İtalya: Revizyonlar arasındaki fark

'''İtalya''' ([[İtalyanca]]: ''Italia'') ya da resmî olarak '''İtalya Cumhuriyeti''' (''Repubblica Italiana'') [[güney Avrupa]]'da, büyük ölçüde [[İtalya Yarımadası]] üzerinde yer alan bir ülkedir. [[Akdeniz]]'in en büyük iki adası [[Sicilya]] ve [[Sardunya]] da İtalyan topraklarıdır. Kuzeyde [[Alpler]] bölgesinde [[Fransa]], [[İsviçre]], [[Avusturya]] ve [[Slovenya]]'yla kara sınırı vardır. Bağımsız iki Avrupa ülkesi olan [[Vatikan]] ve [[San Marino]] da İtalya'nın yarımadadaki toprakları içine sıkışmış [[enklav]] (bir başka ülkeyle tümüyle kuşatılmış) ülkelerdir. [[Campione d'Italia]] bölgesiyse İtalya'nın [[İsviçre]] içinde kalan bir [[eksklav]]ıdır (ana topraklardan ayrı mülkiyet).

Günümüzde İtalya demokrasiyle yönetilmekte olan bir cumhuriyettir ve [[Ülkelerin kişi başına GSYİH’ya (nominal) göre sıralanışı|ülkelerin kişibaşına nominal gayrisafi yurtiçi hasıla]] sıralamsında yirminci,<ref>[http://www.economist.com/media/pdf/QUALITY_OF_LIFE.pdf Quality-of-life Survey], [[The Economist]]</ref> [[İnsani Gelişme Endeksi|insanî gelişme endeksi]] sıralamasında yirminci, [[yaşam kalitesi]] endeksinde sekizinci sırada yer alan gelişmiş bir ülkedir. İtalya, [[1957]]yılında başkent [[Roma]] 'da imzalanan [[Roma Antlaşması]]'yla kurulan [[Avrupa Birliği]] adlı siyasi ve ekonomik örgütlenmenin kurucu üyelerindendir. Yedinci en büyük [[gayri safi yurtiçi hasıla]]sıyla [[G8|G8 Zirveleri]]'nin, [[NATO]]'nun, [[Ekonomik Kalkınma ve İşbirliği Örgütü]]'nün, [[Avrupa Konseyi]]'nin, [[Batı Avrupa Birliği]]'nin ve [[Schengen Antlaşması]]'nın da katılımcılarındandır. [[1 Ocak]] [[2007]] tarihinde sürekli üye sıfatı olmaksızın [[Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi]]'nde iki yıllık sürecek üyelik dönemine başlamıştır.

''İtalya'' sözcüğünün kökeni ([[İtalyanca]]: ''Italia'') [[Latince]] ''Italia'' sözcüğüne dayanmaktadır.<ref>[[Oxford Latin Dictionary|OLD]], p. 974: "first syll. naturally short (cf. [[Quintilian|Quint.]]''Inst.''1.5.18), and so scanned in <span style="font-variant:small-caps">[[Gaius Lucilius|Lucil.]]</span>825, but in dactylic verse lengthened ''metri gratia''."</ref> Ancak başlı başına bu sözcüğün ne anlama geldiği belirsizdir. Yaygın biçimde inanılan savlardan biri, ''İtalya'' sözcüğünün antik dönemlerde [[Campania]] bölgesinin kuzeyinde yaşayan toplumların dili aracılığıyla [[Yunanca|Antik Yunancadaki]] ''Víteliú'' (anlam olarak ''genç sığır'', [[Latince]]: ''Vitulus - buzağı'') sözcüğünden geldiğini öne sürmektedir. Víteliú sözcüğü ise hayvanlar tanrısı [[Mars (mitoloji)|Mars]] adına verilmiştir.<ref>J.P. Mallory and D.Q. Adams, ''Encyclopedia of Indo-European Culture'' ([[London]]: Fitzroy and Dearborn, 1997), 24.</ref> Büyük olasılıkla bununla ilgili olarak ''boğa'' figürü uzun yıllar güneydeki İtalyan boylarının simgesi olmuş ve çoğunlukla Roma'nın kurt figürünü boynuzlarken betimlenmiştir. Bu betimlemeler bağımsız İtalya'nın simgesi olarak [[Samnit Savaşları]]'nda sık sık kullanılmıştır.

M.Ö. 800 yılından sonra ortaya çıkan [[Etrüskler]] İtalya yarımadasında [[Antik Roma]] kültüründen önce ortaya çıkmış en önemli kültürdür. Etrüsklerin kökeni hakkında birçok değişik hipotez mevcuttur. Konuştukları dilin bir [[Hint-Avrupa]] dili olmadığı bilinmektedir. Roma kentinin kendisi Etrüsk topraklarına dâhildi. M. Ö. 396 yılında Etrüsklerin en büyük kenti olan [[Veio]] kentinin Romalılar tarafından istila edilmesiyle sona eren bu uygarlık Roma kültürüne damgasını vurmuş, Roma kültürü, mimarisi ve sanatına çok büyük bir etki yapmıştır.

Daha yakın dönemlerde, 8. ve 7. yüzyıllarda [[İtalya Yarımadası]]'nın güney kıyılarında ve [[Sicilya Adası]]'nda Yunan sömürge şehirleri kurulmuş ve bu bölgelere yoğun olarak [[Yunanlar]] yerleşmiştir. Daha sonraları bu nedenle Romalılar bu bu bölgeye ''[[Magna Graecia]]'' (Türkçe: ''Büyük Yunanistan'') adını vermişlerdir.<ref>Luca Cerchiai, Lorena Jannelli, Fausto Longo, Lorena Janelli, 2004. ''The Greek Cities of Magna Graecia and Sicily'' (Getty Trust) ISBN 0-89236-751-2</ref><ref>T. J. Dunbabin, 1948. ''The Western Greeks''</ref><ref>A. G. Woodhead, 1962. ''The Greeks in the West''</ref> Antik Roma, başlangıçta İ.Ö. 8. yüzyılda küçük bir tarım köyü olarak kurulmuş ancak yüzyıllar geçtikçe büyüyerek bütün [[Akdeniz]]'i çeveleyen muazzam bir uygarlık hâlini almıştır. Ele geçirdiği bölgelerde hâkim olan [[Yunan]] kültürüyle Roma kültürü birleşerek ortak bir uygarlık oluşturmuş; hukuk, devlet yönetimi, sanat ve felsefede bugün çağdaş Avrupa uygarlığının temelini oluşturan bir zemin yaratmıştır. Yaklaşık 12 yüzyıl boyunca varlığını sürdürmüş olan Roma uygarlığı bir [[monarşi]]den [[oligarşi]] ve [[cumhuriyet]]in bileşimi bir [[demokrasi]]ye ve daha sonra da [[Otokrasi|otokratik]] bir imparatorluğa dönüşmüştür. [[Roma İmparatorluğu]] zaman içinde düşüşe geçmiş ve çökmüştür. [[Hispanya]], [[Galya]] ve İtalya'yı içine alan [[Batı Roma İmparatorluğu|batı imparatorluğu]] [[5. yüzyıl]]da bağımsız krallıklara bölündü. Batı imparatorluğunun [[476]] yılında sona ermesi Roma'nın yıkılışı ve [[Orta Çağ]]'ın başlangıç tarihi kabul edilir.

Orta Çağın sonlarında İtalya daha da küçük şehir devletlerine ve bölgelere bölündü: [[Napoli Krallığı]] İtalya'nın güneyinde etkili olan bir güçtü, [[Floransa Cumhuriyeti]] ve [[Papalık Devleti]] orta İtalya'yı yönetmekteydi, [[Cenova]] ve [[Milan]] kuzey ile batıda söz sahibi olan güçtü, Venedik ise doğu İtalya'da etkiliydi. 15. yüzyıl İtalyası Avrupa'nın en ypğunyoğun nüfuslanmış bölgelerinden biriydi ve sanatta [[Rönesans]] hareketinin de doğumyeridir. [[Dante Alighieri]] (1265–1321), [[Francesco Petrarch]] (1304–1374) ve [[Giovanni Boccaccio]] (y. 1313–1375)'nun yazıları ve [[Giotto di Bondone]] (1267–1337)'nin resimleriyle özellikle de Floransa bu kültür-sanat hareketinin merkezi olarak görülmektedir. Bu dönemde [[Niccolò de' Niccoli]] ve [[Poggio Bracciolini]] gibi düşünürler kütüphanelerde [[Plato]], [[Aristo]], [[Öklid]], [[Ptolemy]], [[Cicero]] ve [[Vitruvius]] gibi ünlü Antik Yunan filozoflarının yapıtlarını incelemişlerdir.

1494 yılında Fransa Kralı [[VIII. Charles]], İspanya'yı ele geçirebilmek amacıyla 16. yüzyıla dek sürecek olan saldırılar dizisinin ilk ayağını başlattı. Bu saldırılar ve rekabet sonunda İspanya Cateau-Cambrésis Antlaşması'yla galip taraf oldu. Böylece [[İspanya]], Milan Düklüğü ve Napoli Krallığı üzerinde egemen güç durumuna geldi. Daha sonra İtalya üzerindeki etkili güç olma durumu, Utrech Antlaşması'yla [[Avusturya]]'ya geçti. Avusturya etkisi altında İtalya'nın kuzeyinde güçlü bir ekonomik dinamizm ve [[entelektüel]] canlılık oluştu. [[Fransız Devrimi]] ve [[Napolyon Savaşları]] (1796-1815) [[İtalyanlar]] arasında eşitlik, demokrasi, hukuk ve ulus olma bilinci gibi düşünceler uyandırdı.

[[19. yüzyıl]]ın ilk yıllarında İtalya [[I. Napolyon]] tarafından işgal edilerek Fransız etkisi altına girdi. [[Viyana Kongresi]] İtalya'nın Fransız işgalinden önce yöneten hanedanlara geri verilmesini öngörüyordu. Böylece [[Papalık Devleti]], [[Sardinya-Piemonte Krallığı]], [[Toskana Grandüklüğü]], [[Modena Düklüğü]] and theve [[Lombardiya-Venedik Krallığı]] tekrar kuruldu. Ancak Carbonari adı verilen gizli dernekler İtalya'nın birleşmesi için çalışmaya başladılar. Giuseppe Mazzini ve [[Giuseppe Garibaldi]] birleşme hareketinin öncüleri arasında yer alıyorlardı. Ayrıca Sardinya kralı II. [[Victor Emmanuel]] de bu birleşme hareketini destekleyenler arasındaydı.

İtalya, Roma devrinden sonra ilk kez tek bir ülke hâline gelebilmişti. Yeni İtalyan Krallığı'nda [[20. yüzyıl]]da kuzey İtalya hızlı sanayileşerek gelişirken, güney İtalya'da nüfus hızla yükseliyor ve milyonlarca insan daha iyi bir yaşam için yurdışına göç etme yolları arıyordu. 1861 yılında ülkede çıkarılan anayasa insanlara pek çok temel hak ve özgürlüğü sağlıyordu. Ancak seçme ve seçilme hakları bunun dışındaydı ve varlıklı olmayan kişilerle eğitimsiz sınıfın oy kullanma hakkı yoktu. Daha sonra, 1913'te ülkedeki tüm erkeklere oy kullanma hakkı tanındı. Böylece sosyalist parti liberalleri ve muhafazakârları alt ederek ana politik parti hâline geldi. 19. yüzyılın son yirmi yılından başlayarak İtalya da diğer Avrupa ülkeleri gibi sömürgeleşme yoluna gitti. [[Osmanlı Devleti]]'na karşı yaptığı [[Trablusgarp Savaşı]]'nı kazandı. Batı Türkiye'de [[Oniki Ada]]; Afrika'da [[Libya]], [[Etyopya]] ve Somali gibi bazı ülkeleri de işgal ederek sömürgeleştirdi.<ref>(Bosworth (2005), pp. 49.)</ref> [[Birinci Dünya Savaşı]] başladığında önce tarafsızlığını ilan eden İtalya, sonuç olarak 1915'te [[Londra Paktı]] ile [[İtilaf Devletleri]] arasına katıldı. İtalya'ya savaşa girmesi koşuluyla [[Trento]], [[Trieste]], [[Istria]], [[Dalmaçya]] ve Osmanlı Devleti'nin bazı bölgeleri vadedildi. Savaş süresince 600.000 İtalyan askeri yaşamını yitirdi ve İtalya ekonomisi çöktü. Savaşın sonucunda İtalya'ya verilen sözlerden çoğu tutulmadı. [[St. Germain Antlaşması]] ile İtalya galip tarafta olmasına karşın yalnızca Trento, Trieste ve Bolzano'yu alabildi. Bu sonuç İtalyan toplumu arasında büyük hoşnutsuzluklara yol açtı.