Şili: Revizyonlar arasındaki fark

* [[Volcán Osorno]], 2.652 m, X. Bölge (''los Lagos Bölgesi'')

* [[Cerro Hudson|Volcán Cerro Hudson]], 1.905 m, XI. Bölge (''Asyen Bölgesi'')

 

=== Nehirler ve göller ===

Gölleri arasında kuzeydeki tuz gölleri sayılabilir ki bunların en ünlüsü olarak [[Salar de Atacama]]'yı söyleyebiliriz. Bununla birlikte en kuzeyde, yeryüzünün en yüksek konumdaki göllerinden biri olan [[Lago Chungará]] gölü bulunur. Gölün alanı 21,5 km² olup, 4.500 m yükseklikte bulunur.

 

Bir grup büyük ve güzel göller [[Temuco]] şehrinin güneyinden başlayıp [[Puerto Montt]]'a kadar uzanır. Bunlar sırasıyla şöyledir.

 

 

=== Nüfus ===

 

Şili nüfusunun %95'ini [[Avrupa]]lılar ve torunları oluşturur.<ref>{{Web kaynağı |url=http://revistas.ucm.es/ghi/02119803/articulos/AGUC0202110079A.PDF |başlık=Argentina, como Chile y Uruguay, su población está formada casi exclusivamente por una población blanca e blanca mestiza procedente del sur de Europa, más del 90% E. García Zarza, 1992, 19. |erişimtarihi=11 Nisan 2009 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20091225143052/http://revistas.ucm.es/ghi/02119803/articulos/AGUC0202110079A.PDF |arşivtarihi=25 Aralık 2009 |ölüurl=evet }}</ref><ref>{{Web kaynağı |url=http://www.umng.edu.co/www/resources/idsocial.doc |başlık=SOCIAL IDENTITY Marta Fierro Social Psychologist. |erişimtarihi=11 Nisan 2009 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20090225203250/http://www.umng.edu.co/www/resources/idsocial.doc |arşivtarihi=25 Şubat 2009 |ölüurl=evet }}</ref><ref>{{Web kaynağı |url=http://www.iidh.ed.cr/comunidades/diversidades/docs/div_docpublicaciones/Derecho%20Indigena/Cap.%202.%20Pensar%20a%20los%20indios,%20tarea%20de%20criollos.pdf |başlık=massive immigration of European Argentina Uruguay Chile Brazil |erişimtarihi=11 Nisan 2009 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20090225190038/http://www.iidh.ed.cr/comunidades/diversidades/docs/div_docpublicaciones/Derecho%20Indigena/Cap.%202.%20Pensar%20a%20los%20indios,%20tarea%20de%20criollos.pdf |arşivtarihi=25 Şubat 2009 |ölüurl=evet }}</ref><ref>{{Web kaynağı |url=http://revistas.ucm.es/fll/02104547/articulos/ALHI8383110228A.PDF |başlık=Latinoamerica. |erişimtarihi=11 Nisan 2009 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20090318213911/http://revistas.ucm.es/fll/02104547/articulos/ALHI8383110228A.PDF |arşivtarihi=18 Mart 2009 |ölüurl=evet }}</ref> ''Genellikle Basques''. Ülkeye özellikle 19. yüzyılda Avrupa'dan [[İngilizler|İngiliz]], [[İrlandalılar|İrlandalı]], [[Almanlar|Alman]] göçmen gelmiş; sonraları ise [[Hırvatistan]], [[Filistin]], [[İtalya]]'dan göçmen almıştır. Yerliler, nüfusun sadece % 3,2'sini temsil eder.

== Bitki örtüsü ve hayvanlar ==

=== Bitkiler ===

Şili, kuzeyden güneye uzanan uzun bir ülke olması nedeniyle çok geniş ve değişik bir bitki örtüsüne sahiptir. [[Atacama Çölü]]'nde pratikte hiçbir şey yetişmez. Burada daha çok [[kaktüs]] çeşitlerinin yanı sıra, Andlar'a doğru ve sahil kesimlerinde bitkilere rastlanabilir. Bununla birlikte bazı yıllarda yağan yağışların ardından, çöl birkaç günlüğüne de olsa milyonlarca çiçek ile bezenir.

 

 

=== Hayvanlar ===

Steplerle kaplı alanlarda devegiller familyasından [[lama]]lar, [[guanako]]lar, [[alpaka]]lar ve [[vikunya]]lar çok yaygın bir şekilde yaşarlar. And Dağları'nda yaşayan buraya özgü [[geyik]]ler ve [[kondor]]lar aşağı yukarı ülkenin bütün armalarında resmedilmişlerdir.

 

{{Ana|Şili tarihi}}

=== Kolomb öncesi ve koloni dönemi ===

MÖ yaklaşık 13.000 yıllarında, bugünkü ülke sınırlarında insanların yaşadığı bilinmektedir. Kuzey Şili İspanyollar tarafından fethedilmeden kısa süre öncesine kadar [[İnka|İnka Krallığı]]'na aitti. 1520 yılında dünyanın çevresini dolaşmak için yelken açan [[Ferdinand Magellan]], kendi adıyla anılan [[Magellan Boğazı]]'nı geçerken ülkenin güney ucunu keşfetmiş oldu. Daha sonra Şili'ye ulaşan ilk Avrupalılar altın aramak amacıyla 1535 yılında Peru'dan gelen ''Diego de Almagro'' ve mahiyetindekilerdi. Ancak bu kişiler yerel halk grupları tarafından geri püskürtüldü. Avrupalılar'ın ilk tam manasıyla yaptıkları yerleşim, 1541 yılında [[Pedro de Valdivia]]'nın 1541 de [[Santiago, Şili|Santiago]]'yu kurması olmuştur. 1542 den itibaren de Şili, İspanyol [[Peru Valiliği]]'nın bir parçası hâline gelmiştir.

 

 

=== Bağımsızlık savaşı ve 'cumhuriyet'in oluşumu ===

Bağımsızlık talepleri ilk, 1808 yılında, [[İspanya]] [[Napolyon Bonapart|Napolyon]]'un kardeşi Joseph tarafından yönetilirken başladı. 18 Eylül 1810 yılında başa geçen bir cunta İspanya Krallığı'na bağlı bir otonomi ilan etti. İspanyollar'ın [[Napolyon Bonapart|Napolyon]]'a karşı yürüttüğü bağımsızlık savaşından sonra, sınırsız bir güçle tekrar Şili'yi almaya kalkıştı. Ancak İspanyollar ''Chacabuco'''daki muharebede Şili ve Arjantinli birliklere yenildiler. 5 Nisan 1818'deki ''Maipu'' muharebesinden sonraysa İspanyol direnişi sona erdi. Muharebelerin başındaki komutan [[Jose de San Martin]], [[Bernardo O'Higgins]] yararına başkanlıktan feragat edince O'Higgins ilk Şili Devlet yöneticisi oldu.

 

=== Yakın tarih ve Allende ===

{| style="float: right; clear: right;"

|}

 

Pinochet'nin iktidarı ele geçirmesiyle, ABD tekrar yoğun olarak ekonomik bağlamda ülkeyi desteklemeye başladı. Yeni hükûmet daha önceki devletleştirmeleri, önemli bakır madeni [[Chuquicamata]] hariç olmak üzere geri aldı. Neoliberal bir ekonomi politikası izlerken, tüm sendikal hakları da geri aldı.{{Kaynak belirt}} Bu ekonomi poltikalarıyla beraber zengin ile fakir arasında fark daha da belirginleşmeye başladı. Ama kamu ekonomisi, büyüme ile birlikte, Güney Amerika'daki alışılmış olandan daha fazla istikrar kazandı. Ekonomik istikrarın yanında insan hakları ihlalleri devam etmekteydi.

 

Aralık 1978'de Arjantin ile Şili arasında savaşa gidebilecek gerginlikler oluştu. Gerginliğin sebebi, [[Beagle Kanalı]]'ndaki, üzerinde yaşam olmayan [[Lennox, Picton ve Nueva]] gibi adalardı. Zira buralarda çok yüksek petrol rezervleri olduğu tahmin ediliyordu. Bu gerginlik [[Vatikan]]'ın araya girmesiyle 1985 yılındaki sınır antlaşması sonucu, dostça çözülürken bu 3 ada da Şili'ye bırakıldı. Bugün hala bu ülke ile tamamen çözülememiş ufak tefek sınır tartışmaları vardır.

 

 

== Ekonomi ==

Salvador Allende'nin sosyalist halk ekonomisinin aksine Pinochet, neoliberal [[pazar ekonomisi]]ne yönelmiştir. Kamu kuruluşlarının büyük bölümü hem Pinochet zamanında hem de daha sonraki yönetimlerde özelleştirilmiştir. Ancak Allende zamanında devletleştirilen, Pinochet'nin militer kontrolü altında tutulan [[bakır]] üretimi bugün hala devlet elindedir. Pinochet'den sonra orta sol iktidarlar ,sosyal hakları tesis etmek için gayret etmiş olsa da, Şili hala daha bugün sosyal eşitsizliğin çok fazla olduğu ülkelerden biridir.

 

 

=== Mutfak spesiyaliteleri ve yeme alışkanlıkları ===

Şili mutfağı sanıldığı gibi kesinlikle İspanyol mutfağının bir dalı değildir. Aksine birçok durumda Alman göçmenlerinde çok sayıda etkisi vardır. Örneğin "Kuchen" (''kuchen '' Almanca'da olduğu gibi telaffuz edilir) veya „Apfelstrudel“ (''estrudel'') gibi Almanca terimler de Şili [[şekerleme]] sözlüğünde bulunur.<ref name="chile-leben">[http://www.chile-leben.de/chile-allgemein/apfelstrudel-konigreiche-und-andere-kuriosa-im-%E2%80%9Edunnen-land%E2%80%9C/ Apfelstrudel, Königreiche und andere Kuriosa im „dünnen Land“.] Auf: chile-leben.de, 4. August 2009. Abgerufen am 24. April 2012.</ref>

[[Berliner Pfannkuchen|Berliner]] (çoğunlukla puding dolgulu) '' Berlines '' adıyla yaygındır.<ref name="joeskitchen">[http://www.joeskitchen.com/chile/culture/food_es.htm Comida Chilena] auf joeskitchen.com (spanisch). Abgerufen am 24. April 2012.</ref>

1950'lerde ortaya çıkan Klasik Şili [[fast food]] türü ''Completo'' bol miktarda [[avokado]] mus (''Palta'') ve lahana turşusu veya [[Lahana salatası]] (''Chucrú'') ve [[Sambal|Acı ezmesi]] (''salsa de ají chileno'') ve hafif tatlı Şili [[hardal]]<nowiki/>ı ile yenir.<ref>[http://www.thisischile.cl/Article.aspx?id=5725&sec=419&eje=&t=a-history-of-the-completo%3a-chile%u2019s-fundamental-fast-food-experience&idioma=2 A history of the completo: Chile’s fundamental fast food experience.] Auf: thisischile.cl (englisch), 26. November 2010. Abgerufen am 24. April 2012.</ref> Ayrıca tipik olarak Şili sandviçleri (''sánguches''),<ref>Cristián Gazmuri: ''Historia de Chile: 1891–1994: Política, sociedad, economía, cultura, vida privada, episodios.'' RIL: Santiago de Chile 2012, S. 251 ([https://books.google.de/books?id=p2550kaxh4MC&pg=PA251&lpg=PA251&dq=%22Por+esos+a%C3%B1os,+surgi%C3%B3+un+producto%22&source=bl&ots=hDswcbkco3&sig=iB7PZfMfqmQHi-QEjkTAdQBsbhs&hl=de&sa=X&ei=WT0uVeTsMsvKaIW0gPgL&ved=0CCEQ6AEwAA#v=onepage&q=%22Por%20esos%20a%C3%B1os%2C%20surgi%C3%B3%20un%20producto%22&f=false Online-Vorschau]).</ref> genellikle kavrulmuş et veya diğer malzemelerle zengin bir şekilde doldurulmuş ve yiyecek tezgahlarından, atıştırmalık barlarından veya şehirlerin hemen hemen her yerindeki restoranlardan alınabilen sandviçlerdir.

 

 

== Önemli sanatçılar ==

{{Ayrıca bakınız|Şili kültürü}}

Modern Şili kültüründe, birçok önemli şahsiyet iz bırakmıştır. Bunlardan bazıları şunlardır:

 

== Bazı önemli şehirleri ==

{{Ana|Şili'deki şehirler listesi}}

[[Dosya:Mapa administrativo de Chile.png|thumb]]

* [[Santiago]]- Başkent