İşaret dili: Revizyonlar arasındaki fark

'''İşaret dilleri''' anlamı karşı tarafa iletmek için [[Görme|görsel kanalı]] kullanan [[Dil|dilleredil]]lere verilen addır. El işaretlerinin (manual) yanında el dışı işaretler (non-manual) ile ifade edilirler. İşaret dilleri kendilerine ait kelime dağarcığı ve dilbilgisel yapısı olan doğal dillerdir <ref name=":0">{{Kitap kaynağı|url=https://www.worldcat.org/oclc/61425229|başlık=Sign language and linguistic universals|tarih=2006|yer=Cambridge, UK|yayıncı=Cambridge University Press|diğerleri=Lillo-Martin, Diane C. (Diane Carolyn), 1959-|soyadı=Sandler, Wendy, 1949-|isbn=0-521-48248-8|oclc=61425229|dil=İngilizce}}</ref>. Evrensel olmamakla beraber <ref>{{Web kaynağı|url=https://www.linguisticsociety.org/content/what-sign-language|başlık=What is Sign Language? {{!}} Linguistic Society of America|erişimtarihi=5 Eylül 2020|çalışma=www.linguisticsociety.org}}</ref>, işaret dilleri arasında çarpıcı benzerlikler de bulunur.

Dilbilimciler hem konuşma yoluyla hem de işaret yoluyla yapılan iletişimi doğal dil sayarlar, bu da şu demektir, her ikisi de soyut, uzun süren bir süreç ve zaman içerisinde titizlikle planlanmamış bir evrim sonucu ortaya çıkmışlardır. İşaret dilleri sözsüz bir iletişim çeşidi olan beden dili ile karıştırılmamalıdır.

Dilbilimsel anlamda “gerçek dil” olmadıklarına dair genel yanlış kanının aksine işaret dilleri herhangi bir konuşma dil kadar kompleks ve zengindir. Profesyonel dilbilimciler birçok işaret dilini inceleyip bütün dillerdeki temel özelliklere sahip olduklarını bulmuşlardır.<ref>{{Kitap kaynağı|urlname=https"://www.worldcat.org/oclc/4569939|başlık=The0" signs of language|yer=Cambridge, Mass.|diğerleri=Bellugi, Ursula, 1931-|soyadı=Klima, Edward S., 1931-2008.|isbn=0-674-80795-2|oclc=4569939|dil=İngilizce|tarih=1979|yayıncı=}}</ref><ref name=":05" /><ref>{{Kitap kaynağı|url=https://www.worldcat.org/oclc/936433607|başlık=The linguistics of sign languages : an introduction|yer=Amsterdam|diğerleri=Baker, Anne, 1948 July 8-|isbn=978-90-272-6734-4|oclc=936433607|dil=İngilizce|yazar1=Anne Baker|yazar2=Beppie van den Bogaerde|yazar3=Roland Pfau|yazar4=Trude Schermer|tarih=23 Haziran 2016|yayıncı=John Benjamins Publishing Company}}</ref>

Anlamsal düzeyde işaretler el öğeleriyle oldukları gibi el dışı öğelerle de nitelendirilebilirler. Örneğin, duygu eylemlerine yüz ifadeleri eşlik edebilirler. El dışı ifadeler aynı zamanda anlamsal olarak fark yaratabilirler, örnek olarak, Amerikan İşaret Dili’nde el işaretine ek olarak “henüz değil” işaret için dil alt dudağa değer ve baş iki yana sallanır. Bunlar olmadan işaret “geç” anlamı taşımaktadır. <ref>{{Kitap kaynağı|url=https://www.worldcat.org/oclc/57371438|başlık=Grammar, gesture, and meaning in American Sign Language|tarih=2003|yer=Cambridge|yayıncı=Cambridge University Press|soyadı=Liddell, Scott K., 1946-|isbn=0-511-06516-7|oclc=57371438}}</ref> Konuşma dilinden alınan sözlüksel işaretlere eşlik eden dudak kıpırdatma Hollanda İşaret Dili’nde el işaretleri aynı olan “doktor” ve “pil” gibi örneklerde anlam farkı yaratabilir.<ref>{{Kitap kaynağı|url=https://www.worldcat.org/oclc/1012688117|başlık=SignGram blueprint : a guide to sign language grammar writing|yer=Boston|diğerleri=Quer i Carbonell, Josep, 1962-, Costello, Brendan,, Ãttir, Rannveig Sverrisd,|isbn=978-1-5015-1180-6|oclc=1012688117|dil=İngilizce|yazar1=Josep Quer|yazar2=Carlo Cecchetto|yazar3=Caterina Donati|yazar4=Carlo Geraci|yazar5=Meltem Kelepir|yazar6=Roland Pfau|yazar7=Markus Steinbach|tarih=20 Kasım 2017|yayıncı=Walter de Gruyter GmbH & Co KG}}</ref>

İşaret dilinde bir cümlenin içeriği el işaretleriyle gösterilirken çoğu dilbilgisel işlev el dışı işaretlerle gösterilir (örn. yüzle ve bedenle) [42] Bunlar soru, olumsuzluk, ilgi tümceciği (relative clauses) ve konulaştırma (topicalization) gibi işlevleri içermektedir.<ref>{{Akademik dergi kaynağı|url=http://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/01690960500139363|başlık=Grammatical processing in American Sign Language: Age of first-language acquisition effects in relation to syntactic structure|tarih=Ağustos 2006|sayı=5|dil=İngilizce|sayfalar=608–635|çalışma=Language and Cognitive Processes|cilt=21|ad=Patrick|soyadı=Boudreault|issn=0169-0965|doi=10.1080/01690960500139363|ad2=Rachel I.|soyadı2=Mayberry}}</ref> Örnek verilecek olursa, Amerikan İşaret Dili ve İngiliz İşaret Dili evet/hayır soruları için benzer el dışı ifadeleri kullanırlar, bunlar yüksek kaşlar (raised eyebrows) ve öne doğru baş itmedir (forward head tilt). <ref>{{Kitap kaynağı|url=https://www.worldcat.org/oclc/24120797|başlık=American sign language : a teacher's resource text on grammar and culture|tarih=1991, ©1980|yer=Washington, D.C.|yayıncı=Clerc Books, Gallaudet University Press|diğerleri=Cokely, Dennis.|soyadı=Baker-Shenk, Charlotte Lee.|isbn=0-930323-84-X|oclc=24120797|dil=İngilizce}}</ref><ref name=":4">{{Kitap kaynağı|url=https://www.worldcat.org/oclc/39122926|başlık=The linguistics of British Sign Language : an introduction|tarih=1999|yer=Cambridge, UK|yayıncı=Cambridge University Press|diğerleri=Woll, B. (Bencie)|soyadı=Sutton-Spence, Rachel.|isbn=0-521-63142-4|oclc=39122926}}</ref>

İkoniklik, nedensizliğin aksine, işaretin biçimi ile anlamı arasındaki (dilsel ya da başka türlü) benzeşimdir. Amerikan İşaret Dili’ndeki ikoniklik üzerine yapılan ilk çalışmalar 1970’lerin sonu 1980’lerin başında yayınlanmıştır. Çoğu erken işaret dili dilbilimcisi ikoniklik kavramının dilin önemli bir özelliği olduğunu reddetmiştir.<ref>{{Akademik dergi kaynağı|url=https://www.jstor.org/stable/412894|başlık=Arbitrariness and Iconicity: Historical Change in American Sign Language|tarih=1975|sayı=3|sayfalar=696–719|çalışma=Language|cilt=51|ad=Nancy|soyadı=Frishberg|issn=0097-8507|doi=10.2307/412894}}</ref><ref name=":5">{{Kitap kaynağı|url=https://www.worldcat.org/oclc/4569939|başlık=The signs of language|yer=Cambridge, Mass.|diğerleri=Bellugi, Ursula, 1931-|soyadı=Klima, Edward S., 1931-2008.|isbn=0-674-80795-2|oclc=4569939|dil=İngilizce|tarih=1979|yayıncı=}}</ref><ref>{{Akademik dergi kaynağı|url=https://www.jstor.org/stable/412894|başlık=Arbitrariness and Iconicity: Historical Change in American Sign Language|tarih=1975|sayı=3|sayfalar=696–719|çalışma=Language|cilt=51|ad=Nancy|soyadı=Frishberg|issn=0097-8507|doi=10.2307/412894}}</ref> Dile ait bazı özelliklerin ikonik olduklarını düşünseler de bunun tamamıyla dili etkilemeyen dildışı bir özellik olduğunu düşünmüşlerdir. Oysaki, işaret dilinin taklitçi özellikleri (taklit eden ya da temsil eden işaretler) birçok işaret dilinde bulunmaktadır. Örneğin, işaret dilini yeni öğrenen sağır çocuklar işaretini bilmedikleri bir şeyi aktarmaya çalışırken çoğunlukla taklitçi özellikleri gösteren ikonik bir işaret icat ederler.<ref name=":5" /> Belirli bir işaret dilinde her zaman bulunmasına rağmen, ikoniklik zaman içerisinde işaret dillerinin formları daha alışılınca ve dile oturdukça (grammaticalize) yavaş yavaş zayıflar. Bir biçim yaygınlaştıkça sesbilimsel olarak işaret dili komünitesinde metodolojik olarak daha yaygın hale gelir.<ref>{{Kitap kaynağı|url=https://www.worldcat.org/oclc/648747138|başlık=Sign languages|tarih=2010|yer=Cambridge|yayıncı=Cambridge University Press|diğerleri=Brentari, Diane.|isbn=978-0-511-71301-9|oclc=648747138}}</ref> Frishberg 1975’te Amerikan İşaret Dili’nde ikoniklik ve nedensizlik arasındaki ilişkiyi anlatan oldukça etkili bir makale yazdı. Makalede aslen çoğu işarette var olmasına rağmen ikonikliğin dilbilgisel süreçlere maruz kalarak zaman içerisinde etkisinin azaldığı sonucuna varmıştır. Diğer bir deyişle, dilin doğal düzenlileştirme süreçleri zamanla işaretin herhangi bir ikonik nedenli özelliğinin var olmasını engeller.

1978’de psikolog Roger Brown Amerikan İşaret Dili’nin sahip olduğu özelliklerin bellek ve öğrenme açısından avantajlı olduğunu öne süren ilk kişidir.<ref>{{Akademik dergi kaynağı|url=https://www.jstor.org/stable/3823113?origin=crossref|başlık=Why Are Signed Languages Easier to Learn than Spoken Languages? Part Two|tarih=Aralık 1978|sayı=3|sayfalar=25|çalışma=Bulletin of the American Academy of Arts and Sciences|cilt=32|ad=Roger|soyadı=Brown|doi=10.2307/3823113}}</ref> Brown çalışmasında işiten çocukların olduğu altı kişilik bir gruba yüksek ikonik gönderimi olan işaretler öğretildiğinde bu çocukların hatırlama görevlerinde işaretleri ikonik gönderimi daha az ikonik gönderimi olan işaretleri öğrenen çocuklardan daha iyi performans gösterdikleri sonucuna ulaşmıştır. Brown’un aksine, dilbilimci Elissa Newport ve Richard Meier ikonikliğin “Amerikan İşaret Dili’nin ediniminde nerdeyse hiçbir etkisi olmadığı” sonucuna ulaşmışlardır. <ref>{{Kitap kaynağı|url=https://www.worldcat.org/oclc/12809986|başlık=The Crosslinguistic study of language acquisition|tarih=©1985-<1997>|yer=Hillsdale, N.J.|yayıncı=L. Erlbaum Associates|diğerleri=Slobin, Dan Isaac, 1939-|isbn=0-89859-367-0|oclc=12809986|dil=İngilizce|yazar1=Dan Isaac Slobin}}</ref>

Bilişsel dilbilimin bakış açısı ikonikliğin daha geleneksel olan biçim ve somut, gerçek dünya gönderge ilişkisini reddeder. Daha ziyade, bu ilişki bir işaretin biçimi ile anlamı arasındaki örtüşme setidir.<ref name=":6">{{Kitap kaynağı|url=https://www.cambridge.org/core/books/language-from-the-body/1A402ECC381DBC286CF1CC47C639C4FC|başlık=Language from the Body: Iconicity and Metaphor in American Sign Language|tarih=2001|yer=Cambridge|yayıncı=Cambridge University Press|ad=Sarah F.|soyadı=Taub|isbn=978-0-521-77062-0|doi=10.1017/cbo9780511509629|dil=İngilizce}}</ref> Bu görüşte, ikoniklik bir dil kullanıcısının zihinsel temsiline temellendirilmiştir (bilişsel dilbilgisinde “construal” diye geçer). İkoniklik ilişkileri dışsal olaylar olmaktan ziyade bir işaret dilinin merkezinde yer alan dilbilgisel bir özellik olarak tanımlanırlar. <ref name=":7">{{Akademik dergi kaynağı|url=https://muse.jhu.edu/article/406796|başlık=Iconicity and metaphor: Constraints on metaphorical extension of iconic forms|tarih=2010|sayı=4|dil=İngilizce|sayfalar=865–896|çalışma=Language|cilt=86|ad=Irit|soyadı=Meir|issn=1535-0665|doi=10.1353/lan.2010.0044}}</ref>

Çoğu işaretin mecazi/eğretilemeli gönderimleri olduğu gibi ikonik ya da metonimik (benzemeli) gönderimleri vardır. Bu işaretler için biçim, somut kaynak ve soyut anlam arasında üçlü bir örtüşme ilişkisi bulunur. Amerikan İşaret Dili’ndeki “öğrenme” işareti bu üç yollu örtüşme ilişkisini karşılar. Soyut hedef anlamı “öğrenmek” iken somut kaynak nesneleri kitaptan alıp başa koymaktır. Biçim açık avucun bir şeyi alıp alına gitmesidir. İkonik örtüşüm biçim ve somut kaynak arasında gerçekleşmektedir. Mecazi örtüşüm ise somut kaynak ve soyut hedef anlam arasında gerçekleşir. Somut kaynak iki örtüşüme sahip olduğu için dilbilimciler mecazi işaretlere “çift örtüşümlü (doublemapped)” demektedirler.<ref name=":6" /><ref name=":87" /><ref name=":78" />

* Japon İşaret Dili (JSL), Tayvan İşaret Dili ve Kore İşaret Dili’nin Japon İşaret Dili ailesine mensup oldukları düşünülmektedir. <ref>{{Kitap kaynağı|url=https://www.worldcat.org/oclc/648747138|başlık=Variation in East Asian Sign Language Structures|erişimtarihi=|yazarlar=Fischer, S.D. ve diğerleri.|tarih=2010|dil=|sayfa=|sayfalar=|çalışma=Sign languages|yer=Cambridge|yayıncı=Cambridge University Press|diğerleri=Brentari, Diane.|isbn=978-0-511-71301-9|oclc=648747138}}</ref>

El dışı işaretlerin edinimi ise ilgi çekici bir model sunmaktadır: Kendisiyle ilgili her zaman belirli bir el dışı işareti bulunan el işaretleri (mesela neden-soruları) edinildiğinde, el dışı işaretler yetişkinlerin kullandığı gibi serbest kullanıma sahip değildir. Bir noktada, el dışı işaretler kullanılmayı bırakır ve işaretle ilgili yüz ifadesi kullanılmaz. Birkaç ay sonra el dışı işaretler tekrar ortaya çıkar vebu sefer yetişkinlerin kullandığı gibi kullanılmaya başlarlar. <ref>{{Kitap kaynağı|url=https://www.worldcat.org/oclc/62333154|başlık=Advances in the sign language development of deaf children|tarih=2006|yer=Oxford|yayıncı=Oxford University Press|diğerleri=Schick, Brenda S. (Brenda Sue), 1952-, Marschark, Marc., Spencer, Patricia Elizabeth.|isbn=978-0-19-803996-9|oclc=62333154|dil=İngilizce|yazar1=Brenda Schick|yazar2=Marc Marschark|yazar3=Patricia Elizabeth Spencer}}</ref>

İşaret dilleri geleneksel ya da resmi bir yazım şekline sahip değillerdir. Çoğu sağır insan kendi dillerinde yazmayı bir ihtiyaç olarak görmez. <ref>{{Akademik dergi kaynağı|url=https://www.degruyter.com/view/journals/ijsl/2008/192/article-p75.xml|başlık=Choosing how to write sign language: a sociolinguistic perspective|tarih=1 Temmuz 2008|sayı=192|dil=İngilizce|sayfalar=75–89|çalışma=International Journal of the Sociology of Language|cilt=2008|ad=Jason|soyadı=Hopkins|issn=0165-2516|doi=10.1515/IJSL.2008.036}}</ref>

Sağır insanlar genel nüfusun küçük bir bölümünü oluşturduklarında, sağır toplum kendisini çevreleyen işiten toplumdan farklı şekilde gelişir.<ref name="worldcat.org">{{Kitap kaynağı|url=https://www.worldcat.org/oclc/50143669|başlık=Oxford handbook of deaf studies, language, and education|tarih=2003|yer=Oxford|yayıncı=Oxford University Press|diğerleri=Marschark, Marc., Spencer, Patricia Elizabeth.|isbn=0-19-514997-1|oclc=50143669|dil=İngilizce|yazar1=CAROL NEWSOM|yazar2=Professor of Old Testament Carol A Newsom}}</ref> Bu sağır toplumlar dünyada, özellikle işaret dili kullanılan şehirlerde ve ülkelerin genelinde, oldukça yaygındırlar ve kendi geliştirdikleri kültürler oldukça zengindir.

Bu çeşit topluluklarda sağır insanlar genellikle topluluğun geneline entegre olmuşlardır ve sosyal olarak dezavantajlı değillerdir, o kadar ki, ayrı bir “sağır” topluluktan bahsetmek çok zordur.<ref>{{Kitap kaynağı|urlname=https://www."worldcat.org"/oclc/50143669|başlık=Oxford handbook of deaf studies, language, and education|tarih=2003|yer=Oxford|yayıncı=Oxford University Press|diğerleri=Marschark, Marc., Spencer, Patricia Elizabeth.|isbn=0-19-514997-1|oclc=50143669|dil=İngilizce|yazar1=CAROL NEWSOM|yazar2=Professor of Old Testament Carol A Newsom}}</ref>