Ceyhun: Revizyonlar arasındaki fark

'''Ceyhun''' veya '''Amuderya''' ([[Türkmence]]: ''Ceyhun'', ''Amıderya'', [[Özbekçe]]: ''Amudaryo'', [[Farsça]]:'''آمودریا'''; ''Âmudaryâ''), [[Orta Asya]]'nın en uzun nehirlerinden biridir. Ceyhun, Afganistan içinde Pamir ve Hindukuş dağlarının kesiştiği yerde, yaklaşık 4950 m rakımdaki kaynağından Aksu (Penç ırmağı) adı altında doğarak batıya doğru ilerler ve kuzeyden, başlıca Pamir Vahan suyu, Kızılsu (Vahş/Uranovodsk), Kâfirnihân ve Surhân, güneyden de Kökçesu kollarını bünyesine katarak Kunduz-Belh hizasında kuzeybatıya dönmektedir. Bu dönüşten sonrası kısmen çöller ve bozkırlar içinde kurak iklim kuşağından geçerek, hiçbir kol kendisine katılmadan kuzeybatı yönünde ilerler ve sonunda farklı kollara ayrılarak Aral gölüne suyunu boşaltır. 2540&nbsp;km uzunluğundaki nehrin kıyılarında tarih boyunca önemli yerleşim merkezleri kurulmuştur.<ref name="A">{{Web kaynağı | soyadı1 = Emel | ad1 = Esin | başlık = Amurderya | url = https://islamansiklopedisi.org.tr/amuderya | website = www.islamansiklopedisi.org | yayıncı = TDV İslam Ansiklopedisi | arşivurl = https://web.archive.org/web/20200216085439/https://islamansiklopedisi.org.tr/amuderya | arşivtarihi = 16 Şubat 2020 | erişimtarihi = 24 Haziran 2020 | ölüurl = no }}</ref>

Ceyhun nehri havzası 1017.8&nbsp;km^2 yüzölçümüne sahip olan okyanuslara çıkışsız kapalı bir havzadır. kabaca aral gölü bölgesiyle örtüşmektedir. Orta Asya'nın en önemli nehirlerinden biri olan Ceyhun nehri'nin havzası Türkmenistan, Özbekistan, Tacikistan, Kırgızistan ve Afganistan'ın topraklarını kapsar. Orta Asya'nın en büyük su toplama alanına sahip en uzun nehri olarak Pyanj nehri ile Vahş nehrinin birleşmesinden oluşur. Pyanj nehrinin başında Aral gölü'ne dek 2574&nbsp;km iken; iki nehrin kavşak noktasından göle dek 1415&nbsp;km uzunluktadır. Pyanj nehri tamamen Afganistan-Tacikistan sınırından akar ve kaynağı Pamir dağlarıdır.<ref name="A1">{{Web kaynağı | soyadı1 = Interstate Commission for Water Coordination of Central Asia | ad1 = Interstate Commission for Water Coordination of Central Asia | başlık = Basin Water Organization “Amudarya” | url = http://www.icwc-aral.uz/bwoamu.htm | website = www.icwc-aral.uz | yayıncı = Interstate Commission for Water Coordination of Central Asia | arşivurl = https://web.archive.org/web/20040618150720/http://www.icwc-aral.uz/bwoamu.htm | arşivtarihi = 18 Haziran 2004 | erişimtarihi = 24 Haziran 2020 | ölüurl = no }}</ref>

Pyanj ve Vahş nehirlerine ek olarak, Sürhan derya, Kafirnigan gibi büyük kolları da vardır, Zerevşan nehri de eski koludur, zira artık Amu Derya'ya akmamaktadır. Nehrin yukarı kısmında (kaynak yönü) su yakalama havzası yaklaşık 309.000&nbsp;km kare alana sahiptir ve bu kısım büyük oranda Tacikistan'ın büyük kısmı, Kırgızistan'ın güneybatı köşesi ve Afganistan'ın kuzeydoğu kısmıdır. Nehrin orta ve aşağı kısımlarının drenaj alanları Türkmenistan ve Özbekistan sınırlarındadır ve 465.000-612.000&nbsp;km^2 arasında bir alana sahip olabilmektedir. Ceyhun nehri'nin yıllık ortalama akış miktarı 78&nbsp;km^3 değerindedir ve bu değerin yüzde 80'inin Tacikistan'da oluştuğu görülmektedir. Yer altı suyu kaynağı ise yılda 7.1&nbsp;km^3 kadardır. Amu derya havzası üzerinde 35'ten fazla rezervuar inşa edilmiştir ve bu rezervuarların toplam su varlığı 29.8&nbsp;km^3 hacmindedir. Bu depolama miktarının 17&nbsp;km^3'ü ana nehir havzası üzerindeyken; 2.5&nbsp;km^3^lük 4 rezervuar Türkmenistan'daki Karakum kanalındadır ve Özbekistan'da da Tudalkulsky ve Talimarcansky adında nispeten ufak rezervuarlar mevcuttur. Vahş nehrinin akışı yüksek oradan düzenlenmiştir (regüle edilmiştir), ancak Pyanj nehri regülasyonu sınırlıdır ve bu nedenle Tyuyamuyunsk rezervuarı ile nehirlerin birleştiği yer arasında sık sık sel baskınları oluşmaktadır. Mansap yönünde buharlaşma, sızma ve sulama suyu kullanımı nedeniyle akım düşüşleri yaşanmaktadır. Amu Derya'nın su kullanımı yüzde 90 oranında tarımsal kullanım niteliğindedir. Son yıllarda pamuk tarımı biraz gerilemiş ve genelde besin üretimine dayalı tarım daha fazla yer tutmaya başlamıştır. Sulamadan kaynaklı drenaj (boşaltım) suyu nehrin yukarısından aşağısına doğru giderek artan oranda su kalitesini olumsuz etkilemektedir. Suyun kimyasal bileşimi değişmeye başlamıştır, tuzluluk, çözünmüş muhtelif iyonlar suda oldukça fazla bulunmaya başlamıştır. Ceyhun'un suyunun kalitesinin bozulması yanında su kayıpları da sulama sistemleri ile alakalıdır.<ref name="A2">{{Web kaynağı | soyadı1 = Editors of UNECE | ad1 = Editors of UNECE | başlık = DRAINAGE BASIN OF THE ARAL SEA AND OTHER TRANSBOUNDARY WATERS IN CENTRAL ASIA | url = https://www.unece.org/fileadmin/DAM/env/water/publications/assessment/English/G_PartIV_Chapter3_En.pdf | website = www.unece.org | yayıncı = UNECE | arşivurl = https://web.archive.org/web/20131024022830/https://www.unece.org/fileadmin/DAM/env/water/publications/assessment/English/G_PartIV_Chapter3_En.pdf | arşivtarihi = 24 Ekim 2013 | erişimtarihi = 24 Haziran 2020 | ölüurl = no }}</ref>