|
== Yaşamı ==
6 Mayıs 1862 Sibirya'da, eski [[Yenisey]] guberniyasının[[Guberniya|guberniyası]]<nowiki/>nın güneyinde yer alan [[Ashıs]] kasabası yakınındaki Turahov (Üzüm) köyünde doğdu. Babası Abakan ırmağı boylarında yaşayan yarı göçebe Hakaslar’ın [[Sagaylar|Sagay,]] aşiretine, annesi Kaçin aşiretine mensuptu.<ref name=":1">{{Web kaynağı|url=https://www.turksoy.org/tr/library/turk-dunyasi-onculeri|başlık=Türk Dünyası Öncüleri Kitabı Cilt 1|erişimtarihi=2021-10-12|tarih=2018|çalışma=TURKSOY}}</ref> Ailesi, ona "Pora" adını verdi. Sibirya'nın Şaman inançlı halkları Hristiyanlaştırılmış olduğundan resmî belgelerde, kilisede koyulan ''Nikolay'' adını kullandı. Nikolay'ın babasının Hakaslar arasındaki adı ''Hızıl'' (Kızıl); resmî belgelerdeki adı ''Fyodr'' idi. İlk eğitimini babasından aldı. lköğrenim yıllarında, babasının ölümünden sonra amcasının himayesi altına girdi.<ref name=":3">{{Web kaynağı|url=https://atif.sobiad.com/index.jsp?modul=makale-goruntule&id=AW8WJedcyZgeuuwfBdTF|başlık=Ölümünün 96. Yili Münasebeti̇yle Türk Asilli Türkolog Ni̇kolay Fedorovi̇ç Katanov|tarih=2017|çalışma=ANASAY|ad=Emre|soyadı=Özsoy}}</ref> Amcasının Rus meclisi olan Duma’da yazman olarak görev yapıyor olması, ona Rus hat sanatı ile ilgilenme fırsatı verdi. 1869-1876 arasında Askız Okulu'na, ardından Krasnoyarsk Lisesi'ne devam etti.<ref name=":2">{{Web kaynağı|url=https://islamansiklopedisi.org.tr/katanov-nikolay-fyodorovic|başlık=KATANOV, Nikolay Fyodoroviç|erişimtarihi=2021-10-12|dil=tr|çalışma=TDV İslam Ansiklopedisi}}</ref> BuTürk okuldadillerine öğrenciolan ikenilgisi “Sagay12 yaşında bu okula kayıt olduğu sırada Askiz’de Duma yazıcı yardımcılığı yaparken başladı. Öğrenciliği sırasında “''Sagay Dilinin Grameri''" adlı eserini meydana getirmeye başladı.
Liseden mezun olduktan sonra [[Sankt-Peterburg|St. Petersburg]]'a gitti. 1884- 1888 arasında St. Pertersburg Üniversitesi Doğu Dilleri Fakültesi Arapça, Farsça, Türkçe, Tatarca bölümünde öğrenim gördü.<ref name=":1" />Üniversite öğrenciliği sırasında Rus arkeolog ve etnograf [[Nikolay Yadrintsev|Nikolay Mihayloviç Yadrintsev]]'in evinde düzenlenen, öğrencilerin ve bilim insanlarının katıldığı toplantılar kişiliğinin şekillenmesinde etkili oldu. Bu toplantıların etkisi ile Sibirya halklarının dillerine ve kültürlerine yoğun bir ilgi duydu. Ortadoğu dilleri uzman [[Vasili Radlov]]'un evinde ondan ''Türk Dillerinin Fonetiği'' dersleri aldı.<ref name=":3" />
Üniversiteyi bitirir bitirmez Casteren’in [[Koyballar|Koybalca]] sözlüğünü ve örneklerini Rus alfabesine çevirdi ve yayımladı. Doğu Dilleri Fakültesi’nde yüksek lisans başladı ve 1893 yılına kadar burslu olarak okudu. Lisansüstü eğitimine başladığı sırada Türk topluluklarının dili ve yaşam biçimini incelemek üzere İlimler Akademisi ve Rus Coğrafya Cemiyeti tarafından Doğu ve Batı Sibirya, Kuzey Moğolistan, Cungarya ve Doğu Türkistan'a gönderildi. 1889-1892 arasında gerçekleştirdiği bu araştırma gezisi sırasında yerli Türk boylarının folklor ve yaşayışları üzerine araştırmalar yaparak malzeme topladı. Saganor'da Uranhaylar’ın dillerini ve yaşam tarzlarını inceledi. [[Karagaslar]]'ı incelemek için [[Kansk]] ve Nijnevdinkd'e geçti. Semireçyan bölgesinde yaşayan Rus ve Çin Kırgızlarının, Sartların şivelerini inceledi. Çin şehri Çuguçak'ta Çin Sartlarının ve Dzungar Kırgızlarının şivelerini araştırdı. [[Kumul (şehir)|Hami]], [[Ürümçi|Urumçi]] ve Guçen şehirlerine , ardından [[Turfan]]'a geçti. Sadece Çin gezisinde 1891 Şubatından 1892 Mayısına kadar 120 masal, 90 hikâye, 500’ün üzerinde dörtlük, 153 şarkı, 600’den fazla atasözü, 70 civarında halk inanışı, 38 bilmece, 900’den fazla rüya yorumu ve başka birçok malzeme derledi.<ref name=":3" /> Seyahati sırasında Radlov'a yazdığı mektuplar, “''Sibirya ve Doğu Türkistan’dan Mektuplar''” adıyla Türkçe'ye çevrilmiştir.
Türk topluluklarının dili ve yaşam biçimini incelemek üzere İlimler Akademisi ve Rus Coğrafya Cemiyeti tarafından 1889-1992 arasında Doğu ve Batı Sibirya, Kuzey Moğolistan, Cungarya ve Doğu Türkistan'a gönderildi. Tuba nehri civarındaki eski Uygur anıtlarını kopya etti ve gezi sonuçlarını yayımladı.<ref name=":2" />
12 Ocak 1894'te Kazan'a geldi ve [[Kazan Devlet Üniversitesi|Kazan Üniversitesi']]<nowiki/>nde göreve başladı. Üniversitede Türkçe-Tatarca, Türk-Tatar Kabilelerinin İcmali, Türk-Tatar Edebiyatı Tarihi, Türk Dillerinin Karşılaştırmalı Grameri ve Metin Okuması derslerinin açılmasını sağlayarak bu alanlarda dersler verdi.<ref name=":3" /> ''Arkeoloji, Tarih ve Etnografya Cemiyeti''’ne gridi ve 1898-1914 arasında başkanlığını yaptı. Tatar aydınlarından [[Kayyum Nasırî|Kayyum Nasirî]] ve [[Şehabeddin Mercani|Şihabettin Mercanî]] ile dostluk kurdu.
1893 yılından itibaren Kazan Üniversitesi Türk Tatar Dilleri bölümünde öğretim üyesi olarak çalıştı ve aynı kurumda yüksek lisans yaptı.1903 yılı sonunda "''<nowiki/>'Uryanhay Dilinin Türkçe Kökenli Diğer Dillerle Akrabalık İlişkisini Gösteren Bir Araştırma Denemesi''<nowiki>''</nowiki> başlıklı doktora tezi ile doktorasını tamamladı. Doktora tezi ise Katanov’a büyük bir ün getirdi.<ref name=":0" /> ▼
▲1893 yılından itibaren Kazan Üniversitesi Türk Tatar Dilleri bölümünde öğretim üyesi olarak çalıştı ve aynı kurumda yüksek lisans yaptı.1903 yılı sonunda "''<nowiki/>'Uryanhay Dilinin Türkçe Kökenli Diğer Dillerle Akrabalık İlişkisini Gösteren Bir Araştırma Denemesi''<nowiki>''</nowiki> başlıklı doktora tezi ile doktorasını tamamladı. 1889-1892 arasındaki seyahati sırasında edindiği bilgiler, çalışmasının temelini oluşturdu. <ref name=":3" /> Doktora tezi ise Katanov’a büyük bir ün getirdi.<ref name=":0" /> Eserde 48 tane ölmüş ve yaşayan Türk dil ve lehçelerinin karşılaştırmalı analizine yer verdi.
1907 yılı sonunda Kazan Üniversitesi'nde Karşılaştırmalı Dilbilim alanında ikinci doktora derecesini aldı.<ref name=":1" /> 1910 yılında Kazan İlâhiyat Akademisi Misyoner Kürsüsü’nde de görev aldı ve 1915’te profesör oldu. 1917'deki Rus Devrimi'nden sonra Kazan Üniversitesi ve diğer yükseköğrenim kurumlarında çalıştı. Komünist dönemin ilk yarısında çarlık idaresinin sansürcüsü olarak karalandı.<ref name=":1" /> “Rus olmayan” olarak görüldü ve bu yüzden ötekileştirildi.<ref name=":0" /> Ailesinin geçimini sağlamak için ağaç kesme, yük taşıma, bahçe ile ilgilenme, yiyecek kuyruklarında saatlerce bekleme gibi işlerle de uğraşmak zorunda kaldı ve bilimsel araştırmalar ile ilgilenemedi. Son yıllarında 9000 ciltlik kütüphanesini satışa çıkarmak zorunda kaldı. 5000 kadar kitabı 1914’te Osmanlı hükümeti tarafından satın alındı; İstanbul Üniversitesi bünyesindeki Türkiyat Enstitüsü onun kişisel kitaplığına dayanarak kuruldu.<ref name=":1" /><ref name=":0" />10 Mart 1922'de Kazan'da öldü. ▼
1907 yılı sonunda Kazan Üniversitesi'nde Karşılaştırmalı Dilbilim alanında ikinci doktora derecesini aldı.<ref name=":1" /> 1910 yılında Kazan İlâhiyat Akademisi Misyoner Kürsüsü’nde de görev aldı ve 1915’te profesör oldu. 1907-1916 arasında Kazan’da kurulan “Yayın İşleri Komitesi”nin başına getirildi; basılan kitapların kontrolü ve sansür edilmesi görevini yürüttü.
İsmi ve eserleri Stalin’in ölümünden sonra yeniden gündeme gelmiştir. ▼
▲1907 yılı sonunda Kazan Üniversitesi1917' ndedeki Karşılaştırmalı[[Rus Dilbilim alanında ikinci doktora derecesini aldı.<ref name=":1" /> 1910 yılında Kazan İlâhiyat Akademisi Misyoner Kürsüsü’nde de görev aldı ve 1915’te profesör oldu.Devrimi (1917 'deki )|Rus Devrimi ]]'nden sonra Kazan Üniversitesi ve diğer yükseköğrenim kurumlarında çalıştı. Komünist dönemin ilk yarısında çarlık idaresinin sansürcüsü olarak karalandı.<ref name=":1" /> “Rus olmayan” olarak görüldü ve bu yüzden ötekileştirildi.<ref name=":0" /> Ailesinin geçimini sağlamak için ağaç kesme, yük taşıma, bahçe ile ilgilenme, yiyecek kuyruklarında saatlerce bekleme gibi işlerle de uğraşmak zorunda kaldı ve bilimsel araştırmalar ile ilgilenemedi. Son yıllarında 9000 ciltlik kütüphanesini satışa çıkarmak zorunda kaldı. 5000 kadar kitabı 1914’te Osmanlı hükümeti tarafından satın alındı; İstanbul Üniversitesi bünyesindeki Türkiyat Enstitüsü onun kişisel kitaplığına dayanarak kuruldu.<ref name=":1" /><ref name=":0" /> Mart 1922'de felç oldu ve göğsünden rahatsızlandı. 10 Mart 1922'de Kazan'da öldü.
▲İsmi ve eserleri Stalin’in ölümünden sonra yeniden gündeme gelmiştir.
== Akademik çalışmaları ==
Katanov, Birçok modern Batı ve Doğu dilinin yanı sıra bazı ölü dilleri de biliyor, Göktürk ve Uygur yazılarından başka Sümer çivi yazısını, Mısır hiyerogliflerini, Çin, Arap ve Ârâmî yazılarını okuyabiliyordu.<ref name=":2" /> İki yüzün üzerinde yayımlanmış eseri ve günümüzde Rusya Federasyonu’ndaki çeşitli arşivlerde saklanmakta olan 15.000 sayfalık müsvedde çalışması vardır.<ref name=":2" />
Katanov'un yetiştirdiği öğrenciler arasında Sergey Malov, Zeki Validi Toğan gibi önemli Türkologlar vardır.<ref>{{Kitap kaynağı|url=https://www.academia.edu/1525786/Prof_Zeki_Velidi_Togan_Memoirs_National_Existence_and_Cultural_Struggles_of_Turkistan_and_Other_Muslim_Eastern_Turks_2011_Full_Text_translation_form_the_1969_original|başlık=Prof Zeki Velidi Togan, Memoirs: National Existence and Cultural Struggles of Turkistan and Other Muslim Eastern Turks (2011) Full Text translation form the 1969 original.|ad=Zeki Velidi|soyadı=Togan}}</ref> Çuvaş dilbiliminin kurucusu [[Nikolay Aşmarın]]'in yetişmesinde katkısı oldu.
== Yapıtları ==
* Отчет о поездке в Восточную Сибирь, Монголию и северный Китай в 1890 и 1891 гг. // Живая старина. — СПб., 1892. — С. 111—122, 134—137.
* Сагайские татары Минусинского округа Енисейской губернии // Живая старина. — 1893. — Вып. 4, ч. III. — С. 559—570.
* Письма из Сибири и Восточного Туркестана / Предисловие Радлова В. В. // Записки Имп. Императорской Академии наук. — 1893. — Т. XXIII. — С. 1—114.
* Среди тюркских племен // Известия Имп. Рус. Географического Общества. — 1893. — Т. XXIX. — С. 519—541.
* Качинская легенда о сотворении мира (Записана в Минусинском округе Енисейской губернии на качинском наречии тюркского языка 2 июня 1890 г.) // Известия Общества археологии, истории и этнографии (ИОАИЭ). — 1894. — Т. ХII, вып. 2. — С. 185—188.
* О погребальных обрядах у тюркских племен с древнейших времен до наших дней // ИОАИЭ. — 1894. — Т. XII, вып. 2. — С. 109—142.
* Народные приметы и поверья бельтиров // Деятель (журнал). — 1896. — № 8. — С. 424—425.
* О поездке действительного члена Общества археологии, истории и этнографии Н. Ф. Катанова в Минусинский округ Енисейской губернии // ИОАИЭ. — 1897. — Т. XIX, вып. 2. — С. 219—221.
* Отчет о поездке, совершенной с 15 мая по 1 сентября 1896 года в Минусинский округ Енисейской губернии // Ученые записки Казанского университета. — 1897. — Т. 64, кн. III. — С. 1—50.
* Материалы к изучению казанско-татарского наречия. Ч. 1: Образцы книжной и устной литературы казанских татар // Учёные записки Казанского университета. — 1897, кн. 12, приложение, — С. 1—32.
* Предание тобольских татар о грозном царе Тамерлане // Ежегодник Тобольского губернского музея. - Тобольск, 1898. Т. 9. - С. 50—52.
* Винокурение у абаканских татар Енисейской губернии // Деятель. — 1899. — № 8/9. — С. 312—314.
* Народные способы лечения у сагайцев (Минусинского уезда Енисейской губ.) // Деятель. — 1899. — № 10. — С. 394—395.
* Материалы к изучению казанско-татарского наречия. Ч. 2: Русский перевод образцов книжной и устной литературы казанских татар // Учёные записки Казанского университета. — 1899. — Кн. 5—6. — С. 1—113.
* Отчет о поездке в Минусинский уезд Енисейской губернии, совершенный летом 1899 года // Учёные записки Казанского университета. — 1901. — Т. 63, кн. V—VI. — С. 1—58.
* Опыт исследования урянхайского языка с указанием главнейших родственных отношений его к другим языкам тюркского корня. — Казань, 1903. — XLII, 1539, LX с.
* О религиозных войнах учеников шейха Багаутдина против инородцев Западной Сибири // Учёные записки Казанского университета. — 1903. — Кн. XII. — С. 133—146.
* Наречия урянхайцев, абаканских татар и карагасов // Образцы народной литературы тюркских племён, под ред. В. В. Радлова. Ч. IX. — СПб., 1907. Т. I (тексты), VI+XXXII+68+XLVIII с.; Т. II (переводы), VI+XXV+658 с.
* Предания присаянских племен о прежних делах и людях // Сборник в честь 70-летия Г. Н. Потанина. — СПб., 1909. — С. 265—288.
* Обработка сочинения писателя XVII в. [[Спафарий, Николай Гаврилович|Н. Г. Спафария]] «Описание первыя части вселенныя, именуемой Азия, в ней же состоит Китайское государство с прочими его городы и провинции». — Казань, 1910. — LVI, 271 с.
* Краткий татарско-русский словарь в транскрипциях арабской и русской в объёме I части учебника М. Ф. Каримова «Тарихи анбия (история пророков)». — Казань, 1912. — XXIV, 265 с. (литография).
* Восточная хронология. Из курса лекций, читанных в Северо-восточном археологическом и этнографическом институте в 1918—1919 учебн. году. — Казань, 1920. — 240 с.
* Volkskundliche Texte aus Ost-Türkistan. I. — (Sitzungsberichte der Berliner Akademie der Wissenschaften, XXXII.). — Berlin, 1933.
* Volkskundliche Texte aus Ost-Türkistan. II. Aus dem Nachlaß von N. Th. Katanov herausgegeben. — (Als Manuskript getruct). — Berlin, 1943.
* Хакасский фольклор (Из книги «Образцы народной литературы тюркских племён», т. IX. СПб., 1907). — Абакан, 1963. — 163 c.
* Николай Федорович Катанов. Автобиография и библиография / Сост. и ред. доктор истор. наук И. Л. Кызласов. Москва — Абакан, 1997.
* Таллал алған пiлiг тоғыстары. Хакас фольклорының паза этнографиязының текcттерi = Избранные научные труды. Тексты хакасского фольклора и этнографии = Bilimsel eserlerinden segneler. Hakas folkloru ve etnografyasi metenleri / Сост. B. H. Тугужекова, B. E. Майногашева. Переводы на хакасский язык B.E. Майногашевой и С. Е. Карачакова. — Анкара, 2000. — 550 с.
* Фольклор саянских тюрков XIX века. Из собрания Н. Ф. Катанова / Сост., переводы, стихотв. перелож, лит. обраб., заключит статья и коммент. А. В. Преловского. В 2 т. — М., 2003. — 576 с. + 624 с.
* Избранные труды о Хакасии и сопредельных территориях / Сост. Угдыжеков С. А. — Абакан: Изд-во ХГУ им. Н. Ф. Катанова, 2004.
* Очерки Урянхайской земли. Дневник путешествия, исполненного в 1889 году / Подг. рукописи, комментарий А. К. Кужугет. — Кызыл, 2011.
== Kullanılan Edebiyat ==
* [http://bizdin.kg/books/item/24-short_hist_enscl Кыргыз тарыхы боюнча кыскача энциклопедия. Бишкек. 2003]
* Тугужекова В. Н. Детство и юношество: Аскиз и Красноярск // Н. Ф. Катанов и гуманитарные науки на рубеже веков: Очерки истории российской тюркологии. — Казань, Абакан, 2008—2009. — С. 16.
* Валеев Р. М., Мартынов Д. Е. Казанское университетское востоковедение в архивных документах. — Казань, 2009. — С. 76.
* Наследие Н. Ф. Катанова: история и культура тюркских народов Евразии: Доклады и сообщения международного научного семинара, 30 июня — 1 июля 2005 г. / Ред. коллегия: Валеев Р. М., Закиев М. З., Зайнуллин Д. Г. — Казань: Алма Лит, 2006. — 296 с. — ISBN 5-98245-02207.
* Наследие хакасского учёного, тюрколога, доктора сравнительного языкознания, востоковеда Николая Федоровича Катанова: материалы Международной научной конференции, посвящённой 150-летию со дня рождения учёного. 16–19 мая 2012 г.. — Абакан: Хакасское книжное издательство, 2012. — Т. 1. — 146 с. — ISBN 978-5-7091-0543-0.
* Рыкин П. О. Николай Фёдорович Катанов (1862—1922): вехи жизни и творчества // Катанов Н. Ф. Очерки Урянхайской земли. — Кызыл: ТИГИ при правительстве РТ, 2011. — С. 359—383.
* Покровский И. М. Памяти проф. Н. Ф. Катанова // Известия Общества археологии, истории и этнографии при Казанском университете. — Казань, 1923. — Т. 32, вып. 2. — С. 245−259.
* Н. Ф. Катанов — гордость земли хакасской: биобиблиографический справочник / Куюкова Н.И. (сост.). — Абакан: ГБУК РХ «Хакасская РДБ», 2012. — 23 с.
== Ayrıca bakınız ==
| 