Cüce gezegen: Revizyonlar arasındaki fark
| [kontrol edilmiş revizyon] | [kontrol edilmemiş revizyon] |
İçerik silindi İçerik eklendi
Otorite kontrolü şablonu eklendi |
Buzuldiyar (mesaj | katkılar) Yazım yanlışlarını düzelttim |
||
7. satır:
Cüce gezegen terimi 2006’da Güneş etrafında dönen cisimlere özgü bir kategoriye göre adlandırılmıştır.
Cüce gezegen terimi 2006’da, trans-Neptün nesnelerin
Bu sınıflandırmanın belirttiğine göre komşu gezegenlerinin yörüngelerinde hareket edebilecek kadar büyük kütleye sahip cisimler gezegen olarak adlandırılırken, kendi kütleçekimleri etrafında dönemeyecek kütleli cisimler, [[Güneş Sistemi]]’nin küçük cisimleri olarak adlandırılır. Cüce gezegenler bunların arasındadır. Cüce gezegenlerin, gezegen kadrosundaki cisimlerin dışında tutulması, IAU tarafından hem övgü almış hem de eleştirilmiş, Eris cüce gezegenini keşfeden astronot Mike Brown tarafından "bu alınancak doğru karardır" cümlesi söylenmiştir. Ancak cüce gezegen kelimesini bulan Alan Stern, bunu reddetmiştir (1990).
17. satır:
Bireysel astronotlarımız bunların birkaçından haberdardır ve 2011 Ağustos’unda Mike Brown’un yayınladığı listede 390 aday cisimler, neredeyse kesin, olası cüce gezegenler bulunmaktadır. Brown günümüzde 11 bilinen, beşi kabul edilen cüce gezegen tanımlamıştır ve ek olarak OR, Quaoar, Sedna, Orcus, 2002 MS, Salacia ve daha bir düzine olası cüce gezegen daha. Stern’un belirttiğine göre bir düzineden daha fazla bilinen cüce gezegen vardır. Ancak bu cisimlerden yalnızca iki tanesi, Ceres ve Plüton, gerçekten IAU tanımına gerçekten uyduğuna karar verecek kadar iyi gözlemlenmiştir.
IAU, Eris’i Plüton’dan daha kütleli olduğu için cüce gezegen olarak kabul etmiştir. Mutlak değeri +1’den parlak isimlendirilmemiş trans-Neptün nesnelerin, cüce gezegen olma ihtimali düşünülerek adlandırılması gerektiği büyük ölçüde kabul edilmiştir. O zamanda bu tarz bilinen sadece iki nesne, Makemake ve Haumea bu isimlendirme prosedüründen geçmiş ve cüce gezegen olarak adlandırılmalarına karar verilmiştir. Cisimlerin cüce gezegen özellikleriyle diğer gezegen sistemlerine göre adlandırıldıkları gözlenmemiştir. 22 Ocak 2014'te, ESA bilim insanları ilk resmî zaman olarak, Ceres (en büyük nesne ve asteroid kuşağındaki tek cüce gezegen) de su buharı saptandığını rapor etmiştir. Saptama, uzak kızılötesi özellikleri olan Herschel Space Observatory kullanılarak tespit edilmiştir. Buluntular
== Tarih ve konsept ==
27. satır:
1930'da Plüton’nun keşfi ile birlikte birçok gök bilimci, binlerce oldukça küçük cisimlerle (astreoidler ve kuyruklu yıldızlar) birlikte Güneş Sistemi’nin dokuz gezegenden oluştuğunu düşündü. Neredeyse 50 yıl boyunca Plüton’un [[Merkür]]'den büyük olduğu düşünüldü, ancak 1978’de Plüton’un ayı Charon’un keşfi ile Plüton’un kütlesinin kesin ölçülmesi ve ilk varsayımlara göre çok daha küçük olduğunu öğrenmek mümkün oldu.<ref>{{dergi kaynağı|başlık=Orbits and Photometry of Pluto's Satellites: Charon, S/2005 P1, and S/2005 P2|tarih=2006|sayı=1|sayfalar=290-98|dergi=The Astronomical Journal|cilt=132|doi=10.1086/504422|ad=Marc W.|soyadı=Buie|yazar2=Grundy, William M.|yazar3=Young, Eliot F.|yazar4=Young, Leslie A.|yazar5=Stern, S. Alan|bibcode=2006AJ....132..290B|arxiv=astro-ph/0512491}}</ref> Plüton'u en küçük gezegen yapan, neredeyse kabaca Merkür'ün 20’de bir kütlesinde olmasıydı. Astroid kuşağındaki en büyük cisim olan Ceresden bile 10 kat fazla olmasına rağmen, [[Dünya]]’nın uydusunun beşte biri kadar.<ref>{{kitap kaynağı|url=http://www.ifa.hawaii.edu/faculty/jewitt/papers/2006/DJ06.pdf|başlık=The Solar System Beyond The Planets in Solar System Update : Topical and Timely Reviews in Solar System Sciences|erişimtarihi=10 Şubat 2008|arşivtarihi=25 Mayıs 2006|arşivurl=https://web.archive.org/web/20060525051103/http://www.ifa.hawaii.edu/faculty/jewitt/papers/2006/DJ06.pdf|tarih=2006|yayıncı=Springer|isbn=978-3-540-37683-5|doi=10.1007/3-540-37683-6|ad=David|soyadı=Jewitt|yazar2=Delsanti, Audrey|ölüurl=evet}}</ref> Dahası, büyük yörüngesel ekse eğikliğine sahip olması ve yüksek yörüngesel eğime sahip olması gibi bâzı olağandışı karakteristikleri olması, onun diğer gezegenlerden tamamen farklı bir tür cisim olduğunu kanıtlar.<ref>{{kitap kaynağı|url=https://archive.org/details/isplutoplanethis00wein/page/1|başlık=Is Pluto a Planet? A Historical Journey through the Solar System|tarih=2006|sayfalar=[https://archive.org/details/isplutoplanethis00wein/page/1 1-272]|yer=Princeton, N.J.|yayıncı=Princeton Univ. Press|isbn=978-0-691-12348-6|ad=David A.|soyadı=Weintraub|urlerişimi=kayıtlı}}</ref>
1990'larda, gök bilimciler uzayın aynı bölgesinde Plüton gibi (şu an [[Kuiper Kuşağı]] olarak biliniyor) nesneler bulmaya başladı ve hatta bazılarını daha ilerisinde.<ref>{{web kaynağı|url=http://www.plutopetition.com/unplanet.php|başlık=Much Ado about Pluto|erişimtarihi=26 Ocak 2008|arşivtarihi=25 Ocak 2008|arşivurl=https://web.archive.org/web/20080125225956/http://www.plutopetition.com/unplanet.php|tarih=4 Eylül 2006|yayıncı=PlutoPetition.com|ad=Tony|soyadı=Phillips|yazar2=Phillips, Amelia|ölüurl=evet}}</ref> Bunlardan birçoğu, Plüton’un bâzı temel yörüngesel özelliklerini paylaşır ve Plüton yeni sınıf nesnelerden en büyüğü olarak görülmeye başlar ({{Dil|en|plutinos}}). Bu, bâzı gök bilimcilerin Plüton’a
2006’da, Eris'in Plüton’dan biraz daha olduğuna inanılıyordu ve bâzı resmî olmayan raporlarda ondan onuncu gezegen olduğundan bahsedildi. Sonuç olarak, konu yoğun bir tartışma konusu oldu (IAU Genel Kongresi Ağustos 2006). IAU’nun ilk teklifinin taslağı gezegenler listesindeki Charon, Eris ve Ceres'i içeriyordu. Birçok gök bilimcinin bu önergeyi reddetmesinden sonra, Uruguaylı gök bilimci Julio Angel Fernandez tarafından dönebilecek kadar kütlesi olan ama yörüngesinde dönecek gezegenimsi yapıları olmayan nesneler için medyan sınıflandırması olan bir alternatif daha çizildi. Charon’un listeden düşmesiyle birlikte, yeni teklif Plüton, Ceres ve Eris’i de çıkardı çünkü kendi yörüngelerinde dönmüyorlardı.
40. satır:
== İsim ==
Cüce gezegen terimi bir şekilde kendiliğinden tartışmalıdır çünkü bu cisimler cüce yıldızların yıldız olmaları kadar gezegendir. Bu Güneş sisteminin konseptidir. Bu tanım ayrıca gök bilimciler tarafından da kullanılır ve IAU tanımına uyar. Brown şunu vurgular, gezegenimsi bu tarz cisimler için yıllarca kullanılan oldukça güzel bir kelimedir. Hatta 5A tasarısı bu medyan cisimlere gezegenimsi demiş, ancak genel kurulda kapalı oylama ile
2006'nın IAU tasarısı 6a’ya göre Plüton, yeni kategori trans-Neptün cisimlerin prototipidir. Bu kategorinin kesin doğası ve ismi netleştirilmemişti ama IAU için daha sonra yayınlaması için bırakılmıştı; tartışmada tasarının taraftarı olan grup, kategori üyeleri değişiklik göstererek plutonlar ve plutomsu nesnelere yöneldi, ancak isim daha ileri gitmedi bunun sebebi belki de yer bilimcilerin onların plütonu ile karışacağını düşünmelerinden kaynaklanan itirazlarıydı. 11 Haziran 2008’de IAU yönetici komitesi [[plütoid]] adını ortaya çıkardı ve onları bütün trans-neptün cüce gezegenler olarak tanımladı. Ayrıca iletişim eksikliğine dair bir e-postanın bir parçası, WG-PSN (gezegen sistemleri cisimleri isimlendirme çalışma grubu) plütoid ismininin seçiminde rol almadı. Hatta WG-PSN tarafından yapılmış bir oylamada bu spesifik terimin kullanılması reddedildi ve gök bilimciler arasında yaygın bir kelime olmadı.
61. satır:
Eğer cisim kütleli bir komşu cisme sahip ise çekimsel kuvvetlerde etki edecektir. Jüpiter’in bir ayı İo buna bir örnektir. İo, gelgitsel ısınmaya bağlı olarak Güneş Sistemi’ndeki volkanik olarak en aktif cisimdir.
Gelgitsel kuvvetler, ayrıca cisimlerin çekimsel olarak kilitlenmesine de sebep olabilir. Komşu cismine sürekli aynı yüzünü göstermesi gibi. Buna verilebilecek en aşırı örnek Plüton-Charon sistemidir. Bu sistemde iki cisimde gelgitsel olarak birbirine kilitlenmiştir. Dünya’nın ayı da ayrıca bu şekilde çekimsel olarak kilitlenmiştir tıpkı birçok gaz devlerinin uydularında olduğu gibi. En uç ve en alt boyuttaki ve cüce gezegenlerin kütle limitleri IAU tarafından spesifik olarak
Deneysel gözlemler önerir ki alt limit
Methone’nin uzamış şeklinin, Satürn’ün
dengedi bir küreseldir. 2 Pallas ve 4 Vesta, ancak, taşlı ve limitin altındadır. Pallas, 525-560 km ve 1.85-2.4×10<sup>20 kg </sup>da neredeyse yuvarlak bir şekile sahiptir fakat hâlâ bir şekilde düzensizdir. Vesta, 530 km ve 2.6×10<sup>20</sup> km de elips bir şekilden sapmadır, kutuplarının büyük etkisinden dolayı.
Buzlu cisimler boyunca, hidrostatik dengede olmak için en kküçük düşünce, cüce gezegen konsepti tartışılıken Mimastı, 396 km ve 3.75×10<sup>19</sup>kg.Güneş Sistemi’nde bilinen en büyük şekilsiz cisim Proteus’dur (reredeyse 396 km yarıçapında ve yaklaşık olarak 4.4×10<sup>19</sup>kg). Neredeyse ama tam olmayacak şekilde yuvarlak kabul edilir. Mimas gibi cisimler Proteus’a göre daha geniş bir termal geçmişe sahip olabilirler ya da bir çarpışmadan sonra şekilleri kaybolabilir. Hiçbir cisim, alt sınırı hesaplamak için kullanıldığı gibi saf buz değildir, ancak, ve Mike Brown’un önerdiği üzere, buzlu bir cüce gezegen için olan pratik alt sınır 400 km’nin altında bir yerde olmalıdır. Şu anda bu boyutun üzerine çıktığı varsayılan tahminî olarak yaklaşık 100 TNOs vardır. Ancak, Mimasın hidrostatik dengede olmadığı keşfedildi ve
== Cüce gezegenler ve olası cüce gezegenler ==
Birçok trans-Neptün
IAU beş cismi cüce gezegen olarak tanımlıyor: Ceres, Plüton, Eris, Haumea ve Makemake. Ceres ve Plüton direkt gözlemlerle cüce gezegen olarak biliniyor. Eris, genellikle Plüton’dan daha kütleli olduğu için cüce gezegen olarak kabul ediliyor. Haumea ve Makemake mutlak büyüklüklerine dayanılarak cüce gezegen olarak kabul ediliyor. Güneş’e göre olan uzaklıkla, beşi;
| |||