Çarpma krateri: Revizyonlar arasındaki fark

|Solar Sistem'de çarpa krateri:

* Sol yukarı: Satürn'ün uydusunda500-kilometre genişlikte krater ''Engelier'' [[Iapetus (moon)|Iapetus]]

* Sol alt: 50,000 yaşında[[Meteor Krateri]] doğu Flagstaff, Arizona, U.S.

* Sağ alt:[[Ay]]ın güney yüksek arazilerindeki önemli krater [[Tycho (krater)|Tycho]]

|}

 

Çarpma kraterleri [[Ay]], [[Merkür]], [[Kalisto]], [[Ganymede]]'yi ve ayrıca küçük uyduları ve [[asteroid]]leri de içeren birçok [[Solar Sistem]] elemanlarının baskın coğrafik özellikleridir. Aktif yüzey jeolojik süreçleri daha çok tecrübe edinen diğer gezegen ve uydularda, [[Dünya]], [[Venüs]], [[Mars]], [[Europe]],[[Io]] ve [[Titan]] gibi görünebilir Çarpma kraterleri zamanla [[tektonikler]] tarafından gerçekleştirilen aşınma, gömülme ve dönüştürülmeden dolayı daha az yaygındır. Bu tarz süreçlerin orijinal krater topoğrafyasını bozduğu durumlarda daha çok [[çarpma yapısı]] veya [[astrobleme]] terimleri kullanılır. Eski literatürde, çarpma krater oluşumunun anlamı tam olarak fark edilmeden önce yeni fark edilen çarpma-ilişkili özellikleri tanımlamak için [[gizli patlama yapısı]] veya [[kriptovolkanik yapı]] terimleri kullanılıyordu.<ref>French, B.M. (1998). ''[[Traces of Catastrophe]]: A Handbook of Shock-Metamorphic Effects in Terrestrial Meteorite Impact Structures;'' Simthsonian Institution: Washington DC, p. 97. http://www.lpi.usra.edu/publications/books/CB-954/CB-954.intro.html {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20170715094422/http://www.lpi.usra.edu/publications/books/CB-954/CB-954.intro.html |tarih=15 Temmuz 2017 }}.</ref>

Dünya'nın aktif yüzey süreçleri kolaylıkla çarpma kayıtlarını tahrip edebilse de,yaklaşık 170 karasal çarpma krateri tanımlandı.<ref>Grieve, R.A.F.; Cintala, M.J.; Tagle, R. (2007). Planetary Impacts in ''Encyclopedia of the Solar System,'' 2nd ed., L-A. McFadden et al. Eds, p. 826.</ref> Bunların yarıçapı 10 metreden 300 kilometreye kadar bir aralıkta yer alırken , yaş olarak yakın zamanlardan (örneğin 1947'de oluşumuna şahit olunuş Rusya'daki [[Sikhote-Alin Kraterleri]]) 2 milyar yıla kadar bir süreye dayanır.<ref>Shoemaker, E.M.; Shoemaker, C.S. (1999). The Role of Collisions in ''The New Solar System,'' 4th ed., J.K. Beatty et al., Eds., p. 73.</ref> Jeolojik süreçlerin daha yaşlı kraterleri aşındırma eğiliminden dolayı çoğunun 500 milyon yıldan daha kısa bir süre önce oluştuğu düşünülmektedir.Çarpma kraterleri kıtaların kararlı iç bölgelerinde de bulunmuştur. Okyanus dibinin hızlı değişim oranı, levha tektoniğine bağlı olarak kıtasal bir levhanın başka bir kıtasal levha altına girmesi gibi nedenlere bağlı olarak deniz tabanını araştırmak zor olduğu için çok az [[denizaltı krateri]] bulunabilmiştir.Çarpma kraterleri kendilerine benzeyen [[kaldera]] gibi yeryüzü şekilleri ile karıştırılmamalıdır.

 

[[Daniel Barringer]](1860-1929), çarpma kraterini tanımlayan ilk insan, [[Arizona]]'daki [[Meteor Krateri]]'ni tanımladı ve bu krater [[Barringer Krateri]] olarak adına atfedildi. İlk olarak Barringer'in fikirleri tam olarak kabul edilmemişti, hatta Meteor Kraterleri'nin kökeni tam olarak tanımlandığında bile.

 

Şoklanmış metamorfik özelliklerin bilgisiyle donatılmış olarak [[Carlyle S. Beals]] ve [[Dominyon Gözlemevi]]'ndeki meslektaşları ve de [[Almanya]]'daki [[Tübingen Universitesi]]'nden [[Wolf von Engelhardt]], çarpma kraterlerini sistematik olarak araştırmaya başladı. 1970'li yıllarda, 50 den fazla çarpma krateri tanımladılar. Yaptıkları çalışmalar tartışmaya açık olmasına rağmen, o zamanlarda sürdürülmekte olan [[Apollo Ay Yolculuğu Projesi]], Ay'daki çarpma krateri oluşumu oranını göstererek, çalışmalara destekleyici bir kanıt sunmuş oldu. Ay'daki erozyon süreci minimal düzeydedir ve de böylelikle kraterler nereyde süresiz olarak varlıklarını korumuşlardır.<ref>Grieve, R.A.F. (1990) Impact Cratering on the Earth. ''Scientific American,'' April 1990, p. 66.</ref> Dünya'nın neredeyse Ay ile aynı oranda krater bulundurma ihtimali düşünüldüğünde,Dünya'nın görünenden daha fazla çarpmaya mağruz kaldığı açık hale geldi.

 

[[Dosya:Impact movie.ogg|thumb|çarpma anının laboratuvar simülasyonu]]

 

(1)ilk temas ve sıkışma,(2)oyum,(3)değiştirme ve çökme. Uygulamada, bu 3 aşama arasında çakışmalar vardır. Mesela krater oyumu bazı bölgelerde devam ederken değiştirme ve çökme diğerlerinde çoktan seyir halindedir.

 

[[Atmosfer]] yokluğunda, çarpma aygıtının hedefin yüzeyiyle ilk temasa geçmesiyle çarpma süreci başlar. Bu temas hedefe ivme kazandırırken, çarpma aygıtının ivmesini düşürür. Çünkü çarpma aygıtı süratle hareket etmektedir ,cismin arkası kısa ama sınırlı bir sürede çarpa aygıtının ivmesini azaltmak için belirgin bir yol kateder. Sonuç olarak, çarpma aygıtı sıkışır, yoğunluğu artar ve böylelikle basınç önemli ölçüde artar. Geniş çarpmalarda basınç tepe değeri 1 TPa'yı aşar.

 

Şok dalgasının bozulmasıyla birlikte, şoklanmış bölgenin basıncı daha olağan bir basınca ve yoğunluğa doğru azalır. Şok dalgası tarafından oluşturulan hasar maddenin sıcaklığını arttırır. Daha küçük çarpmalarda sıcaklıktaki bu yükseliş çarpma aygıtını eritmek için yeterlidir, daha büyük çarpmalarda ise birçok kısmını buharlaştırır ve de hedefin büyük bir kısmını eritir.<ref name="Melosh89" />

 

Şok dalgasının temas, sıkışma, basınç azaltımı ve de geçişi büyük çarpmalar için saniyenin onda birinde gerçekleşir. Kraterin daha sonraki oyumu daha yavaş meydana gelir. ve bu süreç boyunca madde akışı ses hızının altındadır. Oyum süresince krater, ivme kazanan hedef maddenin çarpma noktasından uzaklaşmasıyla birlikte büyür.

hedefin hareketi ilk olarak aşağı ve yukarı doğrudur ama sonrasında dışarı ve içeri doğru olur. Akış ilk olarak neredeyse yarı küresel bir çukur meydana getirir. Çukur büyümeye devam eder, zamanla [[paraboloid]] (kase biçiminde), merkezin aşağı itildiği maddenin önemli bir kısmının püskürtüldüğü ve krater kenarlarının yükseltildiği bir krater oluşur. Bu çukur maksimum genişliğe eriştiğinde, kısa süreli çukur olarak adlandırılır.<ref name="Melosh89" />

Kraterden püskürtülen maddenin çoğu krater yarıçapı dahilinde tortulaşmıştır ama küçük bir kısmı yüksek hızda geniş uzaklıklara hareket eder ve geniş çarpmalarda [[kurtulma hızı]]nı aşabilir ve çarpılan gezegeni veya uyduyu terk edebilir. En hızlı maddelerin çoğunluğu çarpma merkezine yakın yerden püskürtülmüştür ve en yavaş maddeler ise düşük hızda kenarlara yakın yerden püskürtülmüştür. Püskürüğün genişleyen kraterden kurtulmasıyla beraber, ters çevrilmiş koni şeklinde genişleyen bir bölme meydana getirir; bölme dahilindeki her bir parçacığın yörüngesinin geniş balistik olduğu düşünülmektedir.

 

[[Dosya:Conical mound in trough on Mars' north pole.jpg|thumb|Hava etkisiyle parçalanma kraterin görüntüsünü değiştirebilir. [[Mars]]'taki bu tümsek,[[erezyon]]a mağruz kalmış çarpma kraterinin bir sonucu olabilir.]]

 

Kompleks kraterler, yukarı kaldırılmış merkezlere ve de geniş düz derin olmayan krater zeminlerine ve de teraslı duvarlara sahiptir. En geniş boyutlarda,bir ya da daha fazla dış ve iç halkalar gözükebilir ve yapı çarpma kraterinden ziyade ''çarpma havuzu'' olarak etiketlenebilir. Merkezsel topografik tepeli küçük kompleks kraterler ''merkezsel tepe kraterleri'' olarak adlandırılır,örneğin [[Tycho]]: merkezsel tepenin tepe halkaları tarafından yer değiştirdiği orta seviye boyutlu kraterler ''tepe-halka kraterleri'' olarak adlandırılır,örneğin [[Schrödinger]]: ve de çoklu eş merkezli yersel halkaları içeren en geniş kraterler , ''çoklu-halkalı havuzlar'' olarak adlandırlır, örneğin [[Orientale]].Kayalık cisimlerin tersine donmuş yüzeylerde, merkezsel tepelerden ziyade merkezsel çukurlara sahip morfolojik formlar görülebilir ve de en geniş boyutlarda birçok eş merkezli halkaları içerebilir. [[Valhallaon Callisto]] bunlara bir örnektir.

 

Bazı volkanik şekiller çarpma kraterlerini andırabilir, ve breşlenmiş kayalar çarpma kraterlerinin yanı sıra diğer jeolojik formlarla ilişkilendirilmiştir. Sönmüş volkanik kraterler düzensiz şekillerinden ve de volkanik akımlarından ve de diğer volkanik maddelerinden dolayı çarpma kraterlerinden ayırt edilebilir. Çarpma kraterleri de erimiş kayalar oluşturur ama genellikle daha küçük hacimlerde ve de farklı özelliklerde.

 

* [[Meteor Crater]]

 

{{Kaynakça|30em}}

{{Kaynak başı}}

{{Kaynak sonu}}

 

{{Kitap kaynağı | soyadı = Mark | ad = Kathleen | başlık = Meteorite Craters | yayıncı = University of Arizona Press | konum = Tucson | tarih = 1987 | isbn = 0-8165-0902-6 }}

 

{{Commons kategori|Impact craters}}

*[http://www.unb.ca/passc/ImpactDatabase/ The Geological Survey of Canada Crater database, 172 impact structures] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20100212233103/http://www.unb.ca/passc/ImpactDatabase/ |tarih=12 Şubat 2010 }}