Dağlık Badahşan: Revizyonlar arasındaki fark
| [kontrol edilmemiş revizyon] | [kontrol edilmemiş revizyon] |
İçerik silindi İçerik eklendi
Eren Evran (mesaj | katkılar) Değişiklik özeti yok |
Eren Evran (mesaj | katkılar) Değişiklik özeti yok |
||
133. satır:
}}
[[Dosya:Gorno badakhshan map.png|sağ|küçükresim|
'''Dağlık Badahşan''' [[Özerk idari bölüm|Özerk Bölgesi]] ([[Tacikçe]]: ''Вилояти Мухтори Кӯҳистони Бадахшон/Viloyati Muhtori Kuhistoni Badahşon'') [[Pamir Dağları]]'nda bulunan ve Tacikistan'ın doğusunda yer alan özerk bir bölgedir. Yüzölçümü Tacikistan'ın %45'ini kaplasa da nüfus olarak ülkenin sadece %3'ünü oluşturmaktadır.<ref name=":0">{{Web kaynağı|url=https://www.stat.tj/en|başlık=Agency on statistics under the President of the Republic of Tajikistan / Agency on statistics under President of the Republic of Tajikistan|erişimtarihi=25 Aralık 2020|tarih=|çalışma=www.stat.tj|yayıncı=}}</ref> Başkenti [[:en:Khorugh|Horog]] şehridir.
[[Dosya:Khorog panorama.jpg|orta|küçükresim|938x938pik|Başkent Horog]]
142. satır:
1895 öncesinde Bugünkü Dağlık badahşan bölgesi Darvaz, Shugnon ve [[Vahan]] bölgelerini kapsayan birkaç yarı özerk devletçikten oluşmaktaydı. Bu bölgeler şu anda Dağlık Badahşan ve Afganistan’ın [[Bedahşan (il)|Badahşan]] vilayetine bağlıdır. Badahşan bölgesi günümüzde Tacikistana bağlı Dağlık Badahşan Özerk Bölgesi, Afganistana bağlı Badahşan Vilayeti ve Çin’in [[Taşkurgan Tacik Özerk İlçesi|Taşkurgan]] otonom bölgesine karşılık gelmektedir. Bölge Çin İmparatorluğu, Rus İmparatorluğu ve Afganistan Emirliği tarafından ele geçirilmiştir. [[Çing Hanedanı]]'nın yönetimdeki Çin İmparatorluğu [[Pamir Dağları]]'nın tamamını kontrol etse de Çin askeri bölükleri sadece [[Taşkurgan Tacik Özerk İlçesi|Taşkurgan]]’ın doğusundaki geçitleri hakimiyeti altına alabilmiştir. 1890'larda Çin, Rusya ve Afgan hükümetleri Badahşan'ı kendi aralarında bölen bir dizi anlaşma imzaladılar, ancak Çin, Tacikistan hükümeti ile 2002 yılında bir anlaşma imzalayana kadar bu sınırlara itiraz etmeye devam etti.<ref>{{Web kaynağı|url=https://www.fmprc.gov.cn/mfa_eng/wjb_663304/zzjg_663340/tyfls_665260/tyfl_665264/2626_665266/t22820.shtml|başlık=China's Territorial and Boundary Affairs|erişimtarihi=26 Aralık 2020|tarih=30 Haziran 2003|çalışma=www.fmprc.gov.cn|yayıncı=Çin Halk Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı}}</ref>
19. yüzyılın ikinci yarısından sonra Orta Asya'da bulunan [[Hive Hanlığı|Hive]], [[Hokand Hanlığı|Hokand]] ve [[Buhara Emirliği|Buhara]] hanlıklarının Rusya egemenliğine girmesi ile Orta Asya [[Rus Türkistanı|Türkistan Valiliği]] ve Step Valiliği olarak ikiye bölündü. 1917 Bolşevik Devrimi sonrasında ise Orta Asya'da Sovyet Milliyetler Politikası çerçevesinde 1929 yılında Tacikistan'ın Birlik Cumhuriyeti olması ile bölge Dağlık Badahşan Özerk Bölgesi olarak [[Tacikistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti]]'ne bağlandı.
1992 yılında [[Tacikistan İç Savaşı]]'nın başlamasıyla Dağlık Badahşan bölgesi Tacikistan’dan bağımsızlığını ilan etti. Tacikistan iç savaşı esnasında bölgede yaşayan Pamirler iç savaştaki rakip gruplar tarafından hedef alındı ve Dağlık Badahşan iç savaş esnasında İslamcılar tarafından oluşturulan [[:en:United_Tajik_Opposition|Birleşik Tacik Muhalefeti]] için bir kale oldu. İç savaş sonrasında Rusya'nın desteğini alan hükümetin karşısında Dağlık Badahşan Hükümeti bağımsızlık kararından geri adım atmak zorunda kaldı. Dağlık Badahşan, Günümüzde Tacikistan içerisindeki otonom bölge statüsünü korumaktadır.<ref name="davlat" /> <ref>{{Web kaynağı|url=https://www.orexca.com/tajikistan/regions/gorno_badakhshan_region.htm|başlık=Gorno-Badakhshan Autonomous Oblast (GBAO)|erişimtarihi=26 Aralık 2020|tarih=|çalışma=www.orexca.com|yayıncı=}}</ref> 2011 yılında Tacikistan, Pamir Dağları'ndaki 1.000 km²'lik arazinin Çin Halk Cumhuriyeti'ne devredilmesine yönelik 1999 tarihli bir anlaşmayı onaylayarak 130 yıllık bir anlaşmazlığı sona erdirdi ve Çin, 28.000 km²'nin üzerindeki Tacikistan toprakları üzerindeki iddialarından vazgeçti.<ref>{{Haber kaynağı|url=https://www.bbc.com/news/world-asia-pacific-12180567|başlık=Tajikistan cedes land to China|erişimtarihi=26 Aralık 2020|tarih=13 Ocak 2011|dil=en-GB|çalışma=BBC News|yayıncı=|ad=|soyadı=}}</ref><ref>{{Web kaynağı|url=https://timesofindia.indiatimes.com/world/china/Chinas-area-increases-by-1000-sq-km/articleshow/7269616.cms|başlık=China's area increases by 1000 sq km - The Times of India|erişimtarihi=26 Aralık 2020|tarih=16 Ocak 2011|çalışma=|yayıncı=}}</ref>
149. satır:
== Coğrafya ve Bölgeler ==
[[Dosya:Lenin Peak.jpg|alt=İbn-i Sina Zirvesi|küçükresim|
Ülkenin %40'ını kaplayan il oldukça dağlıktır. Dağlık Badahşan adı [[Rusça]]'dan (''Gorno Badakshan'') gelir. 64.000 kilometrekarelik yüzölçümü ile ülkenin en büyük alanını kapsasa da 206.000'lik nüfusu ile en az nüfuslu bölgesidir. Darvoz bölgesi, Badahşan Özerk Bölgesi'nin batı çıkıntısıdır. Orta-batı Dağlık Badahşan, çoğunlukla [[Ceyhun|Ceyhun Nehri]]'nin bir kolu olan [[:en:Panj_(river)|Panj Nehri]]'ne akan nehir vadileriyle ayrılmış bir dizi doğu-batı sıradağlar bölgesidir. [[:en:Murghob_District|Murghob]] Bölgesi, Dağlık Badahşan bölgesinin doğusunun yarısından fazlasını kaplar ve çoğunlukla batısında yer alan yüksek dağlara sahip ıssız bir yayladır.
* [[:en:Darvoz_District|Darvoz Bölgesi]] (en kuzeybatı)
160. satır:
* [[:en:Murghob_District|Murghob Bölgesi]] (doğunun üçte ikisi)
Dağlık Badahşan Özerk Bölgesi, Tacikistan'ın tüm doğu bölümünü kapsar ve doğuda Çin'in [[Sincan Uygur Özerk Bölgesi]], güneyde Afganistan'ın [[Bedahşan (il)|Badahşan]] Eyaleti ve kuzeyde Kırgızistan'ın [[Oş]] Bölgesi ile sınır komşusudur. Tacikistan içinde bölgenin batı sınırı, [[Karategin]] ile komşu iken ve güney batı sınırı (Darvoz Bölgesi) ise [[Hatlon ili|Hatlon]] Bölgesi ile komşudur. En yüksek dağlar, dünyanın çatısı olarak bilinen [[Pamir Dağları|Pamir]] (eski [[:en:Mount_Imeon|Imeon Dağı]]) Dağlarıdır. Eski Sovyet Orta Asya'daki 7.000 metrelik beş zirvenin üçü Dağlık Badahşan bölgesinde bulunmaktadır. 7.495 metrelik [[Somoni Zirvesi|İsmail Samanî Zirvesi]] (eski adıyla Komünizm Zirvesi ve ondan önce, Stalin Zirvesi), Kırgızistan sınırındaki 7.134 metrelik [[:en:Lenin_Peak|İbn Sina Zirvesi]] (eski adıyla Lenin Zirvesi ve Kırgız tarafında hala bu adla bilinmektedir) ve 7.105 metrelik [[:en:Peak_Korzhenevskaya|Korzenevskaya Zirvesi]] (7,105 m).
[[Dosya:Pamir Mountains, Tajikistan, 06-04-2008.jpg|sol|küçükresim|316x316pik|[[Pamir Dağları]]]]
== Ekonomi ==
Tacikistan bağımsızlığa Orta Asya Cumhuriyetleri arasında en fakiri olarak girmişti. İç savaş ise ekonomi üzerinde büyük bir yıkım getirdi. 1990-2000 yıllardı arasında Tacik ekonomisi yıllık %6-7 oranlarında daralmalarla karşılaştı. Rafiz Abazov'a göre Tacikistan'da 2007 Economic İntelligence Unıt verilerinde aylık ücretler 18-30 dolar arasında değişmekte, nüfusunun %64'ü yoksulluk sınırının altında yaşamaktadır. Ekonomik açıdan son derece geri olan ülkenin, Avrupa ve Rusya'ya giden uyuşturucu rotasında yer alması nedeniyle GYSİH'nin %40'ını bu gölge ekonomi oluşturmaktadır. <ref name=":1" />
Dağlık Badahşan bölgesinin de tarıma elverişli olmaması nedeniyle SSCB'nin dağılması sonrasında merkezi olarak planlanan tarımsal faaliyet, hane halkı tarafından geçimlik olarak sürdürülmeye başlandı. SSCB'nin dağılması sonrasında Tacikistan'daki tüm sanayi ve altyapı iç savaş esnasında çökerken Dağlık Badahşan büyük bir tarımsal sorunla karşı karşıya kalmıştır. [[Pamir
== Nüfus ==
Dağlık Badahşan Özerk Bölgesi'nin nüfusu, 2000 ve 2010 sayımları arasında 206.004'ten 205.949'a hafif bir düşüş göstermiştir. 2019 itibariyle nüfusun 226.900 olduğu tahmin ediliyor.<ref>{{Web kaynağı|url=https://www.stat.tj/en/database-socio-demographic-sector|başlık=Socio-demographic sector / Agency on statistics under President of the Republic of Tajikistan|erişimtarihi=26 Aralık 2020|tarih=|çalışma=www.stat.tj|yayıncı=}}</ref> Tacikistan Devlet İstatistik Komitesi'ne göre, Dağlık Badahşan'daki ana etnik grup Pamirlerdir.<ref>{{Web kaynağı|url=http://www.demoscope.ru/weekly/2005/0191/analit05.php|başlık=Population census of Tajikistan, 2000|erişimtarihi=27 Aralık 2020|tarih=|çalışma=www.demoscope.ru|yayıncı=}}</ref> Pamirlerden sonra ise Kırgızlar ve diğer gruplar gelmektedir. Bölgedeki en büyük şehir 30.000 nüfusu ile Horog şehridir.<ref name=":0" /> İkinci en büyük yerleşim yeri ise 4000 sakiniyle Murghab şehridir. Dağlık Badahşan Özerk Bölgesi Pamir dilinin pek çok farklı lehçesine ev sahipliği yapmaktadır. Orta Asya ülkeleri içinde Türkçe konuşulmayan tek ülke olan Tacikistan'da [[Tacikçe]] ve [[Pamir dilleri]] İran dil ailesi içinde yer almaktadır.<ref name=":1">Abazov, R. (2008). ''The Palgrave Concise Historical Atlas of Central Asia.'' Palgrave Macmillan: New York.
</ref> Dağlık Badahşan'da konuşulan başlıca [[Doğu İran dilleri|Pamir lehçeleri]] arasında [[:en:Shughni_language|Şugni]], [[:en:Rushani_language|Ruşani]], [[:en:Wakhi_language|Vahi]], [[:en:Ishkashimi_language|İşkaşim]], [[:en:Sarikoli_language|Sarıkol]], [[:en:Yazghulami_language|Yazgulyam]], [[:en:Khufi_language|Hufi]], [[:en:Bartangi_language|Bartangi]] gibi diller yer almaktadır. Vanj nehri vadisinde konuşulan bir dil olan Vanji ise 19. yüzyılda yok olmuştur. Bölgede bu dilleri konuşan insan sayılarının çok az olması nedeniyle bu diller tehlike altındadır. Örneğin Şugni dilini konuşan kişi sayısı 84.000, Sarıkol dilini konuşanların sayısı 45.000, Yazgulyam dilini konuşanların sayısı ise 11.000'dir.<ref>{{Web kaynağı|url=https://joshuaproject.net/languages/sgh|başlık=Shughni Language {{!}} Joshua Project|erişimtarihi=26 Aralık 2020|tarih=|çalışma=joshuaproject.net|yayıncı=}}</ref><ref>{{Web kaynağı|url=https://joshuaproject.net/languages/srh|başlık=Sarikoli Language {{!}} Joshua Project|erişimtarihi=26 Aralık 2020|tarih=|çalışma=joshuaproject.net|yayıncı=}}</ref><ref>{{Web kaynağı|url=https://joshuaproject.net/languages/yah|başlık=Yazgulyam Language {{!}} Joshua Project|erişimtarihi=26 Aralık 2020|tarih=|çalışma=joshuaproject.net|yayıncı=}}</ref> Murghab bölgesinde hatırı sayılır sayıda [[Kırgızca]] konuşan kişi bulunmaktadır. Rusça ve Tacikçe dilleri de Dağlık Badahşan Özerk Bölgesi'nde yaygın olarak konuşulmaktadır. Dağlık Badahşan Özerk bölgesinde dini çoğunluk Şii öğretisine bağlı İsmailî kolundandır ve [[IV. Ağa Han|Ağa Han]]'a bağlılık yaygındır.<ref name=":1" /><ref>{{Web kaynağı|url=https://magazines.gorky.media/novyi_mi/1998/3/chuzhaya-vojna.html|başlık=Чужая война|erişimtarihi=26 Aralık 2020|tarih=|çalışma=Novy Mir|yayıncı=}}</ref>[[Dosya:Transport-dush-khorog.jpg|küçükresim|
== Ulaşım ==
Dağlık Badahşan Özerk Bölgesini dünyaya bağlayan iki yol bulunmaktadır. Horog-[[Duşanbe]] yolu ve Horog [[Oş]] yolu. Horog'u [[:en:Kulma_Pass|Karasu Geçidi]] ile Çin'deki [[Taşkurgan Tacik Özerk İlçesi|Taşkurgan'a]] bağlayan yol ise oldukça zorlu bir güzergahtır. Dağlık Badahşan Özerk Bölgesi, [[Hayber Pahtunhva]] ve [[Gilgit-Baltistan|Gilgit Baltistan]]'dan dar ama neredeyse geçilmez olan [[Vahan Koridoru]] ile ayrılmaktadır. Horog Havaalan'ından [https://www.tajikairlines.com/en/ Tacik Air] ile 2014 yılından beri düzenli olarak [[Duşanbe]]'ye uçuşlar sağlanmaktadır.
Satır 175 ⟶ 176:
== Enerji ==
Tacikistan ve Dağlık Badahşan Özerk Bölgesi'nin yüzde 90'ının dağlarla kaplı olması nedeniyle hidroelektrik enerji bölge için önemlidir. 1970 ve 1980'lerde Tacikistan, Orta Asya Cumhuriyetleri içerisinde en çok hidroelektrik enerjisi üreten ülkedir.<ref name=":1" /> 2019 yılında, Avrupa Birliği ve Almanya, Shokhdara nehri boyunca 11 MW'lık bir nehir tipi hidroelektrik santralinin inşasını finanse etmek için Tacikistan Hükümeti ile koordineli olarak 37 milyon Euro taahhüt etti. Projenin Afganistan'daki Badahşan Eyaletine de enerji sağlaması amaçlanmaktadır.<ref>{{Web kaynağı|url=https://eeas.europa.eu/delegations/tajikistan_me/71631/EU%20Commits%2020%20Million%20Euros%20for%20HPP%20Construction%20in%20Tajikistan|başlık=EU Commits 20 Million Euros for HPP Construction in Tajikistan|erişimtarihi=23 Aralık 2020|tarih=6 Aralık 2019|çalışma=|yayıncı=}}</ref>
== Spor ==
Horog şehri [[Bandy]] oynanan en yüksek rakımlı yerleşim yeridir.
== Ayrıca bakınız ==
Satır 182 ⟶ 186:
*[[Nizârîler]]
*[[Tacikistan İslami Rönesans Partisi]]
*[[Bedahşan]]
== Kaynakça ==
| |||