Vikipedi

Zazaca: Revizyonlar arasındaki fark

Etkileşimli olarak geçmişe göz at
[kontrol edilmemiş revizyon][kontrol edilmiş revizyon]
← Önceki sürümle aradaki farkSonraki sürümle aradaki fark →
İçerik silindi İçerik eklendi
GörselVikimetin
k yazım/şablon adı/iç bağ. dz.
Etiketler: AWB Geri alındı
Neribij (mesaj | katkılar)
2.246 değişiklik
Çıkarılan kaynaklı bilgiler de geri getirildi. + Sinema kısmı yeni bilgilerle kaynaklı olarak ansiklopedik usule göre düzenlendi + özgün araştırma ve güvensiz kaynak içeren cümleler çıktı
Etiket: Elle geri alma
24. satır:
== Adlandırma ==
[[Dosya:Iranian tongues de.svg|küçükresim|sağ|300px|Zazacanın [[İran dilleri|İrani diller]] içindeki yeri]]
[[Zazalar]]<nowiki/>ın dillerini ve kendilerini tanımlamaları bölgeden bölgeye farklılıklar gösterir. Zazaların tanımlama şekli ulusal olmayıp, etnik ya da dini niteliktedir. Zazaca için kullanılan başlıca isimlendirmeler şunlardır:
* ''[[Dımılki]]'' veya ''[[Zazalar|Dımıli]]''<ref>[http://multitree.org/codes/diq Zazacada Güney Zazacaya Dimili denir, Türkçede Dimilice]</ref><ref>Terry Lynn Todd, A grammar of Dimili (know as Zaza). 1985</ref>: [[Aksaray]],[[Siverek]],[[Çermik]],[[Çüngüş]],[[Gerger]] ve [[Mutki]]'de yaşayan [[Zazalar]]'ın dillerine verdikleri bir isimdir. Bu yörelerde yaşayan Zazalar çoğunlukla kendilerini de ''Dımıli'' olarak isimlendirmektedirler.<ref name="FPamukçu">Fahri Pamukçu, Gramerê Zazakî, Vejîyaîşê Tîjî, Îstanbul 2011, s. 31</ref> Bu ismin kökeninin tarihsel olarak [[Dunbuliler|Dunbuli]] aşireti ismiyle bağlantılı olduğu görüşleri de belirtilmiştir.<ref name="Malmisanıj" /><ref name="Alanoglu">Murat Alanoğlu-Muhammet Yücel, “Dımli-Zaza adı ve Tarihsel Gelişimi”, 1.Uluslararası Zaza Dili Sempozyumu (13-14 Mayıs 2011), Bingöl üniversitesi Yayınları, Ankara 2011, r. 323</ref> [[Siirt]] ili [[Baykan]] ilçesine bağlı köylerde yaşayan Zazaların kendilerine ve dillerine halen "Dımbıli" dediği tespit edilmiştir.<ref>Ramazan Eroğlu, ''Folklorê Dewanê Madira, Xelika û Çirê ê Siirt Baykan (Siirt Baykan Meşelik, Ardıçdalı ve Çukurca Köylerinin Folklor Çalışması)'', Bingöl Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü, Zaza Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi , Bingöl 2019, s.9 ("Hetê name guretişê Zazayan ra miletê ina mintiqa xu ra “Dimbilî” vanî.") ve ayrıca s.14-15, 20, 59, s.87 ("Dewanê ina mintiqa di ziwanê şarî “Dimbilî” ya.")</ref> F. C. Andreas, Karl Hadank ve [[Vladimir Minorski]] gibi bazı dil bilimci ve araştırmacılar, ''Dımıli'' sözcüğünün, [["Deylem]]" ile bağlantılı olduğunu kabul etmişlerdiretmişleridir.<ref name="Asatrian">[http://www.iranicaonline.org/articles/dimli Garnik Asatrian, “Dimlî”, Encyclopedia Iranica]</ref><ref>Bruinessen. Agha, Shaikh, and State, s. 48</ref>
* ''[[Zazaki]]'': Tarihsel olarak [[BingölElâzığ]] ([[Palu]], [[ElâzığMaden]]), [[Bingöl]]'ün bir kısmı ve [[Koçgiri]] yöresinde yaşayan Zazaların dillerine verdikleri isimdir. Günümüzde bu isim diğer yörelerde de gittikçe daha çok yaygınlaşmaktadır. Bu ismin tarihsel olarak Zaza adındaki aşiret ismiyle bağlantılı olduğu çeşitli yazarlarca belirtilmiştir.<ref name="Malmisanıj" /><ref>Ercan Çağlayan, "Emik ve Etik Yaklaşımlar", ''Zazalar: Tarih, Kültür ve Kimlik'', İstanbul Bilgi Üniversitesi yayınları, 2017, pp.25-47</ref><ref name="Malmisanıj" /><ref name="Selcan2">"Zülfü Selcan, Die Entwicklung der Zaza-Sprache, Ware Dergisi, Sayı: 12, Baiersbronn, 1998, s. 152-153"</ref> Osmanlı döneminde ilkyazılmış defakaynaklarda günümüzebir ulaşantoplum Kaygusuzismi Abdal'ınolarak şiirindeilk defa Evliya Çelebi''Zaza''nin adıSeyahatnamesinde diğer halklarKürt aşiretleri ile beraberbirlikte geçmektedir"Ekrad-ı Zaza" olarak geçer ve dilleri de "Zaza lisanı" veya "lisân-ı Ekrâd-ı Zaza" şeklinde geçer.<ref name=":2">CahitErcan ÖztelliÇağlayan, Bektaşi''Zazalar: GülleriTarih, Alevi-BektaşiKültür Şiirlerive AntolojisiKimlik'', istanbulİstanbul Bilgi Üniversitesi 1973Yayınları, İstanbul 2016, s.334,27-35 410;ve Abdurrahmans.68: Güzel,"Osmanlı Kaygusuzdöneminde Abdal,Zaza Ankaratabiri 1981,ile s.87ilgili ilk kayıtlara Evliya Çelebi'nin Seyahatname adlı eserinde rastlanmaktadır." </ref> Bazı yazaryazarlar vetarafından araştırmacılarkelime isebenzerliğinden yola çıkılarak, Zaza isminin ''Sasa'' ya da ''Sasan'' kelimelerinden türediği belirtilmiştirde iddia edilmiştir.<ref>Karabulut S.,(2013). Zazalar Tarihi Kültürel ve Sosyal Yapı, İzmit: Altınkalem Yayınları, 29,30</ref><ref>Werner E. (2017) Rivers and Mountains A Historical, Applied Anthropological and Linguistical Study of the Zaza People of Turkey including an Introduction to Applied Cultural Anthropology</ref>
 
* ''[[Kırdki]]'' veya ''[[Kırdi]]'': [[Diyarbakır]] ([[Hani]], [[Dicle]], [[Lice]], [[Eğil]]), [[Bingöl]] ve [[Elâzığ]] ([[Palu]], [[Arıcak]]) gibi il ve ilçelerde bazı Zazaların dillerine verdikleri isimdir. Bu anılan yörelerde yaşayan [[Zazalar]] kendilerine [[Kırd]], yaşadıkları yöreye de [[Kırdane]] derler.<ref name="Malmisanıj">"[http://en.calameo.com/read/001695923509c0f9c7096 Malmisanıj, Kırd, Kırmanc, Dımıli veya Zaza Kürtleri, Deng Yayınları, İstanbul 1996]"</ref><ref name="Zilan">"Bilal Zilan, "Tarîxê Xonamekerdişê Kirdan", II. Uluslararası Zaza Tarihi ve Kültürü Sempozyumu (4-6 Mayıs 2012), Bingöl Üniversitesi Yayınları, 2012, s.367 vd."</ref><ref name="Malmisanıj">"[http://en.calameo.com/read/001695923509c0f9c7096 Malmisanıj, Kırd, Kırmanc, Dımıli veya Zaza Kürtleri, Deng Yayınları, İstanbul 1996]"</ref><ref name="MSKaya">Mehmed S. Kaya, The Zaza Kurds of Turkey: A Middle Eastern Minority in a Globalised Society, Tauris Academic Studies, London 2011, s. 4</ref><ref name="PLerch1">Peter I. Lerch, “Qewxê Nêrib û Hêni”, Forschungen über die Kurden und die Iranischen Nordchaldaer - Band I, St. Petersburg 1857, r. 78</ref><ref name="Gökalp">Ziya Gökalp, Kürt Aşiretleri Üzerine Sosoyolojik Tetkikler, Sosyal Yayınlar, İstanbul 1992, r. 27</ref><ref name="Badıllı">Kemal Badıllı, Türkçe İzahlı Kürtçe Grameri (Kürmançça Lehçesi), 1965, Ankara, s. 6</ref> İlk Zazaca mevlid olarak kabul edilen Mevlid'in yazarı Ahmedi Hasi de mevlidi için "Mewlıdê Kırdi" ifadesini kullanmış, kitabın girişindeki Türkçe izin yazısında ise "Zaza lisanı" ile yazıldığıtabiri belirtilmiştirkullanılmıştır.<ref>Ehmedê Xasî, Mewlidê Nebî, Litoğrafya Matbaası, Dîyarbekir Vilayeti, 1899, s. 28</ref> Mevlid ile ile ilgili yapılan resmi yazışmalarda ise "Zaza lisanı üzerine muharrer Kürdçe mevlüd-i şerif" şeklinde ifadeler kullanılmıştır.<ref>Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). MF. MKT. 442/56-1</ref><ref>Ercan Çağlayan, ''Zazalar: Tarih, Kültür ve Kimlik'', İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2016, s.25-44 ve s.78: "25 Zilkade 1316 (6 Nisan 1899) tarihindeki belgede, Diyarbekir’de mukim talebeden Ahmed Efendi’nin “Zaza lisanı üzerine muharrer Kürdçe mevlüd-i şerifin tab ve neşrinde beis olmadığı” belirtiliyordu."</ref>
* ''[[Kırmancki]]''<ref>[http://multitree.org/codes/kiu Dilbilimcilerin "Multi tree" online sitesine göre Kuzey Zaza diline 'kirmancikî' denir]</ref>: [[Tunceli (il)|Tunceli]], [[Erzincan (il)|Erzincan]], [[Bingöl (il)|Bingöl]] ([[Kiğı]], [[Yayladere]]) gibi il ve ilçelerde daha çok Alevi Zazaların dillerine verdikleri isim olup, bu anılan yörelerde yaşayan [[Zazalar]] kendilerine [[Kırmanc]], yaşadıkları mıntıkaya da [[Kırmanciye]] derler.<ref name="MalmisanıjZilan"/><ref name="ZilanMalmisanıj"/><ref name="Selcan1">Zılfi [Selcan], “Folklorê Kurdi ebe Zarava Dımılki”, Hêvî, Hejmar 1, Parîs, Îlon 1983, r. 93</ref><ref name="Düzgün">M. Duzgun, "Torêy ve Adetê Dersimi", Berhem (kovara lêkolinên cıvaki û çandi), Stockholm, No: 1 (Şubat 1988), r. 37</ref> Dillerine "Kırmancki" diyen eski kuşakta ''Dımıli'' ve "Dımılki" isimleriismi de bilinmektedir.<ref>Keskin, M. (2010), “Zazaca Üzerine Notlar”, Şükrü Arslan (derleme), Herkesin Bildiği Sır: Dersim - Tarih, Toplum, Ekonomi, Dil ve Kültür (s. 222, 223), İletişim Yayınları, İstanbul.</ref>
* ''Zonê Ma:'' [[Bingöl]], [[Erzurum]] ve [[Varto]] gibi bölgelerde yaşayan Alevi Zazalar özel bir isimlendirme yerine konuştukları Zazacaya "dilimiz" demektedirler. Kendilerine ise halkımız anlamına gelen "Şarê Ma" demektedirler.<ref name="Zilan" /><ref name=":1">Mesut Keskin, "Zaza Dili", ''Bingöl Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü Dergisi'', Yıl:1, Cilt:1, Sayı:1, Ocak 2015, ss. 93-114.</ref>
 
== Zazaca araştırmasının tarihçesi ==
Zazaca üzerine ilk araştırmalar 1856 yılında dilbilimci Peter I. Lerch'in derlemeleri ile başladı. [[Kırım Savaşı]]nda Ruslara esir düşen Osmanlı askerlerinin tutulduğu Roslow'a giden Lerch, buradaki Kürt askerler arasında gezerek [[Kürtçe|Kurmancca]] ve Zazaca birçok derlemeler yaptı. Lerch, bu çalışmalarını üç cilt halinde kitaplaştırarak sırasıyla 1856, 1857 ve 1858 yıllarında [[Rusça]] olarak yayınladı.<ref name="Lerch-russian">Lerch, Peter, Forschungen über die Kurden und die Iranischen Nordchaldaer - Band I, St. Petersburg (Петр Лерх, Изслѣдованія об иранских курдах и их предках, сѣверных халдеях: Введеніе и подробное исчисленіе курдских племен) I-II-III, продаеця у Коммисіонеров Императорской академіи наук : И. Глазунова, 1856/57/58</ref> Lerch, kitabının Almanca tercümesini de iki cilt halinde sırasıyla 1857 ve 1858 yıllarında yayınladı.<ref name="Lerch1" /> Lerch, derlediği metinleri Kurmancca ile karşılaştırarak kısmen analiz etmiş, ayrıca kitabının sonuna Zazaca sözlük eklemiş, Rusça ve Almanca karşılıklarını yazmıştır.<ref name="Lerch-russian" /> Dilbilimci ve etnolog Robert Gordon Latham, Dr. H. Sandwith'in derlediği bir Zazaca sözlük listesini 1856<ref>Robert Gordon Latham, "On a Zaza Vocabulary", ''Transactions of The Philological Society'', London, 1856, ss. 40-42</ref> ve 1860<ref>Robert Gordon Latham, "On a Zaza Vocabulary", ''Opuscula: Essays, Chiefly Philological and Ethnographical'', Williams & Norgate, London, Edinburg, Leipzig, 1860, s.242&nbsp;</ref> yıllarında yayınlamıştır. 1862'de Wilhelm Strecker ve Otto Blau tarafından Dersim Zazacasına ait bazı notlar yayınlandı.<ref name="Blau">Blau, Otto (1862),"Nachrichten über kurdische Stämme-III, Mittheilungen über die Dusik-Kurden", Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft, Steiner in Komm, 1862, s.621-627</ref> Daha sonra Friedrich Müller (1864) Zazaca üzerine "''Zaza-Dialekt der Kurdensprache''" adıyla dilbilimsel bir analiz yayınladı.<ref name="Muller" /> Albert van Le Coq ise derlediği bazı Kurmancca ve Zazaca metinleri 1903 yılında iki ciltilik "Kurdish Texte" kitabında kısmi bazı karşılaştırmalar dışında dilbilgisel analizini yapmadan yayınlamıştır.<ref name="Lcoq1" /> SözBu zamana kadar adı konusugeçen dilbilimciler Zazacayı [[Kürtçe]]nin bir lehçesi olarak değerlendirdiler.<ref>Ercan Çağlayan,''Zazalar: Tarih, Kültür ve Kimlik'', İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları,İstanbul, 2016,s.170</ref>
 
1905/1906 yıllarında Alman dil bilimci [[:de:Oskar Mann|Oskar Mann]], Prusya Bilimler Akademisi tarafından batı İrani dillerinin dokümantasyonu ve dilbilimsel analizi için görevlendirildi. Oskar Mann, Bingöl ve Siverek bölgelerinde kapsamlı Zazaca derlemeler ve dil kayıtları gerçekleştirmiştir. Oskar Mann yaptığı araştırmaları sonucunda: "Daha evvel de tarafımdan savunulan görüş tasdik edildi, yani Zazacanın kesinlikle Kürtçe ile ilgisi olmadığını, turfan metinlerindeki Orta Farsçanın kuzey lehçesinin tüm garip fiil çekimlerini burada Zazacada tekrar görüyorum." demiştir.<ref>O. Mann, Nachlaß in der Staatsbibliothek Berlin (W), Briefe; vgl. auch ebenda, Vortrag vom 4. Juli 1909 und 20. Jan. 1909, S. 11.</ref>
 
O. Mann'ın ölümünden sonra yarım bıraktığı çalışmaları devr alarak ilerleten Karl Hadank, 1932 yılında bu çalışmaları yaptığı gramer analizleriyle beraber "'Mundarten der Zaza" adıyla kitaplaştırdı.<ref name="Hadanak">Oskar Mann, Karl Hadank: Die Mundarten der Zâzâ, hauptsächlich aus Siverek und Kor. Leipzig 1932</ref> Hadank bu kitabında Zazaca'yı açıkça [[Kürtçe]]'nin dışında sınıflandırdı. Zazacanın dil bilimi tarihindeki yeri O. Mann (1906) ve K. Hadank (1932)'dan sonra David. N. MacKenzie (1961-951961–95), Gernot Ludwig Windfuhr (1989), J.Gippert (1996) ve birçok yabancı dil bilimci araştırmacı tarafından incelenmiş olup ve aynı şekilde tespit edilmiştir.<ref>O. Mann/K. Hadank, Mundarten der Zāzā, Berlin 1932, 19-31; G. L. Windfuhr, Western Iranian Dialects, in: Corpus Linguarum Iranicarum, Hg.: R. Schmitt, Wiesbaden 1989, 294-295; s. auch New Iranian Languages: Overview, ebenda, 246-250 und New West Iranian, ebenda, 251-262; J. Gippert, Die historische Entwicklung der Zaza-Sprache, in: Ware, Nr. 10, Nov. 1996, Frankfurt a. M., 148-154.</ref>
 
1933'te Kürt dilbilimci [[Celadet Ali Bedirhan|Celadet Bedirxan]], derlediği bazı Zazaca metinleri [[Hawar (dergi)|Hawar]] dergisinde yayınlayıp Zazacanın ağızları üzerine bazı karşılaştırmalar yaptı.<ref name="Bedirxan">Bedirxan, Celadet (1933) “Zarê Dumilî û Mewlûda 'Usman Efendî” Hawar, Hejmar: 23, 25 tîrmeh (temmuz) 1933, r. 1-6</ref> 1977'de [[Kanate Kürdo|Kanat Kalashevich Kurdoev]]'in Zazacadaki cinsiyet ve sayılar üzerine bir çalışması yayınlandı.<ref name="Kurdoev">Kurdoev, Kanat Kalashevich (1977), Ḥālatakānī jins u bīnāy barkār la zāzādā: On gender and number in the Zaza dialect of Kurdish, Translated by Azīz Ibrāhīm, Chāpkhānay Kōrī Zānyārī Kurd, Baghdad 1977, 32 p.</ref> 1985 yılında [[Terry Lynn Todd]] Zazaca grameri üzerine bir doktora tezi yazdı.<ref name="Todd">Terry Lynn Todd, A Grammar of Dimili (also known as Zaza), Michigan 1985</ref> Todd'un bu eserine kadar modern anlamda kapsamlı bir gramer kitabı yayımlanmamıştı. Daha sonra 1998 yılında Ludwig Paul<ref name=":0" /> ve Zülfü Selcan<ref>Selcan, Zülfü. Grammatik der Zaza-Sprache, Nord-Dialekt (Dersim-Dialekt) [Zaza Dili’nin Grameri, Kuzey/Dersim Lehçesi], Berlin 1998, Wissenschaft&Technik Verlag: 730 s.</ref> tarafından doktora çalışması şeklinde iki kapsamlı gramer kitabı yayımlandı. Aynı yıl yayımlanan bir diğer çalışma da I. Anatolʹevna Smirnova ve K. Rakhmanovich Ayyoubi'nin Dersim Zazacasını esas alan ortak çalışmasıdır.<ref name="Ayubi-Smirnova" />
Satır 44 ⟶ 45:
Zazaca, [[Doğu Anadolu Bölgesi|Doğu Anadolu]]’nun Yukarı [[Fırat]] ve [[Dicle]] havzasında, sayıları kesin olarak bilinmemekle birlikte yaklaşık olarak 4 ile 6 milyon civarında kişinin konuştuğu dildir. Türkiye'de yaşayan Zazalar dışında özellikle [[Almanya]], [[Fransa]], [[Avusturya]], [[İsveç]], [[İsviçre]] ve [[Hollanda]] gibi Avrupa ülkelerinde yaşayan önemli sayıda Zazaca konuşan veya Zaza olan nüfus bulunmaktadır.<ref>[https://www.academia.edu/11824077/UNESCOn%C4%B1n_Dil_Raporlar%C4%B1na_G%C3%B6re_Zazacan%C4%B1n_Durumu_ve_Gelece%C4%9Fi UNESCO'nın Dil Raporlarına Göre Zazacanın Durumu ve Geleceği]</ref><ref>[http://www.zazaki.de/turkce/makaleler/keskin-zazacaninyeriveyarini.pdf Zazacanın İrani diller arasındaki yeri]</ref>
 
Zazacanın en yoğun olarak konuşulduğu ve Zazaların en yoğun olarak yaşadığı yerleri [[Tunceli]] (bütün ilçelerde), [[Bingöl]] (bütün ilçelerde), [[Elâzığ]] (doğu bölgesi, kuzeyi ve güneyi), [[Diyarbakır]] (kuzey ve batı bölgeleri [[Çermik]], [[Çüngüş]], [[Ergani]], [[Eğil]], [[Dicle]], [[Lice]], [[Hani]], [[Kulp]], [[Hazro]]), [[Şanlıurfa|Urfa]] ([[Siverek]], [[Hilvan]] ilçeleri), [[Muş]] ([[Varto]] ilçesi), [[Sivas]] ([[Zara, Sivas|Zara]], [[Ulaş]], [[Kangal]] ilçeleri), [[Adıyaman]] ([[Gerger]] ilçesi), [[Erzincan]] ([[Merkez]], [[Tercan]], [[Çayırlı]], [[Refahiye]] ve yer yer diğer ilçelerde), [[Batman]] ([[Batman]], [[Kozluk]]), [[Bitlis]] ([[Mutki]], [[Tatvan]]), [[Malatya]] (doğu bölgesi), [[Ardahan]] ([[Göle]]'nin iki köyünde), [[Aksaray]] ([[Ekecik]] bölgesinde<ref>"Gund û Navçeyên Kurd li Bajarê Aksarayê (Ekecîkî)", [https://birnebun.eu/gunden-aksaray/ Birnebun.com] : Aksaray'daki 39 Kürt köyünden 15'inde Zazaca konuşulmaktadır, bazı köylerde Kurmanci ve Zazaki birlikte konuşulmaktadır.</ref>) ve [[Erzurum]] ([[Hınıs]], [[Tekman]], [[Aşkale]], [[Çat]] ve yer yer diğer ilçelerinde) oluşturur.<ref name=":3" /><ref>Roşan Lezgin, [http://www.zazaki.net/haber/among-social-kurdish-groups-general-glance-at-zazas-503.htm Among Socıal Kurdish Groups – General Glance at Zazas], 21 Mayıs 2010, ''(erişim: 5 Mayıs 2021)''
 
</ref><ref name=":3" />
 
== Sınıflandırma ==
Satır 53 ⟶ 54:
 
Alman dil bilimci [[Jost Gippert]]<ref>[http://www.zazaki.de/turkce/irani_diller_gippertlecoq.htm Jost Gippert ve LeCoq'un İrani dillerini sınıflandırması]</ref> ve LeCoq [[Beluci|Beluçça]] ve [[Sengserce]]yi de aynı alt gruba ait saymış ve bu gruba tarihi [[Hyrkania]] bölgesini anımsatan ''Hyrkan dilleri'' (Gurgan, Cürcan) grubu adını vermiştir.<ref>{{Web kaynağı | başlık = İran Dilleri | url = http://zazaki.de/turkce/irani_diller_gippertlecoq.htm | arşivurl = https://web.archive.org/web/20160721230240/http://zazaki.de/turkce/irani_diller_gippertlecoq.htm | arşivtarihi = 21 Temmuz 2016 | erişimtarihi = 24 Nisan 2013 | ölüurl =evet}}</ref> Hazar Denizi kıyısında konuşulan Kuzeybatı İran dilleri ve Zazaca arasında da dilbilgisi ve sözcük dağarcığı bakımından önemli benzerlikler bulunur.
 
Günümüzde Zazacanın dil biliminde yeri saptanmış olmasına rağmen özellikle bilimsel araştırmadan uzak olarak Türkçe kaynaklarda, medyada, siyasette, geçmişteki yanlışlıklar kadar olmasa bile, Zaza Dili ve kimliği hakkında bir statükonun hala devam ettiği bilinilmektedir. Ön yargılar, bilgi ve kaynak eksikliği ya da siyasi zorlamalardan dolayı Zazaca Dilinin; Kürtçe Dilinin bir lehçesi yahut dili olabildiği ortaya sürülmüştür.<ref>Ali Tayyar Önder, Türkiye’nin Etnik Yapısı, Ankara 1998, s.111.</ref> Oysaki Zazaca Dilinin, Kürtçe ya da başka bir dile dahil olduğunu bilimsel açıdan kanıtlayabilen bir kaynak ya da çalışma bulunmamaktadır. Zazaca, Talişçe, Farsça ve Kürtçe gibi dillerin birbirine olan yakınlıkları, bir dili başka bir dilin lehçesi yahut alt dili olduğundan ötürü değil, akraba diller olduğu içindir. Sonuç olarak, aynı dil grubuna ait olmak, dilsel özelliklerin çoğunu paylaştığı ve de aynı kökenden geldiklerinden dolayıdır. İranolog Karl Hadank’ın da dediği "Farsça, mevcut(yaşayan) diğer İran Dillerinin yanında var olan bir dildir sadece, tüm İrani Diller'in anası değildir." sözü durumu özetlemektedir.<ref>Mesut Keskin, "Zaza Dili", Bingöl Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü Dergisi, Yıl:1, Cilt:1, Sayı:1, Ocak 2015, ss. 93-114.</ref>
 
[[Zaza-Gorani]]'yi Kürt dilleri veya lehçeleri içinde sınıflandıran dilbilimciler de mevcuttur. Peter Lerch (1856-57)<ref name="Lerch1">Lerch, Peter I. (1857), [http://www.kirdki.com/images/kitaphane/Peter%20Lerch.pdf Forschungen über die Kurden und die Iranischen Nordchaldaer - Band I, St. Petersburg]</ref>, Friedrich Müller (1864)<ref name="Muller">Müller, Friedrich (1865) [http://books.google.com.tr/books/about/Beitr%C3%A4ge_zur_Kenntniss_der_neupersische.html?id=T71DAAAAcAAJ&redir_esc=y Beiträge zur Kenntniss der neupersischen Dialekte: Zaza-Dialekt der Kurdensprache] (Aus dem November-Hefte des Jahrganges 1864 der Sitzungsberichte der phil.-hist. Classe der kais. Akademie der Wissenschaften, XLVIII. Bd., besonders abgedruckt) , cîld: 3</ref>, Albert van Le Coq (1903)<ref name="Lcoq1">Le Coq, Albert Von (1903), [http://www.kirdki.com/images/kitaphane/Albert%20Von%20Le%20Coq-I.pdf Kurdische Texte, Reichsdruckerei, Berlin]</ref>, E. B. Soane<ref name="Soane">Soane, Ely Banister (1913), Grammar of the Kurmanjî or Kurdish Language, London 1913 / E. S. Soane (1909), Notes on Kurdish Dialects, A Classic Reference Tool On The Kurdish Dialects First Published In 1909, Asian Educational Services, 2003 - 98 sayfa, s.6</ref> K. R. Ayyoubi ve I. A. Smirnova (1998)<ref name="Ayubi-Smirnova">Ayyoubi, Kerim Rakhmanovich & Smirnova, Iraida Anatolʹevna / Ed. Yusupova, Zare Aliyevna (1998), [http://www.glottolog.org/resource/reference/id/94341.xhtml The zaza dialect of the Kurdish Language (Dersim), Moscow: Center for Kurdish Studies, 102 r.] ([http://iling.spb.ru/grammatikon/smirn_98_ogl.html?language=en И.А.Смирнова, К.Р.Эйюби. Курдский диалект заза /Отв. ред. З. А. Юсупова. М.: Центр курдских исследований, 1998. 102 с.])</ref> ve Gülşat Aygen<ref>[http://lincom-shop.eu/shop/article_ISBN+9783862880157/LWM-479:-Zazaki_Kirmanck%C3%AE-Kurdish.html?pse=apq/ Gülşat Aygen, Zazaki/Kirmanckî Kurdish]</ref> gibi kimi dilbilimcilere göre Zazaca Kürtçenin bir lehçesidir.
Satır 980 ⟶ 979:
Osmanlı-Rus ([[Kırım Savaşı]]) sonucunda esir düşen Zaza kökenli askerler arasında dolaşarak araştırma ve derlemeler yapan dilbilimci Peter Lerch 1857 yılında Petersburg’da bunları yayınlamıştır.<ref>[https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/220221 Modern Zaza Hikâyeciliğinin Tarihsel Serüveni]</ref> Daha sonraki tarihlerde A. V. Le Coq gibi bazı dilbilimciler tarafından da bazı Zazaca metinler derlenmiştir.
 
Zazaca yazılmış ve klasik Zazaca edebiyatının başlangıcı sayılabilecek ilk kitap [[Ahmed-i Hasi|Ahmedê Xasî]] tarafından yazılan ve 1899'da Diyarbakır'da yayınlanan "Mewlid" eseridir. Zazaca yayınlanmış ikinci kitap da yine "Biyîşa Pêxamberî" isimli bir mevlid olup, [[Osman Esad Efendi|Osman Efendiyo Babij]] tarafından 1903 yılında yazılmış, ancak 1933'te [[Şam]]'da Kürt dilbilimci [[Celadet Bedirxan]] tarafından yayınlanmıştır. Zazaca yazılmış üçüncü kitaplar 1947-1948 yıllarında Muhammedê Şêx Ensarî tarafından yazılmış olan ''Raro Raşt'' ve ''Me'lumatê Dînîye'' isimli akaid ve fıkıh alanında yazılmış iki manzum eser olup, bu kitaplar Bilal Zilan'ın hazırladığı bir yüksek lisans tezi ile ilk defa gün yüzüne çıkarılmıştır.<ref>Bilal Zilan, ''Di Kitabê Muhemmedê Şêx Ensarî: "Raro Raşt" û "Meʿlûmatê Dînîye" (Metn û Cigêrayîş)'', Mardin Artuklu Üniversitesi, Yaşayan Diller Enstitüsü, Kürt Dili ve Kültürü Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, 2016, 200 sayfa. & Bîlal Zîlan, Di Kitabê Muhemmedê Şêx Ensarî: "Raro Raşt" û "Meʿlûmatê Dînîye" (Metn û Cigêrayîş), Vate Yayınları/Weşanxaneyê Vateyî, Îstanbul 2017, s.1-2 </ref>
 
Diyarbakır'ın Hani ilçesinden, Mela Mehmedê Nêribî'nin (Mehmet Demirbaş) da 1975 yılında yazmaya başladığı ve 2005 yılında tamamladığı Zazaca şiir ve kasidelerden oluşan bir divanı mevcuttur. El yazması olan divan 300 sayfadan oluşmaktadır.<ref>Ahmet Kayıntu, ''"Molla Mehmet Demirtaş’ın Zazaca Divanı"'', II. Uluslararası Zaza Tarihi ve Kültürü Sempozyumu, Bingöl Üniversitesi Yayınları, 04-06 Mayıs 2012.</ref><ref>"[https://www.hurriyet.com.tr/gundem/zazaca-secmeli-ders-oluyor-19562805 Zazaca seçmeli ders oluyor]", Hürriyet, 29 Aralık 2011.</ref><ref>Bîlal Zîlan, "Mela Mehmedê Nêribî û Dîwanê Ey", ''Şewçila; Kovara Edebî Hunerî'', sayı 16, Payiz 2018, ss. 16-19</ref>
Satır 988 ⟶ 987:
Modern Zazaca edebiyatının başlangıcı 1979'dan itibaren Tirêj dergisinde yayınlanan Zazaca edebi ürünler sayılmaktadır. İlk Zazaca öykü dilbilimci yazar Malmîsanij tarafından Tîrêj dergisi'nin 2. sayısında yayımlanan "Engıştê Kejê" (Türkçe anlamı: Kejê'nin parmakları) isimli hikâyedir.<ref name=Lezgin1>{{Web kaynağı | soyadı = Lezgin | ad = Roşan | başlık = Modern Kırmancca (Zazaca) Edebiyatı | url = http://www.zazaki.net/haber/modern-kirmancca-zazaca-edebiyati-851.htm | yayıncı = Zazaki.net | erişimtarihi = 20 Kasım 2013 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20160125002919/http://www.zazaki.net/haber/modern-kirmancca-zazaca-edebiyati-851.htm | arşivtarihi = 25 Ocak 2016 | ölüurl =evet}}</ref>
 
Zazaca edebiyatının asıl gelişmesi ise 1980 sonrası [[Avrupa]]'ya göç eden Zazalar tarafından çıkarılan dergiler ve yazılan kitaplar ile başlamıştır. Bu dönemde Türkiye ve Avrupa'da Piya,birçok Ayre,dergi çıkarılmıştır. Tamamı Zazaca çıkan Kormışkan, Ware, Tija Sodıri, ZazaPress[[Vate]], PirMiraz, Raştiye[[Şewçila]], VateMa, RayaPiltane Zazaistani,ve VengêVir Zazaistani,dergilerinin Zazakiyanısıra, Zerq,ağırlıklı Pir,olarak Raştiye,Zazaca Desmalaçıkan Sure[[Piya]], Waxt[[Ayre]], ÇımeWare, Miraz[[ZazaPress]], MaPir, Zazana[[Raştiye]], VirRaya veZazaistani, WısarVengê gibiZazaistani, ZazacaZazaki, dergilerZerq, çıkmışDesmala ve birçok kitap da yayımlanmıştır. Bu dergilerden ZazanaSure, VirWaxt, VateÇıme dergileri hâlen yayınını sürdürmektedir. İstanbul'da Tij Yayınları ve Vate Yayınevi tarafındangibi Zazaca kitaplardergiler yayınlanmaktadıryayımlanmıştır.<ref>İsmail Söylemez, Geçmişten Günümüze Zazaca Dergiler, I. Uluslararası Zaza Dili Sempozyumu, Bingöl, s.175 vd.</ref><ref> Bu dergilerden [http://www[Vate]] ve Vir dergileri hâlen yayınını sürdürmektedir.siverekhaber.net/piya-dan-gunumuze-zazalar-makale,148.html Piyaİstanbul'danda GünümüzeTij Zazalar]</ref>Yayınları ve Vate Yayınevi tarafından Zazaca kitaplar yayınlanmaktadır. 2012'de Diyarbakır'da kurulan Roşna Yayınları da şimdiye kadar 60'ın üzerinde Zazaca kitap yayınlamıştır.<ref>[http://www.kurdilit.net/?p=2569&lang=tr Roşna Yayınevi], [http://www.zazaki.net/html_page.php?page=wesanxane_rosna Weşanxaneyê Roşna]
</ref> Yayınlanan kitaplar arasında birçok şiir, hikâye ve roman gibi edebi ürünler bulunmaktadır. Zazaca öyküde Roşan Lezgin, romanda ise Deniz Gündüz'ün ismi öne çıkmaktadır.<ref>Yusuf Aydoğdu, "[https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/220221 Modern Zaza Hikâyeciliğinin Tarihsel Serüveni]", ''Bingöl Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü Dergisi,'' Yıl:1, Cilt:1, Sayı:1, Ocak 2015, ss. 55-66</ref>
</ref>
 
Zazaca yazıya geç geçirildiği için sözlü edebiyatı oldukça zengindir. Zazacada deyr (türkü), kılam (şarkı), dêse (ilahi), şanke (fabl), hêkati (öykü), qesê werênan (atasözleri ve deyimler) gibi sözlü edebiyat ürünleri oldukça fazladır.
 
== Zazacanın TV-radyo yayınları ve sinemada kullanımı ==
2004'te yapılan [[Avrupa Birliği|AB]] uyum paketlerinden sonra, [[Türkiye Radyo Televizyon Kurumu|TRT]] Pazartesi günleri otuz dakikalık Zazaca yayın yapmaktaydı. TRT-6'nın kurulmasından sonra Türkiye'de devlet eliyle başlayan Kürtçe yayıncılıkla, Zazaca haber başta olmak üzere birçok Zazaca program bu kanalda yayınlanmaya başlandı. Ayrıca [[Yol TV]], [[Su TV]], TV10 gibi [[Alevilik|Alevi]] televizyonlarında Zazaca müziğe ve programlara yer verilmektedir. İlk Kürtçe kanal olan Med TV'den bu yana Kürt kanallarında Zazaca müzik ve programların yer aldığı görülmektedir. Nûçe TV, Gün TV, Rehber TV gibi kanallarda da Zazaca programlar bulunmaktadır. 2015 yılında açılan [[Zarok TV]] adlı çocuk kanalı bazı programlar dışında tüm çizgi filmlerde Kurmancca'nın yanında Zazaca da yayın yapmaktadır. 21 Mart 2016 itibarıylaitibariyle ağırlıklı olarak Zazaca yayın yapmaya başlayan Jiyan TV, iseTürkiye'de Zazaca ağırlıklı yayın yapan ilk TV sayılmaktadır. Uzun ömürlü olmayan bu TV aynı yıl ilan edilen OHAL kapsamında kapatıldı. <ref>[https://www.evrensel.net/haber/276611/jiyan-tv-zazak-yayina-basladi JIYAN TV Zazakî yayına başladı, Evrensel, 03 Nisan 2016] (erişim: 19 Mayıs 2021)</ref><ref>[https://www.bbc.com/turkce/haberler-turkiye-37513869 Kapatılan TV'lerin yöneticileri kararı nasıl değerlendiriyor?, BBC Türkçe, 30 Eylül 2016 https://www.bbc.com/turkce/haberler-turkiye-37513869] (erişim: 19 Mayıs 2021) *Zarok TV yapılan itiraz üzerine tekrar açılmıştır.</ref>
 
[[Yılmaz Güney]]'in [[Duvar (film, 1983)|Duvar]] (1983) filmi, tarihte Zazacanın sinemada kullanıldığı ilk film olması nedeniyle önemlidir. Mahsun Kırmızıgül de [[Beyaz Melek]] (2007) ve [[Mucize]] (2015) isimli filmlerinde Zazaca diyaloglara yer vermiştir.▼
 
▲[[Yılmaz Güney]]'in [[Duvar (film, 1983)|Duvar]] (1983) filmi, tarihte Zazacanın sinemada kullanıldığı ilk film olması nedeniyle önemlidir. Mahsun Kırmızıgül de [[Beyaz Melek]] (2007) ve [[Mucize]] (2015) isimli filmlerinde Zazaca diyaloglara yer vermiştir.
Zazaca ağırlıklı çekilen filmler arasında şunlar sayılabilir:
Kürt sineması kapsamında değerlendirilen Nuray Şahin'in Tüyü Takip Et/''Perre Dıma So'', 2004, Aynur Saray'ın ''Zara'' (2009), Kazım Öz'ün ''Zer'' (2017) isimli çok dilli uzun metraj filmlerinde bazı Zazaca (''Kırmancki'') sahnelere de yer verilmiştir. <ref>[https://sinemayaserbixwe.com/filmane-sinema-de-kirmancki-zazaki/ Welat Ramînazad, Fîlmanê Sînema De Kirmanckî (Zazakî), Sinemaya Serbixwe, 29 Eylül 2020] (erişim: 19 Mayıs 2021)</ref>
* Tüyü Takip Et (Perre Dıma So), Nuray Şahin (İlk Zazaca uzun metrajlı film olarak kabul edilmektedir; Zazaca-[[Almanca]])
* Şıhsenem, Star Tv (dizi müziği)
* Can Baz (belgesel)
* Ziyaret (Jiare) (belgesel), Ozan Munzur
* Was (Ot) (belgesel), Caner Canerik.
* Dersim 38 (belgesel)
* [[Mucize]], Mahsun Kırmızıgül
* Tatlı Biber Diyarım (''My Sweet Pepperland''), [[Hüner Salim]]
* Zımısto Vejiyo (Kış Geçsin) - Kısa Film
* Keke (film)
* [[Ana Dilim Nerede]] (film)
* Fecira (belgesel)
* Renksiz Rüya (film)
 
MehmetHinar AliSalem'in KonarMy tarafındanSweet çekilenPepper KürtçeLand (2013) filmi Kurmancca, Soranca ve Zazaca dillerinin(''Kırmancki'') konuşulduğuolarak 2018çekilmiş yapımıçeşitli uluslararası film festivallerinden ödüller almıştır. Mehmet Ali Konar'ın "[[Renksiz Rüya|Hewno Bêreng]]" (Renksiz Rüya) isimli filmi ise Zazaca (''Kırdki'') ağırlıklı çekilmiş uzun metrajlı bir film olup, Kurmancca diyaloglara da yer verilmiştir. Film, [[29. Ankara Uluslararası Film Festivali]]’nde (19-29 Nisan 2018) En İyi Film, En İyi Erkek Oyuncu, Onat Kutlar En İyi Senaryo, En İyi Görüntü Yönetmeni, En İyi Özgün Müzik, SİYAD En İyi Film Ödülü olmak üzere 6 dalda birden ödül alırken; [[37. Uluslararası İstanbul Film Festivali]]'nde (6-17 Nisan 2018) ise mansiyon ödülü aldı. <ref>[https://www.basnews.com/tr/babat/433843 "Hewno Bêreng: Kürt çocuklarının politik flu hatıralarının filmi"], BasNews, 01 Mayıs 2018. ''(erişim: 01 Mayıs 2021)''</ref><ref>[https://www.asanatlar.com/ilk-zazaca-film-hewno-bereng-sinemalarda/ "İlk Zazaca Film Hewno Bêreng Sinemalarda"], Asanatlar.com, 22 Haziran 2018, ''(erişim: 01 Mayıs 2021)''</ref> <ref>[https://m.bianet.org/biamag/sanat/196350-renksiz-ruya-beyaz-perdeye-yansiyan-cogu-kurdun-cocuklugu "Renksiz Rüya”: Beyaz Perdeye Yansıyan “Çoğu Kürdün Çocukluğu", Bianet, 21 Nisan 2018] (erişim: 19 Mayıs 2021) </ref>▼
2011 yılında Fatih Fahrettin Özdemir tarafından Zazaca dilinde ''Keke'' ismindeki uzun metrajlı film çekilmiştir.<ref>[https://www.turkiyegazetesi.com.tr/Genel/a491792.aspx İlk Zazaca film]</ref>
 
Fahrettin Ozdemir'in Kekê (2011) isimli amatör filmi ile Lütfü İrdem'in Pîrebok (2019) adlı gösterimi yapılmamış filmi ise tamamen Zazaca çekilmiş uzun metrajlı filmlerdir.<ref>[https://sinemayaserbixwe.com/filmane-sinema-de-kirmancki-zazaki/ Welat Ramînazad, Fîlmanê Sînema De Kirmanckî (Zazakî), Sinemaya Serbixwe, 29 Eylül 2020] (erişim: 19 Mayıs 2021)</ref>
Veli Kahraman tarafından çekilen Türkçe ve Zazaca dillerinin konuşılduğu 2012 yapımı ''[[Ana Dilim Nerede]] (''Zonê Ma Koti Yo'') filmi ''[[31. Uluslararası İstanbul Film Festivali]]'', ''34. Moskova Film Festivali'' başta olmak üzere birçok yarışmada aday gösterilmiş ve ödüller almıştır.<ref>[https://www.ntv.com.tr/turkiye/ana-dilim-nerede-moskovada,XJI6FFS7b02bnm_CSIfD8g Yönetmenliğini Veli Kahraman'ın yaptığı 'Ana Dilim Nerede' filmi 34. Moskova Film Festivali 'Perspektifler' yarışmalı bölümünde yarışacak.]</ref>▼
 
Mehmet Ali Konar'ın Baba (2010) isimli filmi Zazaca ilk kısa film olarak kabul edilmekte olup, Roşan Lezgin'in bir hikayesinden sinemeya uyarlanmıştır.<ref>[http://www.zazaki.net/haber/kirmancca-zazacada-ilk-kisa-film-391.htm Kırmancca (Zazaca)’da İlk Kısa Film, AKnews] kaynağından aktaran: zazaki.net, 23 Şubat 2010 (erişim: 19 Mayıs 2021)</ref> Kamer Erdogan'ın ''Sipe'' (2012), Yücel Yavuz'un ''General'' (2012), Çetin Baskın'in ''Geyrayîş'' (2012), Gökhan Tunç'un Zimisto Bivejîyo (2013) ile Zimisto Vêrd Ra (2017), Caner Canerik'in Vilika Kowu (2015), Sedat Barış'ın Pîyê Min Toz Şeker (2016), lütfü Erdem'in Cênîya Nêeysayî (2016) ile Fotografkêş (2018) ve Burhan Ateş'in ''Vîr'' (Bellek, 2017) adlı filmleri tamamen Zazaca çekilmiş diğer kısa filmlerdir.<ref>[https://sinemayaserbixwe.com/filmane-sinema-de-kirmancki-zazaki/ Welat Ramînazad, Fîlmanê Sînema De Kirmanckî (Zazakî), Sinemaya Serbixwe, 29 Eylül 2020] (erişim: 19 Mayıs 2021)</ref> "Vîr" filmi Belçika’da düzenlenen “Move Me Film Festivali”nde “Uluslararası En İyi Kısa Film” ödülüne layık görülmüştür. <ref>[https://www.rudaw.net/turkish/culture/051220171 Zazaca filme uluslararası birincilik, Rûdaw Türkçe, 5 Aralık 2017](erişim: 19 Mayıs 2021)</ref>
Piran Baydemir tarafından çekilen 2013 yapımı "Fecîra" isimli Zazaca (Kırmancki) belgesel [[50. Altın Portakal Film Festivali|50. Uluslararası Antalya Altın Portakal Film Festivali]]'nde (4-11 Ekim 2013) en iyi belgesel ödülünü almıştır.
 
▲VeliCaner KahramanCanerik tarafından çekilen Türkçe''Was'' ve(Ot, 2006), Sayd (2007), Pheti (2007), Pirde Sur (2008), Muya Şha (2009) Bava Duzgin (2009), Raa Haq (2009), Bertij (2010), Muxtar (2014), Gulsosin (2015), Sîpela (2016) isimli belgesel filmler de Zazaca dillerinin(''Kırmancki'') ağırlıklıdır. Veli Kahraman tarafından çekilen Zazaca konuşılduğuağırlıklı 2012 yapımı ''[[Ana Dilim Nerede]] (''Zonê Ma Koti Yo'') filmi ''[[31. Uluslararası İstanbul Film Festivali]]'', ''34. Moskova Film Festivali'' başta olmak üzere birçok yarışmada aday gösterilmiş ve ödüller almıştır.<ref>[https://www.ntv.com.tr/turkiye/ana-dilim-nerede-moskovada,XJI6FFS7b02bnm_CSIfD8g Yönetmenliğini Veli Kahraman'ın yaptığı 'Ana Dilim Nerede' filmi 34. Moskova Film Festivali 'Perspektifler' yarışmalı bölümünde yarışacak.]</ref> Piran Baydemir tarafından çekilen "Fecîra" isimli Zazaca (Kırmancki) belgesel [[50. Altın Portakal Film Festivali|50. Uluslararası Antalya Altın Portakal Film Festivali]]'nde (4-11 Ekim 2013) en iyi belgesel ödülünü almıştır. Pîran Baydemîr'in Yo Roj Di (2010) ve Rezon Se[r] (2012) ve Ozan Munzur'un Jiare (Ziyaret, 2010) isimli kısa filmleri de belgesel tarzında çekilmiştir.
▲Mehmet Ali Konar tarafından çekilen Kürtçe ve Zazaca dillerinin konuşulduğu 2018 yapımı "[[Renksiz Rüya|Hewno Bêreng]]" (Renksiz Rüya) isimli uzun metrajlı film, [[29. Ankara Uluslararası Film Festivali]]’nde (19-29 Nisan 2018) En İyi Film, En İyi Erkek Oyuncu, Onat Kutlar En İyi Senaryo, En İyi Görüntü Yönetmeni, En İyi Özgün Müzik, SİYAD En İyi Film Ödülü olmak üzere 6 dalda birden ödül alırken; [[37. Uluslararası İstanbul Film Festivali]]'nde (6-17 Nisan 2018) ise mansiyon ödülü aldı.<ref>[https://www.basnews.com/tr/babat/433843 "Hewno Bêreng: Kürt çocuklarının politik flu hatıralarının filmi"], BasNews, 01 Mayıs 2018. ''(erişim: 01 Mayıs 2021)''</ref>
 
== Zazaca üzerine yapılan bilimsel çalışmalar ==
Satır 1.050 ⟶ 1.035:
* Gajewski, Jon. (2004) ''"Zazaki Notes"'' Massachusetts Institute of Technology.
* Gippert, Jost. (1996) [https://web.archive.org/web/20060621113452/http://home.arcor.de/fidemes/zaza-tarih.pdf ''"Historical Development of Zazaki"''] University of Frankfurt
*Haig, Geoffrey & Öpengin, Ergin. (2014). "[https://kurdishstudies.net/journal/index.php/ks/article/view/397/390 Introduction to Special Issue: Kurdish - A critical research overview]". ''[https://www.researchgate.net/publication/297789238_Introduction_to_Special_Issue_Kurdish_-_A_critical_research_overview Kurdish Studies]''. Volume: 2, No: 2, pp.&nbsp;99–122 (University of Bamberg, Germany)
* Larson, Richard. and Yamakido, Hiroko. (2006) [http://semlab5.sbs.sunysb.edu/~rlarson/lsa06ly.pdf ''"Zazaki as Double Case-Marking"''] Stony Brook University and University of Arizona.
* Lynn Todd, Terry. (1985) [https://web.archive.org/web/20061009064254/http://www21.brinkster.com/miyaheqi/culture/Article.asp?ArticleID=96&LanguageID=3&TypeID=18&Rnd=281 ''"A Grammar of Dimili"''] University of Michigan
"https://tr.wikipedia.org/wiki/Zazaca" sayfasından alınmıştır