|
[[Dosya:Squarechess.jpg|right|thumb|[[Urumçi]]'de Sincan fangqi'sini ([[:zh:新疆方棋|新疆方棋]] ''Xīnjiāng fāngqí'') oynayan [[Uygurlar]]]]
{{Makam sahibi bilgi kutusu
'''Fangqi''' ({{Çince|c=方棋|p=fāngqí}}; "kare oyunu"), wéiqí ([[go]]) oyununa hazırlık olarak geleneksel olarak [[Kuzey Çin]] çapında oynanan [[strateji oyunu|stratejik]] bir [[masa oyunu]]dur. "Diūfāng" (丢方) ve "xiàfāng" (下方) isimleriyle de bilinir. Çin kökenli Müslümanlar ([[Dunganlar]]) bu oyunu [[Kırgızistan]] ve [[Kazakistan]] gibi Orta Asya ülkelerine getirmiştir.
|isim = Hoca Niyaz
|yerli_isim = خوجا نىياز
|yerli_isim_dil = Uygurca
|resim = Hoja-Niyaz.jpg
|resim_başlığı = [[Doğu Türkistan bayrağı|Gök Bayrağın]] önünde oturan Hoca Niyaz
|resim_büyüklüğü = 200px
|milliyeti = [[Uygurlar|Uygur]]
|makam = [[Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti]] Başkanı
|dönembaşı = 12 Kasım 1933
|dönemsonu = Nisan 1934
|doğum_tarihi = 1889
|doğum_yeri = [[Kumul]]
|ölüm_tarihi = 21 Ağustos 1941
|ölüm_yeri = [[Urumçi]]
}}
'''Hoca Niyaz''', '''Hoca Niyaz Hacı''' olarak da bilinir ([[Uygur Arap yazısı]]: {{ug-textonly|خوجا نىياز ھاجى}}; [[Uygur Latin yazısı]]: ''Xoja Niyaz Haji''; 1889 – 21 Ağustos 1941), [[Sincan Uygur Özerk Bölgesi|Sincan]]'da önce {{ill|Kumul Hanlığı|en|Kumul Khanate}}, sonra Çinli hükümdar {{ill|Jin Shuren|en}}, sonra da [[Huiler|Hui]] savaş ağası {{ill|Ma Zhongying|en}}'e yönelik isyanlarda önderlik yapmış [[Doğu Türkistan bağımsızlık hareketi|Uygur bağımsızlık hareketi]] lideri idi. Hoca Niyaz, [[Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti]]'nin Kasım 1933'teki kuruluşundan cumhuriyetin 1934 yılındaki teslim oluşuna kadar bu kısa ömürlü cumhuriyetin ilk ve tek başkanı olmakla hatırlanır.
== ErkenEk hayatı ve isyanlarmateryaller ==
* [[Ningksia]] [[Huiler]]i tarafından oynanan Ningskia fangqi'sinin (宁夏方棋) nasıl oynandığını gösteren videolar:
Hoca Niyaz, 1889 yılında [[Sincan Uygur Özerk Bölgesi|Sincan]]'ın [[Kumul İli]]'ne bağlı küçük, dağlık bir köyde Dünya'ya geldi. Hoca Niyaz, köylüler ile dağ sakinlerinin 1907 yılında Kumul'un ırsî hükümdarı olan {{ill|Maksut Şah|en|Maqsud Shah}}'a<ref group="dipnot">[[Çing Hanedanı]], Maksut Şah'a Kumul'u yarı özerk şekilde yönetmeye izin vermişti.</ref> karşı isyanlarına katılmasıyla, 18 yaşında iken ilk isyanına katılmış oldu. Hoca Niyaz yenilgiye uğradıktan sonra [[Turpan]] bölgesine kaçtı; burada iken kendisini "Astana" medresesine kaydettirdi ve gelecekte önde gelen Turpanlı Uygur devrim önderleri olacak olan Muhiti kardeşleri (Maksut ile {{ill|Mahmut Muhiti|en}}) ile tanıştı. Bir senelik ders gördükten sonra Turpan'ı terk etti ve [[Hac]] seferi için [[Mekke]]'ye gitti; bu süreçte kendi ismine "[[Hacı]]" unvanını ekledi.
** {{web kaynağı | url = https://v.youku.com/v_show/id_XMjQ5MDYxMTMy.html | başlık = 宁夏回族方棋 | dil = Çince | çeviribaşlık = Ningksia Hui Fangqi'si | yayımcı = [[Youku]] | tarih = 7 Mart 2011 | erişimtarihi = 9 Temmuz 2020}}
** {{web kaynağı | url = https://v.youku.com/v_show/id_XMjQ5NDQ2NDIw.html | başlık = 宁夏回族方棋 2 | dil = Çince | çeviribaşlık = Ningksia Hui Fangqi'si 2 | yayımcı = [[Youku]] | tarih = 9 Mart 2011 | erişimtarihi = 9 Temmuz 2020}}
Hoca Niyaz 1912 yılında Sincan'a geri döndü. Geri döndüğünde Timur Halpa'nın önderliği altında yer alan Kumul Hanlığı karşıtı bir isyan gelişme sürecindeydi, ve Hoca Niyaz bu isyana katıldı. Önceden bu çatışmaya arabuculuk yapmış ve Timur Halpa'yı Kumul Bölgesi'nin bölgesel ordusunun komutanı olarak atamış Sincan Valisi {{ill|Yang Zengxin|en}}'in düzenlediği bir ziyafette Timur Halpa'nın aldatıcı bir şekilde öldürülmesinden sonra, Hoca Niyaz tekrar kaçmaya zorunda kaldı.
1916 yılında, o dönem [[Rus İmparatorluğu]] yönetimi altında bulunan [[Jarkent]]'e geldi. 1881 yılında [[Çing Hanedanı|Çing Ordusu]] Sincan'daki [[İli Nehri|İli Vadisi]]'ni ele geçirdikten sonra, İlili Uygurlar Rusya'ya kaçıp Jarkent kentini kurmuşlar. Hoca Niyaz, Jarkent'te iken Vali Ahun Yuldaşev adında yerel Uygur bir lider ve zengin tüccarın altında çalıştı ve, 1917'de [[Rus Devrimi]]'ne patlak verildikten sonra, yerel Uygur özsavunma gruplarının düzenlenmesine yardımda bulundu. [[Rus İç Savaşı]] Jarkent'in bulunduğu [[Yedisu bölgesi]]ne bulaştıktan sonra Hoca Niyaz, [[Komintern]] şemsiyesinin altında çalışan devrimci milliyetçi ''Inqlawi Uyghur Ittipaqı'' ("Devrimci Uygur İttifakı") örgütünün kurucularından biri olan Uygur devrimci Abdulla Rozibakiev ile tanıştı.
== Devrimci lider ==
Hoca Niyaz, 1923 yılında Sincan'a geri döndü. İlk önce [[Gulca]]'ya, sonra da [[Urumçi]]'ye gitti. Urumçi'de iken yeraltı devrimci grupların örgütlenmesinde ve yeni bir isyanın planlanmasında katkıda bulundu. 1927'de kendi babasının cenazesi için Kumul'a döndü, ve Kumul Hanlığı hükümdarı Maksut Şah'ın Mart 1930'daki ölümünden sonra Hoca Niyaz, Kumul Hanlığı'nın yeni hükümdarının danışmanı olarak atandı.
[[Dosya:Khoja Niyaz.jpg|200px|thumb|right|Hoca Niyaz]]
Buna rağmen, Sincan Valisi Jin Shuren, Maksut Şah'ın ölümünden sonra ortaya çıkmış iktidar boşluğundan yararlanmaya çalıştı ve Kumul Hanlığı'nı fesh ettirdi, böylece de Maksut Şah'ın hükümdarlığının kendi oğlu Nazir'e geçmesini engelledi. Jin Shuren aynı zamanda [[Kansu]]lu Han Çinli göçmenlerini yeni feshedilmiş Hanlığın topraklarına yerleştirdi. Bu hadiseler, Hui savaş ağası {{ill|Ma Zhongying|en}}'in önderliği altında yer almış {{ill|Kumul İsyanı|en|Kumul Rebellion}}'nı tetikledi; Ma Zhongying, bu isyanın öncesinde, Haziran 1931'de Hoca Niyaz ve {{ill|Yulbars Han|en|Yulbars Khan}} ile buluşmuştu. Ma Zhongying, kendi ordusunu Jin Shuren'i devirmeye yönelik kampanyaya dahil etmeyi kabul etti. Hoca Niyaz [[Moğolistan Halk Cumhuriyeti]]'nden de destek kazandı: 1931 sonbaharında Moğollar, Hoca Niyaz'a 600 takım kışlık kıyafet, keçe çadır ve 120 tüfek sağladı (iki at karşılığına bir tüfek takas edilmiştir).
Bu isyan kısa zaman içerisinde Sincan bölgesinin her dört köşesine yayıldı; Şubat 1933'te Urumçi şehri, beraber savaşan Uygur ve Hui orduları tarafından kuşatıldı; bu sırada Sincan topraklarının en fazla %10'u Sincan Eyalet Hükümeti'nin kontrolü altındaydı. Vali Jin Shuren, isyan bastırabilmek amacıyla Sincan Eyaleti Ordusu'na Rus Kozak savaşçıları seferber ettirdi, fakat Mart 1933'te bu Kozaklar da Jin Shuren'e karşı ayaklandı ve onu iktidardan devirdiler; bunun sonrasında 12 Nisan 1933 General {{ill|Sheng Shicai|en}}, Jin Shuren'in yerine iktidara geldi. Sheng Shicai, önceki vali Jin Shuren'in Sovyetler Birliği ile akdetmiş olduğu tüm gizli anlaşmaları onayladıktan sonra SSCB'den destek kazandı, ve Haziran 1933'te Hoca Niyaz ile beraber Ma Zhongying'e karşıtı bir ittifak oluşturdu. Hoca Niyaz ile Ma Zhongying arasında önceden var olan ittifak, [[Jimisar İlçesi|Jimisar]] Muharebesi'nin sonucu olarak yitirildi. Bu muharebe sırasında Hoca Niyaz'ın ordusu büyük oranda zayiat verdi fakat Jimisar'daki orduyu teslim ettirmeye başardı. Bu muharebe boyunca Ma Zhongying'in ordusu yanları korurken, Uygur askerleri Jimisar Kalesi'ne cephe taarruzu işledi. Hoca Niyaz, kalenin silah deposu karşılığına kuşatılmış garnizonun özgürce geri çekilmesine izin verdi. Ancak 28 Mayıs 1933 tarihinde gece vaktinde Ma Zhongying aniden kaleye gelip silah deposunun tümüne el koydu (12.000 tüfek, 6 makineli silah ve 500.000 mermi), Çinli garnizonu da kendi Hui (Dungan) ordusuna ekledi. Ma, el koyduğu bu silahları Hoca Niyaz ile paylaşmamayı karar verdi, bu da Hoca Niyaz'ı öfkelendirdi. Bu olaydan kısa süre sonra Hoca Niyaz, Sheng Shicai ile barış müzakeleri başlatmak amacıyla Urumçi'deki göreve yeni atanmış Sovyet Genel Konsolosu {{ill|Garegin Apresov|en}} ile buluştu. 4 Haziran 1933 tarihinde Sheng Shicai ile Hoca Niyaz arasında bir ittifak anlaşması imzalandı, Sovyetler de Hoca Niyaz'a "mühimmat ile neredeyse 2.000 tüfek, birkaç yüz bomba ve üç makineli silah" verdi.<ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=IAs9AAAAIAAJ&pg=PA302|title=Warlords and Muslims in Chinese Central Asia: a political history of Republican Sinkiang 1911-1949|author=Andrew D. W. Forbes|year=1986|publisher=CUP Archive|location=Cambridge, İngiltere|isbn=0-521-25514-7|page=145|accessdate=2010-06-28|quote="nearly 2,000 rifles with ammunition, a few hundred bombs and three machine guns"}}</ref> Garegin Apresov müzakeleri ayarladı ve Hoca Niyaz'ı kendi ordusunu Hui (Dungan) ordusuna karşı çevirmeye zorladı. Bu, isyanın ulusal gruplar arası katliamlara dönüşmesi ve isyanın Eyalet ordusu tarafından yenilmesine yol verdi.
Hoca Niyaz, kendi ordusuyla [[Tapançeng Bucağı|Tapançeng]]'in içinden [[Toksun İlçesi|Toksun]]'a kadar yürüdü; burada katıldığı {{ill|Toksun Muharebesi|en|Battle of Toksun}} sırasında General Ma Shih-ming'in komutanlığı altındaki Huiler (Dunganlar) tarafından yenildi.<ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=IAs9AAAAIAAJ&printsec=frontcover&dq=warlords+and+muslims&source=bl&ots=KzhOd0bisR&sig=Vy8MCXEYpc4krPR5H6JerXOg3so&hl=en&ei=nqY4TLjUG8K88gbMrLGoBg&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=2&ved=0CBgQ6AEwAQ#v=snippet&q=Ma%20Shih-ming%20khoja&f=false|title=Warlords and Muslims in Chinese Central Asia: a political history of Republican Sinkiang 1911-1949|author=Andrew D. W. Forbes|year=1986|publisher=CUP Archive|location=Cambridge, İngiltere|isbn=0-521-25514-7|page=111|accessdate=2010-06-28}}</ref> Hoca Niyaz, [[Aksu (şehir)|Aksu]] şehrinden geri çekildi ve [[Tanrı Dağları]]'nın içinden geçip ta Kaşgar'a kadar yaklaşık 500 kilometre yol yürüdü. Buraya varınca kendi bağımsızlığını tek taraflı olarak ilân etmiş [[Doğu Türkistan İslâm Cumhuriyeti|Birinci Doğu Türkistan Cumhuriyeti]]'nin cumhurbaşkanlığını üstlendi. Hoca Niyaz'ın bu şekilde bağımsızlığını ilan etmiş cumhuriyetin bir parçası olması, 4 Haziran 1933'te Sheng Shicai ile girdiği anlaşmaya<ref group="dipnot">Sözde "Jimisar Anlaşması"; 7 maddeden oluştu. Anlaşma kapsamında Hoca Niyaz, Kuzey Sincan ([[Çungarya]]) üzerindeki taleplerinden vazgeçti; buna karşılık olarak, Hoca Niyaz'ın [[Kaşgar]], [[Turfan Havzası]] ile {{ill|Kumul Havzası|en|Hami Depression}} dahil olmak üzere [[Tanrı Dağları]]'nın güneyindeki tüm toprakları üzerindeki hakları tanındı; tüm bu topraklar "özerklik" statüsüyle kılındı, ve Çinliler Tanrı Dağları'nın ötesinden geçmemeye söz verdiler.</ref> aykırıydı. Buna rağmen, Hui (Dungan) kuvvetlerinin taaruzu, Sovyet Ordusu'nun Sincan'da doğrudan müdahalede bulunması, ve Sovyetlerin en sonunda Sheng Shicai'ye destek göstermeleri, Doğu Türkistan Cumhuriyeti'nin Haziran 1934'te yenilgiye uğramasına yol verdi.
== Ölümü ==
[[Dosya:Hoja-Niyaz at the Second Cogress of People's Representatives.png|thumb|Hoca Niyaz, Halk Temsilcilerinin İkinci Kongresi'ne katılırken (Urumçi, Nisan 1935)]]
Hoca Niyaz'ın ölümü hakkında çelişkili ifadeler yapılmıştır. Hoca Niyaz'ın 1934 yılında Sheng Shicai tarafından Sincan Hükümeti'nin Başkan Yardımcısı ve "ömürlük sivil vali" olarak atanmasına rağmen, Hoca Niyaz kendi ordusundan ayrı tutuldu ve Urumçi'de Sovyet ajanların yakın incelemesi altında bir kukla olarak tutuldu. Sovyetler Birliği'nin kendi devrimci doktrini kapsamında ''[[Self determinasyon#Sovyetler Birliği'ndeki uygulama|Ulusların Kendi Kaderini Tayin Hakkı]]''{{'}}nı resmî olarak desteklemesine rağmen, Hoca Niyaz'ın [[Josef Stalin|Stalin]] ile yüz yüze görüşme ve bu hak doğrultusunda Stalin ile beraber Sincan sorununu çözme talebi reddedildi. Nisan 1937'de, General {{ill|Mahmut Muhiti|en}}'nin önderliği altındaki 6. Uygur Tümeni'nin Eyalet Hükümeti'ne karşı [[Kaşgar]]'da yürüttüğü isyan sonrasında Hoca Niyaz Urumçi'de tutuklandı ve 1938'de idam edildi. İdam cezasının dağıtılması [[Moskova]] tarafından onaylandı; Hoca Niyaz ile 120 takipçisi karşı devrimci "[[Troçkist]]" ve "Japon ajanları" olarak yaftalandılar. Hoca Niyaz, kendisine yönelik tüm suçlamaları reddetti ve bunların hepsi Sheng Shicai tarafından uydurulduğunu iddia etti. İdam cezasına mahkûm edilmiş Hoca Niyaz, son sözleri olarak şunları söyledi: "''Bu idam hükmü bana göre yeni birşey değildir. Aslında Urumçi'ye geldiğim günde ölmüştüm. Öleceğim, ama halkım yaşamaya devam edecektir [...] Devrime son verilmeyecektir.''"
"Niyaz" ismi, {{ill|Yulbars Han|en}}'ın bir oğlu için kullanıldı.<ref name="Forbes1986">{{cite book|author=Andrew D. W. Forbes|title=Warlords and Muslims in Chinese Central Asia: A Political History of Republican Sinkiang 1911-1949|url=https://books.google.com/books?id=IAs9AAAAIAAJ&pg=PA225&dq=yulbars+khan&hl=en&ei=5QqdTJDRHsH38Aas1uT0DQ&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CCUQ6AEwAA#v=snippet&q=yulbars%20khan%20son%20beg%20niyas%20ally&f=false|date=9 October 1986|publisher=CUP Archive|isbn=978-0-521-25514-1|pages=225–}}</ref>
== Dipnot ==
<references group="dipnot"/>
== Ayrıca bakınız ==
{{Portal|Çin}}
{{CommonsKat-ufak|Hoja-Niyaz}}
* [[Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti]]
* {{ill|Sabit Damolla|en}}
== Kaynakça ==
{{kaynakça}}
<nowiki>
{{DEFAULTSORT:Hoca Niyaz}}
[[Kategori:1889 doğumlular]]
[[Kategori:1941 yılında ölenler]]
[[Kategori:Bağımsızlık aktivistleri]]
[[Kategori:Doğu Türkistan bağımsızlık hareketi]]
[[Kategori:Doğu Türkistan tarihi]]
[[Kategori:Uygurlar]]
</nowiki>
| 
