|
[[Dosya:Orkhon.svg|sağ|Orhun yazıtlarında Tengri ismi]]
[[Orta Asya]]'nın uçsuz bucaksız bozkırlarında yaşayan Eski Türklerin inancı, Gök Tanrı = Kök Tengri inancıdır. Eski Türkçede Tanrı sözcüğü Tengri biçiminde söylenirdi (ayrıca Tengri sözcüğü, gök anlamına da gelirdi). Eskiden Kök olarak söylenen gök sözcüğünün ise Eski Türkçede üç anlamı vardı: Biri bugünkü kullandığımız anlamı ile gök, gökyüzü; biri, yine bugünkü kullandığımız anlamı ile mavi renk; biri de, bugün kullanmadığımız anlamı ile ulu, yüce, kutsal. İşte Kök Tengri/Gök Tanrı deyiminde geçen kök/gök sözünün taşıdığı anlam ulu, yüce, kutsal'dır. Buna bağlı olarak da, Kök Tengri/Gök Tanrı deyimi Ulu Tanrı, Yüce Tanrı anlamlarına gelir. Söz konusu olan tek bir yaratıcı Tanrı ve bu tek Tanrı'ya yapılan saygı dolu bir sesleniştir.
Zaten Eski Türklerin öz inançları, tek tanrıcılığa dayanır.{{Kaynak belirt}}Tarihin hiçbir döneminde Türklerin öz dininde birden çok Tanrı olmamıştır. {{Kaynak belirt}} Bugüne değin yapılan arkeolojik araştırmalar da bunu desteklemektedir. Eski Türklerden kalan [[arkeoloji]]k buluntularda tanrı yontularına ve putlara rastlanmamıştır. Tabii ki, inanç değiştirip de başka inançlara geçen ve Eski Türklerin budunsal (millî) inancı olan Gök Tanrı inancından ayrılanlardan kalan put ve tanrı yontuları konu dışıdır. Çünkü bu ürünler, Gök Tanrı inancının kapsamı dışında oluşturulmuş nesnelerdir. Putçulukta putların, temsil ettikleri varlıkların manevi gücü ile dolu olduklarına inanılır; ama, Eski Türklerde manevi gücün biricik kaynağı Tanrı'dır. Eski Türkler, tüm evreni içeren tek ve ulu yaratıcı Gök Tanrı'nın yontusunu hiçbir zaman yapmamışlardır.
Konuya dilbilim açısından bakarsak da aynı sonuca ulaşırız. Eski Türklerden kalmış yazılı eserlerde, Tengri/Tanrı kelimesinin çoğul ekinin getirilmeden hep tekil biçimde kullanıldığı görülür. Çünkü, Eski Türk düşüncesinde Tanrı tektir ve birden çok Tanrı olduğu düşünülemez; buna bağlı olarak da Tanrı'lar/Tengri'ler kelimeleri Türk kültüründe yer almamıştır.
Konuya tarihi ve yaşanmış bir kanıt olarak [[İbn Fadlan|İbn-i Fadlan]]'ın anlattıkları gösterilebilir. İbn-i Fadlan [[10. yüzyıl]]da [[Oğuzlar|Oğuz Türkleri]]ni halifenin elçisi sıfatıyla ziyaret eder. Daha o zaman Türkler [[Müslüman]] değildi. İbn-i Fadlan'ın anlattığına göre, o çağlarda Türkler haksızlığa uğradıklarında ya da bir zorlukla karşılaştıklarında başlarını yukarı kaldırıp Bir Tengri demektedirler. İlginçtir ki aynı gelenek bugün de sürmektedir. Bugün de Türkler haksızlığa uğradıklarında benzer biçimde, "Yukarıda Allah Var" derler. Ayrıca [[Ebu Dülef]]'te (10. yüzyıl) Oğuzlarda put bulunmadığını kaydetmektedir. [[13. yüzyıl]] [[Uygur Türkleri]] de [[Tanrı]]'nın, insan ya da başka herhangi bir varlık biçiminde tasvir edilemeyeceğini söylemekte idiler. Bunlardan dolayı, Eski ve milli Türk inancında [[put]]çuluk yer almamış, putları korumaya yönelik [[tapınak]]lar da yapılmamıştır.
=== Gök Tanrı'nın özellikleri ===
Gök Tanrı'nın özelliklerinden söz etmek gerekirse şunlar söylenebilir: Öncelikle tektir, eşi ve benzeri yoktur. Yaratıcıdır; bilinen ve bilinmeyen her şeyi O yaratmıştır. Savaşlarda Tanrı'nın iradesi ile zafere ulaşılır. Buyurur, iradesine uymayanları cezalandırır. İnsanlara kut ve ülüg (kısmet) bağışlar ama bunları layık olmayanlardan geri alır. Canlılara yaşam verir. Ölüm onun iradesine bağlıdır. Varlıklara yaşam verdiği gibi, dilediğinde de onu geri alır.
Geç devirlerde [[Türkler]] arasında yayılan şamanlık Türklerin Gök Tanrı inancına dokunamamıştır. Şamanizm hakkında araştırmaları bulunan M. [[Eliade]], Ulu Tanrı söz konusu olduğunda şamanlığın adeta sırıttığını söyler. [[Yakut Türkleri]]'nde Gök Tanrı kavramının karşılığı olan Tangara Kayra Han ile şaman pek meşgul olmaz. ZatenGöktürklerden şamanlık,kalan Eski Türklerin dini değildir. Türkoloji ile ilgili araştırmaların [[Altay Türkleri]] arasında başlamasından ve Altay Türklerinin de [[şaman]] olmasından dolayı şamanlık, Türklerin eski ve esas dini sayılmıştır ama Altay Türklerinin yoğun dış etkiler yaşadığı ve Eski Türklerde Şamanizmin bir din inancı olarak yer almadığı göz ardı edilmektedir. Gök Tanrı inancının esasları, eski [[Çin]] ve başka kayıtlardan, [[Orhun Yazıtları]] ile öteki Eski [[Türkçe]] belgelerden az çok belirlenebilmektedir. Büyük [[Hunlar|Hun]] İmparatorluğu Kağanı [[Oğuz Han]] (Mete), M.Ö. 176 yılında Çin imparatoruna göndermiş olduğu mektubunda kendisini tahta Gök TanrıAnıtları'nınna çıkardığını, zaferlerini Gökgöre Tanrı'nın yardımıyla kazandığını belirtmektedir. Yine Büyük [[Hunlar|Hun]] İmparatorluğu kağanlarından olan [[Künçin]] (M.Ö. 160-126), M.Ö.evrenin 133'te Çin imparatorunun Ma-i'de kendisine hazırladığı tuzaktan kurtulunca ''Tanrı takdir buyurduğu için kendini koruyabildiğini''ilk söylemişnedenidir, biryani başka başarısının ardından da ''Başarısının Tanrı'nın işi'' olduğunu belirtmiştiryaratıcısıdır. 328 yılında başkaGöktürklerin bir Türkkağanlık hükümdarı kazandığı zafer üzerine kollarını göğe kaldırarakkurması O''nun ''Eyisteği Gökile Tanrıolmuş, SanaTürk şükürlermilletine olsun''kağanını ''O diyerek Tanrı'ya şükretmiştirvermiştir. Batı [[Avar]] Kağanı daYani, [[Bizansyazıtlara İmparatorluğu|Bizans]] ile yaptığı bir antlaşmada Gökgöre Tanrı adına and içmiştir. [[Göktürkler]]in savaştan önce zafer için Tanrı'ya dua ettiklerini belirten Çin kaynaklarına göre, [[TarduTürk Kağan]]milletinin 590yaşamı yılındaile bir savaştan önce atından inerek Tanrı'yayakından yakarmıştırilgilenmektedir.
Göktürklerden kalan Orhun Anıtları'na göre Tanrı, evrenin ilk nedenidir, yani yaratıcısıdır. Göktürklerin bir kağanlık kurması O'nun isteği ile olmuş, Türk milletine kağanını O vermiştir. Yani, yazıtlara göre Tanrı, Türk milletinin yaşamı ile yakından ilgilenmektedir.
Türklerde Gök Tanrı'nın çok eski çağlardan beri tek bir ulu varlığı temsil ettiğine dair birçok kanıt vardır. Tanrı, Eski Türklerde manevi tek büyük kudret idi. Bizanslı tarihçi Simokattes, Göktürklerin yir-sub'lara (yer-su'lar; ırmak, dağ, orman vb doğa varlıkları) saygı gösterdiklerini ama yalnızca yerin göğün yaratıcısı bildikleri tek bir Tanrı'ya taptıklarını bildirmektedir. 790 yıllarında Tiflis'li St. Abo, Hazar Türklerinin tek bir yaratıcı Tanrı tanıdıklarını söylemiştir. Yine [[Hazar İmparatorluğu]]'nun kağanı, Hristiyanların [[teslis]]'e (Tanrı'yı üçleme) inanmalarına karşın kendilerinin tek bir Tanrı'ya inandıklarını kaydetmiştir.
|
