Yüksek hızlı demiryolu: Revizyonlar arasındaki fark

'''Yüksek hızlı demiryolu (YHD)''' ({{dil|en|High-speed rail (HSR)}}), kendine özgü ray sistemi ve bu sisteme entegre özel [[raylı taşıt]]ları ile geleneksel demiryolu trafiğinden önemli ölçüde daha hızlı ulaşıma imkân tanıyan [[demiryolu ulaşımı|demiryolu taşımacılığı]] türüdür. Dünya çapında bir tek geçerli standart tanım bulunmamakla birlikte, {{Dönüştürme|250|km/h||mph||in}} ve üstü hıza uygun yeni demiryolu hatları ve {{Dönüştürme|200|km/h||mph||in}} ve üstü hıza uygun geliştirilmiş mevcut demiryolu hatları yaygın olarak '''yüksek hızlı demiryolu''' olarak kabul edilir.<ref name="UIC">{{Web kaynağı |başlık= General definitions of high-speed |çeviribaşlık= Yüksek hızın genel tanımları |url= http://www.uic.org/spip.php?article971 |yayıncı= [[Uluslararası Demiryolları Birliği|Uluslararası Demiryolları Birliği (UIC)]] |arşivurl= https://web.archive.org/web/20110720214528/http://www.uic.org/spip.php?article971 |arşivtarihi= 20 Temmuz 2011 |erişimtarihi= 13 Mayıs 2009 |ölüurl= evet |dil= İngilizce}}</ref>

[[Almanya'da yüksek hızlı demiryolu|Almanya]], [[Amerika Birleşik Devletleri'nde yüksek hızlı demiryolu|Amerika Birleşik Devletleri]], [[Avusturya'da yüksek hızlı demiryolu|Avusturya]], [[Belçika'da yüksek hızlı demiryolu|Belçika]], [[Birleşik Krallık'ta yüksek hızlı demiryolu|Birleşik Krallık]], [[Çin'de yüksek hızlı demiryolu|Çin]], [[Danimarka'da yüksek hızlı demiryolu|Danimarka]], [[Endonezya'da yüksek hızlı demiryolu|Endonezya]], [[Fas'ta yüksek hızlı demiryolu|Fas]], [[Finlandiya'da yüksek hızlı demiryolu|Finlandiya]], [[Fransa'da yüksek hızlı demiryolu|Fransa]], [[Güney Kore'de yüksek hızlı demiryolu|Güney Kore]], [[Hindistan'da yüksek hızlı demiryolu|Hindistan]], [[Hollanda'da yüksek hızlı demiryolu|Hollanda]], [[İran'da yüksek hızlı demiryolu|İran]], [[İspanya'da yüksek hızlı demiryolu|İspanya]], [[İsveç'te yüksek hızlı demiryolu|İsveç]], [[İsviçre'de yüksek hızlı demiryolu|İsviçre]], [[İtalya'da yüksek hızlı demiryolu|İtalya]], [[Japonya'da yüksek hızlı demiryolu|Japonya]], [[Macaristan'da yüksek hızlı demiryolu|Macaristan]], [[Norveç'te yüksek hızlı demiryolu|Norveç]], [[Özbekistan'da yüksek hızlı demiryolu|Özbekistan]], [[Polonya'da yüksek hızlı demiryolu|Polonya]], [[Portekiz'de yüksek hızlı demiryolu|Portekiz]], [[Rusya'da yüksek hızlı demiryolu|Rusya]], [[Sırbistan'da yüksek hızlı demiryolu|Sırbistan]], [[Suudi Arabistan'da yüksek hızlı demiryolu|Suudi Arabistan]], [[Tayvan'da yüksek hızlı demiryolu|Tayvan]], [[Tayland'da yüksek hızlı demiryolu|Tayland]] ve [[Türkiye'de yüksek hızlı demiryolu|Türkiye]] gibi birçok ülke büyük şehirleri birbirine bağlamak için geçmişte yeni yüksek hızlı demiryolu altyapısı inşa etmişler ve/veya mevcut demiryolu altyapısını geliştirmişlerdir. Günümüzde ise bu ülkeler yeni yüksek hızlı demiryolu altyapıları inşa etmeye ve geliştirmeye devam etmektedirler. Sadece Avrupa'da yüksek hızlı demiryolu hatları ülkeler arasında da hizmet vermektedir. Çin'de, Aralık 2020 itibarıyla, dünya toplamının üçte ikisinden fazlasını oluşturan {{Dönüştürme|37.900|km||mi||in}}'den daha fazla yüksek hızlı demiryolu hattı bulunmaktadır.<ref name="Length_CN">{{Web kaynağı |başlık= China's high-speed rail lines top 37,900&nbsp;km at end of 2020 |çeviribaşlık= Çin'in yüksek hızlı tren hatları 2020 sonunda 37.900&nbsp;km'ye ulaştı |url= http://english.www.gov.cn/archive/statistics/202101/10/content_WS5ffa36f3c6d0f725769438ad.html |çalışma= [[Çin Halk Cumhuriyeti Devlet Konseyi|Çin Halk Cumhuriyeti Devlet Konseyi ''(The State Council of the P.R. China)'']] |erişimtarihi= 18 Mart 2021 |dil= İngilizce}}</ref><ref name="speed">{{Web kaynağı |başlık= High Speed Lines in the World |çeviribaşlık= Dünyadaki Yüksek Hızlı Hatlar |url= https://uic.org/IMG/pdf/20200227_high_speed_lines_in_the_world.pdf |tarih= 27 Şubat 2020 |yayıncı= [[Uluslararası Demiryolları Birliği|Uluslararası Demiryolları Birliği (UIC)]] |arşivurl= https://web.archive.org/web/20210117092100/https://uic.org/IMG/pdf/20200227_high_speed_lines_in_the_world.pdf |arşivtarihi= 17 Ocak 2021 |erişimtarihi= 18 Mart 2021 |ölüurl= evet |dil= İngilizce}}</ref>

Yüksek hızlı demiryolu taşımacılığı, en hızlı kara tabanlı ticari ulaşım türüdür. Çin, [[Pekin-Şanghay yüksek hızlı demiryolu|Pekin - Şanghay yüksek hızlı demiryolu]]'nda {{Dönüştürme|350|km/h||mph||in}} azami hızla işletilen yüksek hızlı trenlerle düzenli işletimdeki en hızlı konvansiyonel (tekerlekli) yüksek hızlı demiryolu hattına sahiptir. Yine Çin'de bulunan ve 2004'te hizmete giren [[Şanghay Maglev Treni]], {{Dönüştürme|430|km/h||mph||in}} azami hızla ticari işletimdeki en hızlı yolculu [[manyetik raylı tren|maglev]] yüksek hızlı trenidir. 2007'de Fransa'da hizmete giren [[TGV]] [[Euroduplex]] yüksek hızlı trenleri ise {{Dönüştürme|574,8|km/h||mph||in}} hızla rekor kırarak en hızlı konvansiyonel yüksek hızlı trenler olmuşlardır.<ref>{{Web kaynağı |başlık= French Train Hits 357&nbsp;mph Breaking World Speed Record |çeviribaşlık= Fransız Treni {{Dönüştürme|357|mph||km/h||in}} Hız ile Dünya Hız Rekorunu Kırdı |url= http://www.foxnews.com/story/0,2933,263542,00.html |tarih= 4 Nisan 2007 |website= [[Fox News]] |ajans= [[Associated Press]] |arşivurl= https://web.archive.org/web/20110504144012/http://www.foxnews.com/story/0,2933,263542,00.html |arşivtarihi= 4 Mayıs 2011 |erişimtarihi= 9 Haziran 2021 |dil= İngilizce}}</ref> Ayrıca Japonya'da 2027'de faaliyete geçmesi planlanan inşa halindeki [[manyetik raylı tren|maglev]] yüksek hızlı demiryolu hattı [[Chūō Shinkansen]] ile [[Tokyo]]'dan [[Nagoya]]'ya {{Dönüştürme|500|km/h||mph||in}} ticari hızda yüksek hızlı tren işletilmesi planlanmaktadır.

UlusalFakat ulusal ve yerel standartlar söz konusu bu uluslararası standartlardan farklı olabilirolabilmektedir.

Demiryolları, hızlı kara taşımacılığının ilk şekliydi ve 20. yüzyılın başlarından [[motorlu taşıt]]ların ve [[yolcu uçağı|yolcu uçakları]]nın geliştirilmesine kadar uzun mesafeli yolcu taşımacılığı üzerinde etkili bir tekele sahipti. Hız, demiryolları için her zaman önemli bir faktör olmuştur ve sürekli olarak daha yüksek hızlara ulaşılmaya ve seyahat süreleri kısaltılmaya çalışılmıştır. 19. yüzyılın sonlarında demiryolu taşımacılığı, bugünkü yüksek hızlı olmayan trenlerden çok daha yavaş değildi ve birçok demiryolları düzenli olarak ortalama {{Dönüştürme|100|km/h||mph||in}} hıza sahip nispeten hızlı ekspres trenler işletiyordu.<ref>{{Web kaynağı |başlık= Florida's Famous Train "The New York and Florida Special" |çeviribaşlık= Florida'nın Ünlü Treni "The New York and Florida Special" |çalışma= [[The Official Guide of the Railways|The Official Guide of the Railways (Resmî Demiryolu Rehberi)]] |sayfa= 1210 |url= http://cprr.org/Museum/Books/I_ACCEPT_the_User_Agreement/Official_Rail_Guide_1910.pdf |yayıncı= [[Rand McNally]] |tarih= 1910 |yer= New York, Amerika Birleşik Devletleri |erişimtarihi= 23 Eylül 2021 |dil= İngilizce}}</ref>

[[Dosya:STES-AEG Versuchstriebwagen.jpg|küçükresim|sağ|300x300px|{{Dönüştürme|210,2|km/h||mph||in}} hıza ulaşarak 1903 yılı hız rekortmeni olan Alman [[AEG]] tarafından üretilen demiryoluraylı taşıtıtaşıt]]

[[Köln]]'deki [[Deutz, Köln|Deutz]] bölgesinde yer alan [[Waggonfabrik van der Zypen & Charlier|Waggonfabrik van der Zypen & Charlier (Van der Zypen & Charlier Vagon Fabrikası)]], 1902 ve 1903 yılları boyunca test edilen biri [[Siemens & Halske|Siemens & Halske (S&H)]], diğeri de [[AEG|Allgemeine Elektrizitäts-Gesellschaft (AEG)]] tarafından üretilen iki adet elektrikli ekipmanla donatılmış demiryoluraylı taşıtıtaşıt satın almıştır.^{{{kaynak_belirt}}} S&H donanımlı taşıt 23 Ekim 1903'te {{Dönüştürme|206,7|km/h||mph||in}} azami hıza ve AEG donanımlı taşıt ise 27 Ekim 1903'te {{Dönüştürme|210,2|km/h||mph||in}} azami hıza ulaşmıştır.<ref name="wrf">{{Web kaynağı |başlık= Electrical Train Marienfelde–Zossen in 1901 |çeviribaşlık= 1901 yılında Marienfelde–Zossen Elektrikli Treni |url= http://www.worldrailfans.info/forum/index.php?/topic/2292-electrical-train-marienfelde-zossen-in-1901/?p=18578 |tarih= 21 Ocak 2000 |website= WorldRailFans |arşivurl= https://web.archive.org/web/20160911101535/http://www.worldrailfans.info/forum/index.php?%2Ftopic%2F2292-electrical-train-marienfelde-zossen-in-1901%2F%3Fp=18578 |arşivtarihi= 11 Ekim 2016 |erişimtarihi= 23 Ocak 2013 |ölüurl= hayır |dil= İngilizce}}</ref> Bu raylı taşıtlar, elektrikli yüksek hızlı demiryolunun ve yüksek hızlı trenin uygulanabilirliğini kanıtlamıştır; ancak, düzenli olarak tarifeli elektrikli yüksek hızlı tren seferlerinin başlaması için hâlâ 30 yıldan fazla bir zaman gerekmekteydi.

1906'da ABD'deki iki önemli büyük şehir olan [[Chicago]] ve [[New York]] arasındaki sefer süresini {{Dönüştürme|160|km/h||mph||in}} hıza ulaşabilen elektrikli demiryoluraylı taşıtları kullanarak on saate indirebilmek için [[Chicago-New York Elektrikli Havai Demiryolu|Chicago - New York Elektrikli Havai Demiryolu]] projesini başlatan Alexander C. Miller'ın daha büyük arzuları vardı. Miller, yedi yıllık bir çabadan sonra, {{Dönüştürme|50|km||mi||in}}'den daha kısa bir hattı tamamlamayı başarmıştır.{{kdn|Middleton|1968|s=27}} Bu hattın bir kısmı günümüzde hâlâ ABD'deki son şehirlerarası hatlardan biri olarak kullanılmaktadır.

1903'te ''-konvansiyonel demiryollarınındemiryolu şirketlerinin trenlerini modernize etmeye başlamasından 30 yıl önce-'' [[Louisiana Satın Alma Fuarı]] yetkilileri, yüksek hızlarda rüzgar direncini azaltacak bir araçraylı taşıtı gövdesi tasarımı geliştirmek için bir dizi test yapmak üzere [[Elektrikli Demiryolu Test Komisyonu]]'nu oluşturmuş ve bir dizi uzun testler yapılmıştır.{{kdn|Middleton|1968|s=68}} 1905'te, [[St. Louis Car Company]], cer (çekiş gücü) fabrikatörü [[Henry E. Huntington]] için {{Dönüştürme|160|km/h||mph||in}} hıza yaklaşan bir demiryoluraylı aracıtaşıt üretmiştir. Bu araçtaşıt bir seferinde [[Los Angeles]] ile [[Long Beach, Kaliforniya|Long Beach]] arasında {{Dönüştürme|160|km/h||mph||in}} ortalama hızla 15 dakikada {{Dönüştürme|32|km||mi||in}} yol katetmiştir.{{kdn|Middleton|1968|s=60}} Bununla birlikte, bu düzeyde bir hız çoğu demiryolu altyapısı için çok ağır bir yük oluşturmaktaydı, bu nedenle de [[Cincinnati Car Company]], [[J. G. Brill Company]] ve diğerleri, düşük kalitedeki şehirlerarası demiryollarında son derece yüksek hızlarda sorunsuz bir şekilde çalışabilen hafif yapılara, alüminyum alaşımlarının kullanımına ve alçak seviyeli bojilere öncülük etmişlerdir. [[Westinghouse Electric Corporation|Westinghouse]] ve [[General Electric]], bojilere monte edilebilecek kadar kompakt motorlar tasarlanıştır. 1930'dan itibaren, [[Cincinnati Car Company]] tarafından üretilen [[Red Devils (demiryolu aracı)|Red Devils]] ve diğer bazı araçlar şehirlerarası ticari işletimde yaklaşık {{Dönüştürme|145|km/h||mph||in}} hıza ulaşmıştır. Red Devils araçları, 44 yolcu alabildikleri halde sadece 22 ton ağırlığındaydı.

Demiryolu sanayisindeki ilk kapsamlı [[rüzgâr tüneli]] araştırması 1931'de [[J. G. Brill Company]] tarafından, [[Philadelphia and Western Railroad|Philadelphia and Western Railroad (P&W) Şirketi]] için üretilen [[Bullet (demiryoluraylı taşıtı)|Bullet]] taşıtları için yapılmıştır. Bu araçlar {{Dönüştürme|148|km/h||mph||in}} hıza kadar çıkabilmekteydi{{kdn|Middleton|1968|s=72}} ve bu araçların bazıları neredeyse 60 yıldır hizmet vermektedir.<ref>{{Web kaynağı |başlık= Built to Last: J.G. Brill's "Bullets" |çeviribaşlık= (Son Güne Kadar) Dayanmak İçin Tasarlandı: J.G. Brill'in "Bullets" Araçları |url= https://ruins.wordpress.com/2007/04/05/built-to-last-jg-brills-bullets/ |tarih= 5 Nisan 2007 |dil= İngilizce}}</ref> 1907'de P&W'nin karayolları veya diğer demiryolu hatlarıyla hiçbir şekilde kesişmeyen çift hatlı [[Upper Darby-Strafford demiryolu|Upper Darby - Strafford demiryolu]]'nu hizmete almasından bu yana, yaklaşık 110 yıldır, bu hatta işletilen [[Norristown hafif raylı sistemi]] hâlâ kullanılmaktadır. Tüm hat mutlak bir blok sinyal sistemi tarafından yönetilmektedir.{{kdn|Middleton|1968|s=10}}

==== Amerikan "Streamliner" Trenleritrenleri ====

Alman yüksek hızlı demiryolu ağının gelişimini, 1938'de İtalya'da, [[Bologna]] ve [[Napoli]] arasında işletilen ve {{Dönüştürme|200|km/h||mph||in}} azami hız yapabilmesi için tasarlanan [[FS Class ETR 200|ETR 200]] [[elektrikli çoklu birim|EMU]] ile takip edilmiştiretmiştir. ETR 200 ticari seferlerde {{Dönüştürme|160|km/h||mph||in}} ortalama hıza ulaşmış ve 1938'de [[Milano]] yakınlarında {{Dönüştürme|203|km/h||mph||in}} hız ile dünya ortalama hız rekorunu kırmıştır.

1945'te İspanyol mühendis [[Alejandro Goicoechea]] ve iş adamı [[José Luis de Oriol y Urigüen|José Luis de Oriol]], mevcut konvansiyonel raylarda çağdaş yolcu trenlerinden daha yüksek hızlarda çalışabilen aerodinamik, mafsallı bir tren geliştirmiştir. Bu, lokomotife ve vagonlara, bir Y-bar kuplörü ile bağlanan, her vagon ucu için bir aks seti kullanan benzersiz bir aks sistemi sağlanarak başarılmıştır. Diğer avantajların yanı sıra, bu sistemde kütle merkezi normalin sadece yarısı kadar yüksektir.<ref name="talgo">{{Dergi kaynağı |başlık= Low Slung Train Travels Fast |çeviribaşlık= Düşük Tabanlı Tren Hızlı Seyahat Ediyor |url= {{Google Kitaplar |plainurl= y |id= AyEDAAAAMBAJ |page= 70}} |yayıncı= [[Popular Science]] |yer= New York, United States |tarih= Şubat 1945 |erişimtarihi= 6 Eylül 2021 |dil= İngilizce}}</ref> Bu sistem [[Talgo]]|Talgo (Tren Articulado Ligero Goicoechea Oriol / Goicoechea-Oriol Hafif Mafsallı Treni)]] adı altında ünlenmiş ve yarım yüzyıl boyunca yüksek hızlı trenlerin İspanya menşeli ana tedarikçisi olmuştur.

1950'lerin başında, [[SNCF|Fransız Ulusal Demiryolları (SNCF)]] yeni güçlü [[SNCF Class CC 7100|CC 7100]] elektrikli lokomotiflerini almaya ve daha yüksek hızlarda işletim yapmayı incelemeye ve değerlendirmeye başlamıştır. 1954'te, tüm ekipmanlarıyla tam bir trenitren setini çeken CC 7121, [[standart hat açıklığı|standart hat açıklıklı]] demiryolu hattındaki bir test sırasında {{Dönüştürme|243|km/h||mph||in}} gibi rekor sayılabilecek bir hıza ulaşmıştır. Ertesi yıl, özel olarak tasarlanmış iki elektrikli lokomotif, CC 7107 ve prototip [[SNCF Class BB 9004|BB 9004]], yine standart hat açıklıklı bir hatta sırasıyla {{Dönüştürme|320|km/h||mph||in}} ve {{Dönüştürme|331|km/h||mph||in}} hıza ulaşarak önceki hız rekorlarını kırmıştır.<ref name="douviensTGV">{{Web kaynağı |soyadı1= Picard |ad1= Jean François |yazarbağı1= Jean François Picard |soyadı2= Beltran |ad2= Alain |yazarbağı2= Alain Beltran |başlık= D’où viens tu TGV?: Témoignages sur les origines des trains à grande vitesse français |çeviribaşlık= TGV nereden geliyor?: Fransız yüksek hızlı trenlerinin kökenine dair tanıklıklar |url= http://archivchemindefer.free.fr/dossierTGV/DouviensTGV.pdf |website= |arşivurl= |arşivtarihi= |erişimtarihi= 7 Eylül 2021 |ölüurl= hayır |dil= Fransızca}}</ref> İlk kez, {{Dönüştürme|300|km/h||mph||in}} hız sınırı aşılarak, daha yüksek hızlı hizmetler fikrinin geliştirilmesine imkân tanınmış ve daha ileri mühendislik çalışmaları başlatılmıştır. Özellikle 1955 yılı hız rekorları sırasında, tehlikeli bir [[avlanma salınımı]] sonucu, [[boji]]lerin sallanarak dinamik istikrarsızlığa sebep olduğu ve potansiyel raydan çıkmalara yol açtığı keşfedilmiştir. Bu sorun, günümüzde yüksek hızlarda güvenli çalışmayı sağlayan [[yalpalama damperi]] ile çözülmüştür. Pantograflar tarafından yüksek hızda ''-20 yıl sonra Zébulon TGV'nin prototipinde çözülmüş olan-'' "akım koşumları" sorunu hakkında da araştırma yapılmıştır.

İlk Shinkansen trenleri, [[Kawasaki Heavy Industries]] tarafından üretilen [[0 serisi Shinkansen]] ''-Japonca orijinal adıyla '''dan maru ressha''' ({{dil|ja|弾 丸 列車|çeviri=Dan Maru Ressha}}) ya da İngilizce'de{{dil|en|Bullet genellikleTrain|çeviri=Hızlı "bullet train (hızlı trenTren}})" olarak adlandırılır-'', ticari hizmette önceki hızlı trenleri geride bırakmıştır. Bu trenler, {{Dönüştürme|210|km/h||mph||in}} azami hıza ve [[Nagoya]] ve [[Kyoto]]'daki duraklarlaara istasyonlarla birlikte ortalama {{Dönüştürme|162,8|km/h||mph||in}} hıza ulaşarak hem [[Tokyo]] ile [[Osaka]] arasındaki {{Dönüştürme|515|km||mi||in}} mesafeyi 3 saat 10 dakikada kat etmişler hem de yolculu işletimde yeni bir dünya rekoru kırmışlardır.<ref name="byun">{{Web kaynağı |başlık= Shinkansen Chronology |çeviribaşlık= Shinkansen Kronolojisi |url= http://www.h2.dion.ne.jp/~dajf/byunbyun/chrono.htm |arşivurl= https://web.archive.org/web/20090215162834/http://www.h2.dion.ne.jp/~dajf/byunbyun/chrono.htm |arşivtarihi= 15 Şubat 2009 |erişimtarihi= 8 Eylül 2021 |ölüurl= evet |dil= Japonca}}</ref>

Hız, yalnızca Shinkansen devriminin bir parçası değildir: Shinkansen, topluma yüksek hızlı trendemiryolu yolculuğu imkânı da tanımıştır. İlkBaşlangıçta hızlı12 trenlerdevagonlu 12olan Shinkansen trenlerinin vagon vardı vesayısı sonraki versiyonlarda ise 16'ya vagon vardıçıkarılmış<ref>{{Web kaynağı |başlık= Outline History and Overview of the Tokaido Shinkansen |çeviribaşlık= Anahatlarıyla Tokaido Shinkansen'in Tarihi ve Genel Bakış |url= http://english.jr-central.co.jp/about/outline.html |yayıncı= Central Japan Railway Company |tarih= Mart 2010 |erişimtarihi= 2 Mart 2011 |dil= İngilizce}}</ref> ve çift katlı trenler ile yolcu kapasitesi daha da artırılmıştır.<ref>{{Web kaynağı |başlık= Tōhoku Shinkansen |url= http://www.jreast.co.jp/e/routemaps/tohokushinkansen.html |yayıncı= East Japan Railway Company |tarih= Mart 2011 |erişimtarihi= 2 Mayıs 2011 |dil= İngilizce}}</ref><ref>{{Web kaynağı |başlık= 2010 Fact Sheets |çeviribaşlık= 2010 Bilgi Notları |url= http://www.jreast.co.jp/investor/factsheet/pdf/factsheet.pdf |yayıncı= JR East |tarih= 30 Temmuz 2010 |erişimtarihi= 2 Mayıs 2011 |dil= İngilizce}}</ref>