Hint-İranlılar: Revizyonlar arasındaki fark
| [kontrol edilmiş revizyon] | [kontrol edilmiş revizyon] |
İçerik silindi İçerik eklendi
Kaynaklı eklemeler - kısmen genişletme |
|||
1. satır:
{{Hint-Avrupa konuları}}
'''Hint-İranlılar''', ya da kendi tarihsel adlandırmaları ile '''Arya''' veya '''Aryanlar''' ([[Sanskritçe]]: ā́rya - आर्य) [[Hint-Avrupa dil ailesi]]nin önemli bir kolu olan, [[Hint-İran dilleri]]nin, MÖ 3. binyılın ikinci yarısından sonra, [[Avrasya]]'nın geniş ve önemli bölgelerinde yayılmasına sebep olmuş olan bir grup [[Hint-Avrupa halkları|Hint-Avrupa Halkıydı]], zamansal süreçte [[İran halkları|İran]] ve [[Hint-Aryanlar|Hint-Aryan]] halkları olarak bilinen, iki ayrı alt gruba bölündüler.
== Adlandırma==
{{Ana madde|Aryan}}
Aryan terimi tarihsel olarak Hint-İranlıları belirtmek için kullanılmıştır. ''"Arya"'', terimi İran ve Hint-Aryan halklarının erken ataları olan, Proto Hint-İranlılar olarak'da bilinen, [[Hint-İran dilleri]]nin özellikle en eski konuşmacılarının kendi kendilerini tanımlamasıdır.<ref>The "Aryan" Language, Gherardo Gnoli, Instituto Italiano per l'Africa e l'Oriente, Roma, 2002.</ref><ref>. Schmitt, "Aryans" in Encyclopedia Iranica: Excerpt:"The name “Aryan” (OInd. ā́rya-, Ir. *arya- [with short a-], in Old Pers. ariya-, Av. airiia-, etc.) is the self designation of the peoples of Ancient India and Ancient Iran who spoke Aryan languages, in contrast to the “non-Aryan” peoples of those “Aryan” countries (cf. OInd. an-ā́rya-, Av. an-airiia-, etc.), and lives on in ethnic names like Alan (Lat. Alani, NPers. īrān, Oss. Ir and Iron.". Also accessed online: [http://www.iranicaonline.org/articles/aryans] in May, 2010</ref>Birçok bilim adamı, artık bu gruba atıfta bulunmak için Hint-İran terimini kullanırken, [[Josef Wiesehöfer]],<ref>Wiesehofer, Joseph: ''Ancient Persia''. New York: 1996. I.B. Tauris. Recommends the use by scholars of the term Aryan to describe the Eastern, not the Western, branch of the Indo-European peoples (see "Aryan" in index)</ref> Will Durant<ref>Durant, Will: ''Our Oriental Heritage''. New York: 1954. Simon and Schuster. According to Will Durant on Page 286: “the name Aryan first appears in the [name] ''Harri'', one of the tribes of the [[Mitanni]]. In general it was the self-given appellation of the tribes living near or coming from the [southern] shores of the [[Caspian sea]]. The term is properly applied today chiefly to the [[Mitanni]]ans, [[Hittites]], [[Medes]], [[Persian people|Persians]], and [[Indo-Aryans|Vedic Hindus]], i.e., only to the ''eastern'' branch of the Indo-European peoples, whose ''western'' branch populated [[Europe]].”</ref> ve Jaakko Häkkinen<ref name="Häkkinen2012a">{{cite book|last=Häkkinen|first=Jaakko|title=Per Urales ad Orientem (Festschrift for Juha Janhunen on the occasion of his 60th birthday on 12 February 2012)|year=2012|publisher=Finno-Ugric Society|location=Helsinki|isbn=978-952-5667-34-9|url=http://www.sgr.fi/sust/sust264/sust264_hakkinenj.pdf|editor=Tiina Hyytiäinen |editor2=Lotta Jalava |editor3=Janne Saarikivi |editor4=Erika Sandman|accessdate=12 November 2013|format=PDF|chapter=Early contacts between Uralic and Yukaghir}}</ref><ref name="Häkkinen 2012b">{{cite web|last=Häkkinen|first=Jaakko|title=Problems in the method and interpretations of the computational phylogenetics based on linguistic data – An example of wishful thinking: Bouckaert et al. 2012|url=http://www.elisanet.fi/alkupera/Problems_of_phylogenetics.pdf|work=Jaakko Häkkisen puolikuiva alkuperäsivusto|publisher=Jaakko Häkkinen|accessdate=12 November 2013|format=PDF|date=23 September 2012}}</ref> gibi bazı bilim adamları tarafından "''Aryan''" terimi "Hint-İran" anlamında kullanılır. İtalyan nüfus genetikçisi "Luigi Luca Cavalli-Sforza, 1994' yılı "İnsan Genlerinin Tarihçesi ve Coğrafyası' kitabında, Hint-İranlıları tanımlamak için Aryan terimini kullanmıştır.<ref>{{Citation |first1= Luigi Luca |last1= Cavalli-Sforza |authorlink= Luigi Luca Cavalli-Sforza |first2= Paolo |last2= Menozzi |first3= Alberto |last3= Piazza |title= The History and Geography of Human Genes |year= 1994 |publisher= [[Princeton University Press]] |location= [[Princeton, New Jersey]] |isbn= 978-0-691-08750-4 |page= See "Aryan" in index}}</ref>
== Menşei ==
Erken Hint-İranlılar, [[Sintaşta kültürü]] ve sonrasın'daki daha geniş yayılımlı [[Andronovo kültürü]] ile beraber, [[Proto Hint-Avrupalılar]]'ın torunları olarak tanımlanırlar. Batıda [[Ural Nehri]], doğuda [[Tanrı Dağları|Tien-Şan]], güneyde ise [[Mâverâünnehir]] ve [[Hindukuş Dağları|Hindukuş]] dağları ile sınırlanan [[Avrasya stepleri]] anavatanlarıdır.{{sfn|Anthony|2007|p=49}}
== Genetik ==
{{Ayrıca bakınız|Haplogrup R1a (Y-DNA)}}
[[Haplogrup R1a (Y-DNA)|R1a1a]] (R-M17 veya R-M198), en yaygın olarak [[Hint-Avrupa dili|Hint-Avrupa]] konuşmacılarıyla ilişkilendirilen alt sınıftır. İddialara göre R1a'nın kökenlerine dair çoğu tartışma, aslında baskın R1a1a (R-M17 veya R-M198) alt sınıfının kökenleri hakkındadır. Günümüze kadar toplanmış veriler, biri [[Güney Asya|Kuzey Hint yarımadası]]nda ve diğeri [[Doğu Avrupa]]'da, başta [[Polonya]] ve [[Ukrayna]] çevresinde olmak üzere, geniş bir şekilde ayrılmış iki yüksek frekans alanı olduğunu göstermektedir. Bunun tarihsel ve de tarih öncesi olası nedenleri, [[Popülasyon genetiği|popülasyon genetikçileri]] ve [[Genetik soybilim|genetik soybilimcileri]] arasında devam eden tartışma ve ilgi konusudur. [[Dilbilimci]]ler ve [[Arkeolog]]lar için potansiyel bir ilgi alanı olarak kabul edilir.
[[Krasnoyarsk]] bölgesinden, [[Andronovo kültürü|Andronovo]] ufuklarında kalan 10 erkek kalıntısından 9'u [[Haplogrup R1a (Y-DNA)|R1a]] Y-kromozom haplogrup ve biri ise C-M130 haplogrup (xC3) olarak tespit edilmiştir. Aynı Andronovo ufku ve bölgesindeki 9 kişinin [[mtDNA]] haplogrupları ise aşağıdaki gibidir: U4 (2 kişi), U2e, U5a1, Z, T1, T4, H, ve K2b.
2004 yılında yapılan bir çalışmada, [[Tunç Çağı]] ve [[Demir Çağı]] döneminde [[Kazakistan]] nüfusunun çoğunluğunun (Tunç Çağı'nda Andronovo kültürünün bir parçasıdır) Batı Avrasya kökenli olduğu (U, H, HV, T, I ve W gibi mtDNA haplogrupları ile) ve MÖ 13. ve 7. yüzyıllar arasındaki tüm Kazak örnekleri Avrupa soylarına aittir.<ref>{{Cite journal |pmc = 1691686|year = 2004|last1 = Lalueza-Fox|first1 = C.|title = Unravelling migrations in the steppe: Mitochondrial DNA sequences from ancient central Asians|journal = Proceedings. Biological Sciences|volume = 271|issue = 1542|pages = 941–947|last2 = Sampietro|first2 = M. L.|last3 = Gilbert|first3 = M. T.|last4 = Castri|first4 = L.|last5 = Facchini|first5 = F.|last6 = Pettener|first6 = D.|last7 = Bertranpetit|first7 = J.|pmid = 15255049|doi = 10.1098/rspb.2004.2698}}</ref>
== Arkeoloji ==
[[Dosya:Andronovo culture.png|thumb|400px|[[Sintaşta kültürü|Sintashta-Petrovka]] kültürü (kırmızı), bu kültürün MÖ ikinci bin yılda, güneyde [[Baktria-Margiyana Arkeoloji Bölgesi|BMAB]] yayılmasını da gösteren [[Andronovo kültürü]]nün içine doğru genişlemesi. Bilinen ilk [[savaş arabası]]nın bulunduğu yer mor renkte gösterilmiştir.]]
Hint-İran yayılımıyla ilişkili olan [[arkeoloji]]k kültürler şunları içerir:
*'''Avrupa'''
*Poltavka kültürü (MÖ 2700-2100)
*'''Orta Asya'''
*[[Andronovo kültürü|Andronovo kültürü]] ufukları (MÖ 2200-1000)
**[[Sintaşta kültürü|Sintaşta-Petrovka-Arkaim]] (MÖ 2200–1600)
**Alakul (MÖ 2100-1400)
**Fedorovo (MÖ 1400–1200)
**Alekseyevka (MÖ 1200-1000)
*[[Baktria-Margiyana Arkeoloji Bölgesi]](MÖ 2200-1700)
*[[Srubna kültürü]](MÖ 2000–1100)
*Abaşevo kültürü (MÖ 1700-1500)
*[[Yaz kültürü]] (MÖ 1500-1100)
'''Hint Yarımadası'''
*Mezarlık kültürü (H) (MÖ 1900-1300)
*Gandhara mezar kültürü -Swat kültürü) (MÖ 1600-500)
*Boyalı Gri Çanak Çömlek kültürü (MÖ 1100–350)
'''İran'''
*Erken Batı İran Gri Eşyaları (MÖ 1500-1000)
*Geç Batı İran Devetüyü Eşyaları (MÖ 900-700)
{{Harvtxt|Asko Parpola|1999}} aşağıdaki tanımlamaları önermektedir
{| class="wikitable"
|-
!style="width:110px" | Tarih Aralığı
!Arkeolojik kültür
!Parpola tarafından önerilen kimlik
|-
|2800–2000 MÖ
|Geç-Katakomb ve Poltavka kültürü
|Geç-PHA'dan → Proto-Hint-İrana
|-
|2000–1800 MÖ
|Srubna kültürü ve Abaşevo kültürü
|Proto-[[İran halkları|İran]]
|-
|2000–1800 MÖ
|Petrovka-Sintashta
|Proto–[[Hint-Aryan]]
|-
|1900–1700 MÖ
|[[Baktria-Margiyana Arkeoloji Bölgesi|BMAB]]
|"Proto-Dasa~दास) Hint-Aryanlar" kendilerini mevcut BMAB yerleşiminde oluşturdular ve 1700'lerde "[[Rigveda|Proto-Rigveda]] Hint-Aryanlar" tarafından mağlup edildiler.
|-
|1900–1400 MÖ
|Mezarlık H
|Hint-Dasa ~ दास)
|-
|1800–1000 MÖ
|Alakul-Fedorovo
|Hint-Aryan, Soma ~ सोम) [[Kült|kültünü]] uygulayan "Proto – Sauma-Aryan" da dahil.
|-
|1700–1400 MÖ
|Erken Swat kültürü
|Proto-[[Rigveda]] ↔ Proto-Dard
|-
|1700–1500 MÖ
|Geç-BMAB
|"Proto – Sauma-Dasa", Proto-Dasa ve Proto – Sauma-Aryan Asimilasyonu
|-
|1500–1000 MÖ
|Erken Batı İran Gri Eşyaları
|[[Mittani|Mittani-Aryan]] ("Proto – Sauma-Dasa" nın uzantısı)
|-
|1400–800 MÖ
|Geç-Swat kültürü ve Pencap, Boyalı Gri Eşya
|Geç-Rigveda
|-
|1400–1100 MÖ
|[[Yaz kültürü]] II-III, Seistan
|Proto-[[Avestaca|Avesta]]
|-
|1100–1000 MÖ
|[[Gürgan]] ve Geç-Batı İran Devetüyü Çanak Çömlek
|Proto-[[Farsça|Fars]], Proto-[[Med dili|Med]]
|-
|1000–400 MÖ
|[[Sincan Uygur Özerk Bölgesi|Sincan]]'ın Demir Çağı kültürleri
|Proto-[[Sakalar]]
|-
|-
|}
== Kaynaklar ==
{{kaynakça|30em}}
== Literatür ==
{{refbegin}}
<!-- A -->
* {{Citation | last=Anthony | first=David W. | year=2007 |title=The Horse The Wheel And Language. How Bronze-Age Riders From the Eurasian Steppes Shaped The Modern World | publisher=Princeton University Press}}
* {{Citation | last=Asko Parpola | first=Asko | author-link=Asko Parpola | year=1999 | contribution=The formation of the Aryan branch of Indo-European | editor-last=Blench | editor-first=Roger | editor2-last=Spriggs | editor2-first=Matthew | title=Archaeology and Language | publication-place=London and New York | publisher=Routledge | volume=III: ''Artefacts, languages and texts'' | isbn=}}.
== Dış bağlantılar ==
Satır 16 ⟶ 116:
[[Kategori:Hindistan'daki etnik gruplar]]
[[Kategori:İran'daki etnik gruplar]]
[[Kategori:Asya'daki etnik gruplar]]
[[Kategori:Hint-Avrupalılar]]
[[Kategori:Hint-Avrupa halkları]]
| |||