Mustafa Suphi: Revizyonlar arasındaki fark

10 Eylül 1920’de 15 bölgeden gelen 75 delegenin katılımı ile 10-16 Eylül 1920 tarihleri arasında Türkiye İştirakiyun Teşkilatı 1. Kongresi toplanmış, bu kongrede Rusya'daki ve Türkiye'deki tüm teşkilatların birleştirilmesi kararı alınmış ve [[Türkiye Komünist Partisi (1920)|Türkiye Komünist Fırkası]] kurulmuştur.

 

Sovyet hükûmeti tarafından güvenilen ve Anadolu’daki komünist hareketin gelecekteki lideri olarak görülen Suphi, partinin aldığı karar doğrultusunda Anadolu’ya geçme ve [[Türkiye]]'deki komünist harekete yön verme kararını alır. Bu kapsamda işgale karşı Anadolu'da savaşmak üzere [[Sovyetler Birliği]]'nde bulunan Türk askerlerden bir Bolşevik Tabur oluşturulur ve Anadolu'daki [[Kuvâ-yi Milliye]] hareketi komutanlığının emrine verilir. Ancak bu birliğin beraber savaşması mümkün olmayacak ve askerler değişik birliklere dağıtılacaktır. 1921 yılının Ocak ayında BMM'nin çağrılısı olarak Ankara’ya doğru yola çıkan Suphi ve arkadaşlarının [[Türkiye]]'de siyasi kargaşa çıkartmak istediğinden şüphelenen TBMM ve Doğu Cephesi Komutanlığı kendilerine koruma vermeyerek, Kars ve Erzurum’da linç girişimlerine uğramalarına ilgisiz kalırlar.{{kaynak belirt|Ekim 2011}}

 

1921 yılının 28 Ocağı'nı 29'a bağlayan gecesi 14 yoldaşı ile birlikte [[Trabzon]]'dan Sovyetler'e geri gönderilmek için bindirildikleri teknede Kayıkçılar Kahyası [[Yahya Kahya]] tarafından öldürüldüler.<ref>{{web kaynağı |soyadı1=Kılıç |ad1=Ecevit |başlık=TKP'nin liderleri denizde öldürüldü |url=http://arsiv.sabah.com.tr/2008/09/14/haber,ADA012A17D0146FA84E49411F4AA1647.html |website=[[Sabah (gazete)|Sabah]] |tarih=13 Eylül 2008 |arşivurl = https://web.archive.org/web/20131106020238/http://arsiv.sabah.com.tr/2008/09/14/haber,ADA012A17D0146FA84E49411F4AA1647.html | arşivtarihi = 6 Kasım 2013 | ölüurl = yes }}</ref><ref>{{web kaynağı |soyadı1=Hür |ad1=Ayşe |başlık=28 Kânunisânî’yi unutma! |url=http://www.taraf.com.tr/makale/3716.htm |website=[[Taraf (gazete)|Taraf]] |tarih=25 Ocak 2009 |arşivurl = https://web.archive.org/web/20090203050850/http://taraf.com.tr/makale/3716.htm | arşivtarihi = 3 Şubat 2009 | ölüurl = yes }}</ref> Daha sonra bindikleri tekne de batırılmış, ve kimsenin cansız bedeni bulunamamıştır. Saldırıdan sadece Mustafa Suphi’nin karısı Meryem sağ olarak kurtulabilmiştir. O da Yahya tarafından önce seks kölesi yapılmış daha sonra ise bölgenin zenginlerinden Nemlizade Ragıp Bey’e satılmıştır.<ref>{{Haber kaynağı|url=https://odatv4.com/mustafa-suphinin-esi-seks-kolesi-yapildi-20082042.html|başlık=Mustafa Suphi'nin eşi seks kölesi yapıldı|erişimtarihi=13 Eylül 2020|tarih=20 Ağustos 2020|çalışma=Cazim Gürbüz yazısında, Türkiye Komünist Partisi’nin ilk merkez komitesi başkanı Mustafa Suphi’nin dikkat çeken hayatını kaleme aldı.|yayıncı=Oda tv|ad=|soyadı=}}</ref>

 

Bazı kaynaklara göre Mustafa Suphi [[Enver Paşa]]'nın [[Moskova]]'daki siyasi faaliyetlerinden haberdardı ve Enver Paşa'nın [[Türk Ulusal Hareketi]]'nin yenilgiye uğramasından sonra [[Bolşevikler]]i kullanarak [[Türkiye]]'deki otoriteyi ele geçirme planını biliyordu.<ref name="asiatimes">{{web kaynağı |soyadı1=Singh |ad1=K Gajendra |başlık=Occupation case studies: Algeria and Turkey |url=http://www.atimes.com/atimes/Middle_East/FA07Ak01.html |website=Asia Times |arşivURL=https://web.archive.org/web/20040202042907/http://www.atimes.com/atimes/Middle_East/FA07Ak01.html |arşivtarihi=2 Şubat 2004 |dil=İngilizce |tarih=7 Ocak 2004}}</ref> Suphi'nin bu gizli planını ifşa etmesinden endişe edildiği için onun taraftarları tarafından öldürüldüğü iddia edilir.<ref name="asiatimes"/> Ayrıca [[Murat Bardakçı]]; Yahya Kahya'nın Enver Paşa'ya bağlı olduğunu ve öldürme emrini ondan aldığını öne sürmektedir.<ref>{{Haber kaynağı|url=https://www.haberturk.com/yazarlar/murat-bardakci/1190077-mustafa-suphiyi-kim-oldurttu|başlık=Mustafa Suphi’yi kim öldürttü?|erişimtarihi=13 Eylül 2020|tarih=3 Şubat 2016|çalışma=Yahya Kaptan, o günlerde Moskova’da bulunan Enver Paşa’ya bağlı idi, Paşa’nın Anadolu’ya gelip Mustafa Kemal’in yerini alması ve Millî Mücade’nin başına geçmesi için çaba gösterenlerdendi, hem Enver Paşa, hem de diğer İttihadçılar ile yakın temas içerisindeydi ve Mustafa Kemal’in muhalifi idi...|yayıncı=Haber Türk|ad=Murat|soyadı=Bardakçı}}</ref><ref>{{Web kaynağı|url=https://odatv4.com/suphiyi-benim-icin-oldurduler-0501161200.html|başlık="Suphi’yi benim için öldürdüler!"|erişimtarihi=13 Eylül 2020|dil=TR|çalışma=odatv}}</ref> Buna karşılık bazı kaynaklara göre, Mustafa Suphi'yi Kemalistler öldürtmüştür; kimilerine göre ise (mesela Mete Tunçay) Mustafa Suphi, [[Kazım Karabekir]] ve dönemin Erzurum valisi Hamit Bey'in inisiyatifi sonucu öldürülmüştür. Daha az rağbet gören iddialar, Mustafa Suphi'nin bir ''"Türkiye-Rusya anlaşması sonucu Moskova'nın da rızasıyla tasfiye amaçlı öldürüldüğü"'' ([[Kemal Tahir]]),<ref>Yazı dizisi için bkz: 1) "Kemal Tahir'in söyleşileri #7 - Mustafa Suphi'nin katledilmesinin karanlık öyküsü". Bozdağ, İsmet. Milliyet. 14 Haziran 1980. Sayfa: 5., 2) "Kemal Tahir'in söyleşileri #8 - Nereden bakılırsa bakılsın, M.Suphi olayı değişmiyordu". Bozdağ, İsmet. Milliyet. 15 Haziran 1980. Sayfa: 5., 3) "Kemal Tahir'in söyleşileri #9 - MUSTAFA SUPHİ'nin Rusya'da gördüğü şekli Anadolu'da uygulamaya kalkması cehaletini gösterir". Bozdağ, İsmet. Milliyet. 16 Haziran 1980. Sayfa: 5., 4) "Kemal Tahir'in söyleşileri #10 - M. KEMAL PAŞA, KÂZIM KARABEKİR'e «Mustafa Suphi'yi gör, kararını ver» dedi". Bozdağ, İsmet. Milliyet. 17 Haziran 1980. Sayfa: 5.; kitap olarak derlenmiş hali için bkz: {{kitap kaynağı |soyadı1=Bozdağ |ad1=İsmet |başlık=Kemal Tahir'in Sohbetleri |tarih=1995 |yayıncı=Emre Yayınları |yer=İstanbul |isbn=975-7369-32-2 |sayfalar=122-127, 146-157. |basım=2.}}</ref> veya yanındaki paralar için öldürüldüğü ([[Akdes Nimet Kurat]]) şeklindedir.

 

Cinayetin baş sorumlularından Yahya Kahya, daha sonraları kimliği belirsiz kişiler tarafından öldürüldü. Ölümünü gündeme getiren Trabzon mebusu [[Ali Şükrü]] de kısa bir zaman sonra (iddiaya göre) [[Topal Osman]] tarafından öldürüldü. Topal Osman da, işlediği iddia edilen cinayet yüzünden [[İsmail Hakkı Tekçe|İsmail Hakkı]] tarafından öldürüldü. Böylece, cinayetin icracılarının başı Yahya Kahya, bir seri ölümler zincirinin kurbanı oldu.

 

28 Mayıs 1923 tarihinde evlendiği, bir dönem New York Başkonsolosluğu da yapan M. A. Tevfik Yükselen (ö. 21 Eylül 1941)'in eşi ve Mustafa Suphi'nin kız kardeşi Jale İsmet hanım (1900-6 Ocak 1951) da, daha sonradan girdiği bir bunalım sonucu<ref name="perde"></ref> intihar etmiştir.<ref name="ismet"></ref>

 

Suphi, genel Sovyet tarih yazımında büyük bir yer tutmasa da, bilhassa bulunduğu bölgeler olmak üzere lokal olarak SSCB'de kimi yerlerde onurlandırıldı. Çeşitli hatalar içerse de ve bu hatalar sonraki kimi araştırmacıları yanıltsa da, hakkında bir ansiklopedi maddesi [[Büyük Sovyet Ansiklopedisi]] 2. serisinde çıktı.<ref>{{kitap kaynağı |başlık=Большая Советская Энциклопедия (2-e издание, В 51 томе) - Том 41 (Стилтон — Татартуп) |tarih=1956 |yayıncı=Большая советская энциклопедия |sayfa=184}}</ref> 1940 itibariyle [[Kırım]]'da Mustafa Suphi'nin adını taşıyan sokak, [[Simferopol]]'de 1927 yılında inşa edilen ve Tatar sürgününe değin "'''''Subhi Sinema Salonu'''''" olarak bilinen '''Rodina''' sinema salonu,<ref>{{kitap kaynağı |başlık=Свод памятников истории, архитектуры и культуры крымских татар. Том III. г. Симферополь |tarih=2018 |yayıncı=«КОНСТАНТА» |yer=Белгород |sayfalar=305-308 |basım=1. |url=https://obuchalka.org/20190509109182/svod-pamyatnikov-istorii-arhitekturi-i-kulturi-krimskih-tatar-tom-iii-2018.html}}</ref> [[Kerç]]'te kulüp, [[Yalta]]'da sanatoryum, Kuybışev rayonunda kolhoz ve kimi başka kuruluşlar vardı.<ref>"МУСТАФА СУБХИ". Нуриев, И. içinde: {{kitap kaynağı |başlık=Памяти павших за Советский Крым. 1918-1920: сборник статей и воспоминаний |tarih=1940 |yayıncı=государственное издательство крымской АССР |sayfa=55 |basım=1. |url=https://dlib.rsl.ru/viewer/01008376108}}; {{web kaynağı |başlık=ÇEVİRİ: Mustafa Subhi hakkında Türkçe'de 4 yeni çeviri |url=https://tarihimizdenogreniyoruz.blogspot.com/2019/07/mustafa-suphi-hakknda-turkcede-4-yeni.html |tarih=24 Temmuz 2019}}</ref> Azerbaycan'da 2013 yılına kadar Mustafa Suphi adına bir sokak mevcuttu, lakin Azerbaycan Kafkas Müslümanları İdaresi Başkanı Allahşükür Paşazade'nin Bakü Valiliği'ne ''Mustafa Suphi adına ne Türkiye'de ne de Rusya'da artık bir sokak veya cadde ismi kalmadığı'' gerekçesiyle sokağın isminin Nabat Aşurbeyova ile değiştirilmesini talep eden başvurusu sonucu, başvurusu kabul edilmiş ve sokağın adı değiştirilmiştir.<ref>{{web kaynağı |başlık=Azerbaycan'da Tkp Kurucularından Mustafa Suphi'nin Adını Taşıyan Sokağın Adı Değiştirildi |url=https://www.haberler.com/azerbaycan-da-tkp-kurucularindan-mustafa-suphi-nin-5412404-haberi/ |website=Haberler.com |tarih=14 Aralık 2013}}</ref><ref>{{web kaynağı |başlık=Mustafa Suphi'nin izleri siliniyor |url=https://odatv4.com/mustafa-suphinin-izleri-siliniyor-1412131200.html |website=[[OdaTV]] |tarih=14 Aralık 2013}}</ref>