayar]] | başlık= [[Demokrat Parti]] Genel Başkanı | yıllar= [[9 Haziran]] [[1950]] - [[27 Mayıs]] [[1960]]| sonra= [[Adalet Partisi]] adına [[Ragıp Gümüşpala]] ve [[Milli Nizam Partisi]] adına [[Necmettin Erbakan]]}}
{{bitiş kutusu}}
<div class="Boxmerge">{{Tr basbakanlar}}
{{TC 19. Hükümet}}{{TC 20. Hükümet}}{{TC 21. Hükümet}}{{TC 22. Hükümet}}{{TC 23. Hükümet}} </div>
<!-- interwiki --->
[[Kategori:1899 doğumlular]]
[[Kategori:1961 yılında ölenler]]
[[Kategori:Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi mezunları]]
[[Kategori:Menderes Ailesi]]
[[Kategori:Aydınlılar]]
[[Kategori:Asılarak idam edilmiş kişiler]]
[[Kategori:Askerî darbe ile devrilen liderler]]
[[Kategori:Demokrat Parti (1946) genel başkanları]]
[[Kategori:Türkiye Cumhuriyeti'nin Millî Savunma Bakanları]]
[[Kategori:İstiklal Madalyası sahipleri]]
[[Kategori:Kurtuluş Savaşı'na katılan siviller]]
[[Kategori:Demokratik seçimle iktidara gelen Türk liderler]]
[[Kategori:TBMM 4. dönem Aydın milletvekilleri]]
[[Kategori:TBMM 5. dönem Aydın milletvekilleri]]
[[Kategori:TBMM 6. dönem Aydın milletvekilleri]]
[[Kategori:TBMM 7. dönem Aydın milletvekilleri]]
[[Kategori:TBMM 8. dönem Kütahya milletvekilleri]]
[[Kategori:TBMM 9. dönem İstanbul milletvekilleri]]
[[Kategori:TBMM 10. dönem İstanbul milletvekilleri]]
[[Kategori:TBMM 11. dönem İstanbul milletvekilleri]]
[[Kategori:27 Mayıs Darbesi]]
[[Kategori:Türkiye Cumhuriyeti siyasi tarihi]]
[[Kategori:TBMM Hukukçu milletvekilleri]]
[[az:Adnan Menderes]]
[[de:Adnan Menderes]]
[[el:Αντνάν Μεντερές]]
[[en:Adnan Menderes]]
[[es:Adnan Menderes]]
[[fi:Adnan Menderes]]
[[fr:Adnan Menderes]]
[[he:אדנאן מנדרס]]
[[hu:Adnan Menderes]]
[[id:Adnan Menderes]]
[[it:Adnan Menderes]]
[[ja:アドナン・メンデレス]]
[[ku:Adnan Menderes]]
[[nl:Adnan Menderes]]
[[pl:Adnan Menderes]]
[[ru:Мендерес, Аднан]]
[[sv:Adnan Menderes]]
[[ur:عدنان میندریس]]
[[zh:阿德南·曼德列斯]]
| |||