Vikipedi

Elma: Revizyonlar arasındaki fark

Etkileşimli olarak geçmişe göz at
[kontrol edilmiş revizyon][kontrol edilmemiş revizyon]
← Önceki sürümle aradaki farkSonraki sürümle aradaki fark →
İçerik silindi İçerik eklendi
GörselVikimetin
LostMyMind (mesaj | katkılar)
Devriyeler
106.670 değişiklik
Gerekçe: + yapıcı olmayan değişiklik: tür ve çeşit aynı anlamda. Eski cümle daha uygun
Etiket: Elle geri alma
"Apple" sayfasının çevrilmesiyle oluşturuldu.
Etiketler: Geri alındı İçerik Çevirmeni İçerik Çevirmeni 2
1. satır:
{{Taksobitki
| ad = Elma
| resim = Red Apple.jpg
| resim_bilgi =
| alem = [[Bitki|Plantae]] <small>(Bitkiler)</small>
| bölüm = [[Kapalı tohumlular|Magnoliophyta]] <small>(Kapalı tohumlular)</small>
| sınıf = [[İki çenekliler|Magnoliopsida]] <small>(iki çenekliler)</small>
| takım = [[Rosales]]
| familya = [[Gülgiller|Rosaceae]] <small>(Gülgiller)</small>
| altfamilya = [[Maloideae]]
| cins = [[Çiçek elması|Malus]]
| tür = M. domestica
| ikili_ad = Malus domestica
| ikili_ad_yazar = [[Moritz Balthasar Borkhausen|Borkh.]]
}}
'''Elma''' (''Malus domestica''), [[gülgiller]] (Rosaceae) familyasından kültürü yapılan bir [[meyve]] [[tür]]ü.
 
Bir '''elma''', bir '''elma ağacının''' ( '''''Malus domestica''''' ) ürettiği [[Meyve|yenilebilir bir meyvedir.]] Elma ağaçları [[Tarım|dünya çapında yetiştirilmektedir]] ''[[Çiçek elması|ve Malus]]'' [[Cins|cinsinde]] en yaygın olarak yetiştirilen türlerdir. Ağaç, vahşi atası ''[[Malus sieversii|Malus sieversii'nin]]'' bugün hala [[Orta Asya|bulunduğu Orta Asya'da doğdu.]] [[Asya|Elmalar, Asya]] ve [[Avrupa|Avrupa'da]] binlerce yıldır yetiştirilmiş [[Amerikan kolonileri|ve Avrupalı kolonistler]] tarafından Kuzey Amerika'ya getirilmiştir. Elmalar [[İskandinav mitolojisi|, İskandinav]], [[Yunan mitolojisi|Yunan]] ve Avrupa Hristiyan geleneği de dahil olmak üzere birçok kültürde [[Din|dini]] ve mitolojik öneme sahiptir.
Eski [[Türkçe]]de "alma" diye bilinen adının, meyvenin rengi olan "al" (kırmızı)'dan geldiği bilinmektedir. Elmanın ilk olarak [[Kuzey Anadolu]]'da, Güney Kafkaslar,<ref>{{Web kaynağı |url=http://www.aeri.org.tr/pdf/bks/4-7.pdf |başlık=1 |erişimtarihi=7 Ekim 2007 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20070808094709/http://www.aeri.org.tr/pdf/bks/4-7.pdf |arşivtarihi=8 Ağustos 2007 |ölüurl=evet }}</ref> [[Rusya]]'nın güneybatısında kalan bölgeler ve [[Orta Asya]] (Kazakistan'ın doğusu) dolaylarında ortaya çıktığı sanılmaktadır. Tür, bütün dünyaya Orta Asya'dan yayılmıştır. Besin değeri çok yüksek olan bir [[meyve]]si vardır. Tarih boyunca kültür çalışmalarıyla 1000 farklı elma çeşidi üretildiği tahmin edilmektedir.
 
Elma ağaçları tohumdan büyütülürse büyüktür. Genel olarak elma [[Kültivar|çeşitleri]], elde edilen ağacın boyutunu kontrol eden anaçlara [[Aşı (botanik)|aşılama]] yoluyla çoğaltılır. 7.500'den fazla bilinen elma çeşidi vardır ve bu da istenen bir dizi özellik ile sonuçlanır. Yemek pişirme, çiğ yemek ve elma şarabı üretimi dahil olmak üzere çeşitli tatlar ve kullanım için farklı çeşitler yetiştirilir. Ağaçlar ve meyveler, [[Organik tarım|bir dizi organik]] ve organik olmayan yollarla [[Mantarlar|kontrol edilebilen bir dizi mantar]], bakteri ve haşere sorunlarına eğilimlidir. 2010 yılında, meyvenin [[Genom|genomu]], elma üretiminde hastalık kontrolü ve seçici yetiştirme üzerine yapılan araştırmanın bir parçası [[DNA dizileme|olarak sıralandı.]]
== Morfolojik özellikleri ==
En yakın akrabaları [[armut]] ve [[malta eriği]]dir. 5–12 m'ye kadar uzanan yaprak döken tacı geniş küçük bir [[ağaç]]tır. [[Yaprak]]lar karşılıklı dizilişli, basit oval biçiminde, ucu sivri ve kenarları dişli, alt yüzü hafif tüylüdür. 5–12&nbsp;cm uzunluğunda 3–6&nbsp;cm genişliğindeki yaprakların sapı 2–5&nbsp;cm kadardır.
[[Çiçek]]ler yapraklarla birlikte açar. Beyaz olan çiçekler genellikle ilk açtığında açık pembedir. 2,5-3,5&nbsp;cm çapında 5 [[taç yaprak]]lıdır. Meyve sonbaharda olgunlaşır, ekseriya 5–8&nbsp;cm çapındadır.
 
2018'de dünya çapında elma üretimi 86 oldu&nbsp;milyon [[Ton (birim)|ton]], [[Çin]] toplamın neredeyse yarısını oluşturuyor. <ref name="faostat">{{Web kaynağı|url=http://www.fao.org/faostat/en/#data/QC|başlık=Apple production in 2018; Crops/World Regions/Production Quantity|erişimtarihi=12 May 2020|tarih=2019|yayıncı=FAOSTAT, UN Food & Agriculture Organization, Statistics Division}}</ref>
== Ekolojik özellikleri ==
-36&nbsp;°C soğuğa dayanabilir. Kurak ve sıcaktan hoşlanmaz. Toprağı tınlı, tınlı-kumlu, en az 1 m derinlikte olmalıdır. pH değeri 6-7 olan toprağı sever. [[Taban suyu]] 1 m'den yakın olmamalıdır. Taşlı ve [[kireç]]li toprağı sevmez.<ref>{{Web kaynağı |url=https://wikifarmer.com/tr/nane-bitkisi/ |başlık=Arşivlenmiş kopya |erişimtarihi=2 Eylül 2019 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20190902131429/https://wikifarmer.com/tr/nane-bitkisi/ |arşivtarihi=2 Eylül 2019 |ölüurl=evet }}</ref>
 
== Elma çeşitleriEtimoloji ==
Eski İngilizcede æppel olarak yazılan elma kelimesi, genel olarak meyve anlamına da gelen Proto-Germen kökü * ap (a) laz'dan türetilmiştir. Bu sonuçta Proto-Hint-Avrupa * ab (e) l-'den türetilmiştir, ancak kesin orijinal anlam ve her iki kelime arasındaki ilişki [açıklama gerekli] belirsizdir.
[[Dosya:Apples.jpg|200px|küçükresim|sağ|Farklı elma çeşitleri]]
[[Dosya:Tellissaare.JPG|küçükresim]]
 
== Açıklama ==
* [[Amasya elması]]: Türkiye'nin neresinde olursanız olun, eğer mevsimiyse, mutlaka Misket elması "Amasya Elması" olarak karşınıza çıkar. Kışın yenilen önemli bir çeşittir. Meyvesi orta irilikte, sap tarafı biraz genişçedir. Sapı uzunca ve kahverengidir. Kabuğu yapışkan, ince, yeşil üzerine açık kırmızıdır. Etli kısmı tatlı, sulu, güzel kokulu ve gevrektir. Çekirdekleri parlak kahverengi ve dolgundur. Ortalama ağırlığı 90 [[gram]]dır.Amasya adıyla bütünleşen Misket, özelliğini yine Amasya'nın coğrafi yapısında alır. Söylendiğine göre [[Amasya vadisi]], misketin yetişmek için tam aradığı ortammış. Boğazın esintisi elmaya ayrı bir tat verir. Kokusu da burada gizlidir.
[[Dosya:Koeh-108.jpg|sağ|küçükresim| Elma ağacının çiçekleri, meyveleri ve yaprakları ( ''Malus domestica'' )]]
 
Elma, [[Yaprak döken bitkiler|yaprak döken bir]] ağaçtır, genellikle {{Dönüştürme|6|to|15|ft|m}} ekimde uzun ve {{Dönüştürme|30|ft|m}} vahşi doğada. Yetiştirildiğinde anaç seçimi ve budama yöntemi ile büyüklük, şekil ve dal yoğunluğu belirlenir. Yapraklar dönüşümlü olarak koyu yeşil renkli basit ovaller, tırtıklı kenar boşlukları ve hafif tüylü alt kısımlarla düzenlenmiştir. <ref name="app">{{Web kaynağı|url=http://www.uga.edu/fruit/apple.html|başlık=Origin, History of cultivation|erişimtarihi=22 January 2008|arşivtarihi=21 January 2008|arşivurl=https://web.archive.org/web/20080121045236/http://www.uga.edu/fruit/apple.html|yayıncı=[[University of Georgia]]}}</ref>
Amasya Misket'inin en büyük özelliği bir yıl meyve verirse diğer yıl vermemesidir. Bir yüzü kırmızı, diğer yüzü ise sarı ila yeşilimsi bir renk taşır. İnce kabuklu, hoş kokuludur. Sert ve dayanıklıdır. Uzun süre saklanmaya elverişlidir. Amasya elmasının iki türü vardır. Daha küçük ve tatlı olanına Misket elması denir. Daha iri ve aşılı olanına ise KABAK elması adı verilir. Amasya elması meyveye geç yatar ve 8-10 yaşından önce ürün vermez.
 
* Demir elması: Kışlık çeşittir. Meyvesi irice, yuvarlak [[konik]]tir. Kabuğu ince, yeşil üzerine koyu kırmızı çizgili ve seyrek beneklidir. Eti gevrek, kokusuz ve [[mayhoş]]tur. Çekirdekleri ufak, dolgun ve uzuncadır. Ortalama ağırlığı 125 gramdır.
* Starking delicious elması: Kışlık çeşittir. Meyvesi iri, yuvarlak konik, dilimli,sarı üzerine kırmızı, seyrek noktalı ve parlaktır. Eti sarımsı, yumuşak, tatlı, sulu ve kokuludur. Ortalama ağırlığı 208 gramdır.
* [[Golden delicious elması]]: Kışlık çeşittir. Meyvesi orta iri, yuvarlak koniktir. Sapı çok uzundur. Kabuğu donuk sarı-yeşil, çok paslı ve seyrek beneklidir. Eti sıkı, az mayhoş, çok sulu ve hoş kokuludur. Ortalama ağırlığı 136 gramdır.
* [[Jonathan elması]]: İri, [[silindirik]] ya da [[konik]] biçimdedir. Kabuğu düzgün ve kırmızıdır. Eti açık sarı sulu ve tatlıdır.
* Hüryemez elması: Kışlık çeşittir. Meyvesi çok iri, basıktır. Sapı uzun ve kalındır. Kabuğu sarı-yeşil, seyrek kahverengi beneklidir. Eti gevrek, çok sulu ve çok mayhoştur. Çekirdekleri kısa dolgundur. Ortalama ağırlığı 300 gramdır.
* Granny smith elması: Kışlık çeşittir. Meyvesi iri, yuvarlak ve kabuğu koyu veya açık yeşil renktedir. Tadı mayhoş sert ve suludur. Bir yıl boyunca kalite kaybı olmaksızın soğuk hava depolarında saklanabilir. Düşük kalorili ve yüksek olan lif ve potasyum, değerlerinin yanında faydalı antioksidanlar içerir. Ortalama ağırlığı 186 gramdır.
{| style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse;" {{table}} cellpadding="4" cellspacing="0"
|+'''Türkiye'de Yetişen Elma Türleri'''
| style="background:#f0f0f0;" align="center" |'''Türü'''
| style="background:#f0f0f0;" align="center" href="meyve" |'''Yetiştiği Yer'''
| style="background:#f0f0f0;" align="center" |'''Şekil'''
| style="background:#f0f0f0;" align="center" href="Kuzey Anadolu" |'''Renk'''
|- href="Orta Asya"
| href="meyve" | Amasya
|Amasya, Niğde
|Minik yuvarlak
| href="armut" |Pembe, sarı
|- href="malta eriği"
| href="ağaç" | Arapkızı
| href="Yaprak" |Afyon
|Yayvan Yuvarlak
|Koyu kırmızı
|-
| href="Çiçek" | Brea Burn
|Eskişehir
| href="taç yaprak" |Yuvarlak
|Kırmızı, sarı
|-
| Fuji
|Afyon, Eskişehir
| href="Taban suyu" |Yuvarlak
| href="kireç" |Kırmızı, sarı
|-
| Gala
| href |Afyon
| resource="Dosya:Apples.jpg" height width |Yuvarlak
|Kırmızı, sarı
|-
| Golden
| href="Amasya elması" |Afyon
| href="gram" |Yuvarlak
| href="Amasya vadisi" |Sarı, yeşil
|-
| Goldstar
|?
| href="konik" |Yuvarlak
| href="mayhoş" |Sarı, yeşil
|-
| Grani Smith
|Afyon
|Yuvarlak
| href="Golden delicious elması" |Yeşil
|-
| Gümüşhane
| href="Jonathan elması" |Afyon, Gümüşhane
| href="silindirik" |Yuvarlak
| href="konik" |Yeşil
|-
| Hanna
|?
|Yuvarlak
|Kırmızı, sarı
|-
| Rayka
| href |?
| resource="Dosya:Elma.jpg" height width |Yuvarlak
|Kırmızı, sarı
|-
| Redchief
|?
|Yuvarlak
| href |Kırmızı, sarı
|- resource="" height width
| Roma Güzeli
|Afyon, Amasya
|Yuvarlak
|Kırmızı, sarı
|-
| Starking
|-Afyon
|Yuvarlak
|Koyu kırmızı
|- href="Ton"
| Topaz
|-?
|Minik yuvarlak<td>Kırmızı, sarı</td>
|}
 
== Üretimi ==
Elmanın kültür çeşitleri aşıyla üretilir.Ancak bazı çeşitler kök sürgünü ile üretilebilmektedir. Anaç olarak tohumdan yetiştirilmiş yabani elmalar kullanılır.
 
Tüik 2019 2019 verilerine göre:
 
Elma üretimin 2/3’ü Isparta, Karaman, Niğde, Antalya, Kayseri ve Konya illerimizde gerçekleştirilmektedir.
 
Elma üretimi en fazla yapıldığı ilimiz Isparta’dır. Isparta’da 2019 yılında 732 bin ton elma üretim ile toplam elma üretiminin %20’sini gerçekleşmiştir.
 
Türkiye’de yaklaşık 1.7 milyon dekar alanda elma üretimi yapılmaktadır. Niğde, Isparta ve Karaman en fazla elma alanı bulunan illerimizdir.
 
Amasya'nın elması ünlüdür.
[[Dosya:Elma.jpg|küçükresim|Karaman yöresinden Eylül ayında bir elma ağacı.]]
== Meyve verme yaşı ==
Meyve verme yaşı anacın çeşidine göre değişir. Bazı anaçlar (m9 gibi), ilk dikildiği yıl meyve verir. Bazı anaçlarsa (m106 gibi), üçüncü yaşında meyve vermeye başlar. En geç verime başlayan anaçlar ise normal elmanın çekirdeğinden üretilen anaçlardır. Bu anaçlar 5 ile 6 yaş arası meyve vermeye başlar.
 
== Farklı ülkelerde elma üretimi ve ticareti ==
{{Ana|Ülkelere göre elma üretimi sıralaması}}
== Dünya üretim liderleri ==
{| class="wikitable"
! colspan=5|En Çok Elma Üreten Ülkeler — 11 Haziran 2001
|-
! bgcolor="#DDDDFF" | Ülke
! bgcolor="#DDDDFF" | Üretim([[Ton]])
! bgcolor="#DDDDFF" | Dipnot
|-
| {{PRC}} || align=right |27 507 000 || align=right | F
|-
| {{ABD}} || align=right |4 237 730 || align=right |
|-
| {{IRI}} || align=right |2 660 000 || align=right | F
|-
| {{TUR}} || align=right |2 266 437 || align=right |
|-
| {{RUS}} || align=right |2 211 000 || align=right | F
|-
| {{ITA}} || align=right |2 072 500 || align=right |
|-
| {{IND}} || align=right |2 001 400 || align=right |
|-
| {{FRA}} || align=right |1 800 000 || align=right | F
|-
| {{CHI}} || align=right |1 390 000 || align=right | F
|-
| {{ARG}} || align=right |1 300 000 || align=right | F
|-
| bgcolor=#cccccc| '''Dünya'''
| bgcolor=#cccccc align=right | '''64 255 520'''
| bgcolor=#cccccc align=right | '''A'''
|-
|colspan=5 style="font-size:.7em"|No symbol = official figure, F = FAO estimate, A = Aggregate (may include official, semi-official, or estimates);<br />
Source: [http://faostat.fao.org/site/567/DesktopDefault.aspx?PageID=567#ancor FAO] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20181225031527/http://www.fao.org/faostat/en/#ancor |tarih=25 Aralık 2018 }}
|}
 
=== Türkiye ===
[[Türkiye]]'de iyi gelir sağlayan meyve türlerinden birisi elmadır. Üretimi oldukça iyi düzenlenmiş bulunan yerlerde dönümden ortalama 1500–2000&nbsp;kg meyve elde edilebilmekte, bakım şartlarının iyi olduğu durumlarda bu miktar 3000&nbsp;kg'a kadar yükselmektedir. Bu miktar bazı ülkelerde üç tonun üzerindedir. Türkiye'de elma tüketimi kişi başına 20&nbsp;kg civarında olup, ülke dünyada en fazla elma tüketenler arasında yer almaktadır.
 
Türkiye'de [[organik tarım]] düşüncesinin yaygınlık kazanmasıyla birlikte birçok yerde yerel olarak bilinen elma türlerinin ticari olarak üretilebilmesi için çalışmalar başlatılmıştır.
 
== Sağlığa yararları ==
[[Dosya:Assorted Red and Green Apples 2120px.jpg|küçükresim|100px]]
Araştırmalar elmanın, [[prostat]] ve [[akciğer]] kanseri riskini azalttığını göstermiştir.Diğer birçok meyve gibi elma da yüksek miktarda [[C vitamini]]ne eşdeğer olan fenolik bileşenler ve [[kanser]] riskini ve DNA hasarını azaltan değerli [[antioksidan]]lar içermektedir. Bundan ayrı olarak, zengin lif içeriği kalın bağırsak faaliyetlerine yardımcı olmasının yanında kalp hastalıklarında, kilo vermede ve [[kolesterol]]ün kontrolünde etkilidir. Elmanın içeriğindeki bazı kimyasallar Parkinsonizm ve Alzheimer gibi beyin hastalıkları konusunda da koruyucudur. Çünkü taze elmada bulunan bazı antioksidanlar, beyin hücrelerini oksidatif stresten kaynaklanan nörotoksiditeden korumaktadır. Kabuklu yenmesi daha yararlıdır.
[[Dosya:Red delicious and cross section.jpg|küçükresim|sağ|200px|Elma ve kesiti.]]
 
== Kullanımı ==
Elma bol [[vitamin]]inden dolayı çok sevilen meyvelerden biridir. Vitaminlerden [[Vitamin A|A]] oldukça fazla miktarlarda bulunur. B vitamini ise pek azdır.
 
Elma yiyenlerde akli bozuklukların ve teneffüs yolları rahatsızlıklarının azaldığı ve [[diş]] çürümesi nisbetinin % 30'dan daha az olduğu tıbbi kaynaklarda belirtilmektedir. Elmanın % 83-85'i su, 0,40'ı [[protein]], 8,35'i invert şeker, 1,60'ı [[sakkaroz]], 0,07'si [[tanen]], 1,32'si ham lif, 0,41'i kül, ayrıca çok az miktarda [[mangan]], [[bakır]], [[flor]], [[magnezyum]], [[kalsiyum]], [[potasyum]] vs. maddeleri ve 100 gramında 59 [[kalori]] içerir.
 
== Kaynakça ==
{{kaynakça}}
{{Taksonçubuğu|from=Q158657|from2=Q18674606}}
{{Otorite kontrolü}}
 
[[Kategori:Elmalar| ]]
[[Kategori:1768'de tanımlanan bitkiler]]
[[Kategori:Malus]]
[[Kategori:Elmalar]]
"https://tr.wikipedia.org/wiki/Elma" sayfasından alınmıştır