Dünya: Revizyonlar arasındaki fark

'''Dünya''', '''Yer''' veya '''Yerküre''', [[Güneş Sistemi]]'nde [[Güneş]]'e en yakın üçüncü [[gezegen]] olup şu an için üzerinde [[yaşam]] ve [[sıvı]] [[su]] barındırdığı bilinen tek [[astronomik cisim]]dir. [[Radyometrik tarihleme]] ve diğer kanıtlara göre [[Dünya'nın yaşı|4,5 milyar yıldan fazla süre önce oluşmuştur]]. Dünya'nın [[yerçekimi]], uzaydaki diğer nesnelerle, özellikle Güneş'le ve tek [[doğal uydu]]su [[Ay]]'la etkileşime girer. Dünya'nın [[Güneş]]'in etrafındaki [[Dünya'nın yörüngesi|yörüngesi]], 365,256 [[güneş zamanı|güneş gün]], yani bir [[yıldız yılı]] sürer. Bu süre içerisinde Dünya, [[Günlük hareket|kendi ekseni etrafında]] 366,265 kez döner.{{efn|The number of solar days in a year is one less than the number of [[sidereal day]]s (the time it takes the Earth to revolve exactly 360 degrees around its axis) because a solar day is about 236 seconds longer than a sidereal day. Over a year, this discrepancy adds up to a full sidereal day}}

Dünya'nın [[Sabit bir eksen etrafında dönme|dönme ekseni]], [[yörünge düzlemi]]ne göre eğik olup bu eğiklik [[mevsim]]lerin oluşmasına yol açmaktadır. Dünya ile [[Ay]] arasındaki [[kütleçekimi]] etkileşimi; Dünya'nın eksenindeki yönelimi sabitler, [[gelgit]]lere neden olur ve [[Gelgitsel ivme|dönmesini kademeli olarak yavaşlatır]]. [[Katı]] ya da kaya ağırlıklı yapısı nedeniyle üyesi bulunduğu [[yer benzeri gezegen]]ler grubuna adını veren Dünya, bu gezegen grubunun [[kütle]]ce ve [[hacim]]ce en büyük üyesi olmasının yanı sıra Güneş Sistemi'ndeki en [[yoğunluk|yoğun]] gezegendir.

[[Güneş Sistemi]]'nde bulunan en eski malzeme, {{val|4.5672|0.0006|ul=milyar yıl öncesi}}ne aittir.<ref name=bowring_housch1995 /> İlkel Dünya'nın oluşumu, {{val|4.54|0.04|u=milyar yıl önce}} başladı.<ref name="age_earth1" /> Güneş Sistemi'ndeki yapılar ile [[Güneş]] [[Güneş Sistemi'nin oluşumu ve evrimi|oluştu ve evrime uğradı]]. Teoride, karmaşık bileşik yapılar ve içerdiği elementler göze alındığında, [[Güneş]], Dünya ve diğer gezegenler[[gezegen]]ler dahil [[Güneş Sistemi]]'ndeki yapıları oluşturan moleküler[[molekül]]er bulutsunun[[bulut]]sunun kaynağı, ömrünü önceden tamamlamış bir genç tip [[yıldız]]ın dağılmış artıklarının ve yıldızlar arası maddenin bir merkez etrafında dönerek gittikçe yoğunlaşmasıyla oluşmuştur. Merkezde yoğunlaşan [[hidrojen]] ve [[helyum]] molekülleri yeni bir G2 türü yıldızı, yani [[Güneş]]'i oluşturmaya başlamış, çevre disklerdeki yoğunluklu bölgelerde ise gezegenler[[gezegen]]ler oluşmaya başlamıştır. Dünya ise [[Güneş]]'e 3. sırada yakınlıkta bulunan karasal bir iç gezegendir.

Oluşum diskleri süreci veya sonrasında bu karasal gezegenler[[gezegen]]ler, ağır [[göktaşı]] çarpışmalarına sahne olmuştur. [[Göktaşları]] yapısında bulunan donmuş buzlar, silikat ve metal yapılar, karaların ve okyanuslarının[[okyanus]]larının oluşmasını sağlamış, merkezde yoğunlaşan ağır demir ve [[nikel]] elementleri ise gezegenin[[gezegen]]in çekirdeğini oluşturmuştur. Ağır [[göktaşı]] bombardımanı, [[asteroid]] kuşağının [[Jüpiter]]'in güçlü çekim etkisi sonucu daha kararlı hale gelmesiyle gittikçe azalmıştır. Uygun koşullar oluştuğunda gelişmeye başlayan canlı hayat sonrasında özellikle bitkiler[[bitki]]ler ve yaptıkları [[fotosentez]] ile [[atmosfer]]'in yapısal bileşimi önemli oranda değişmiş ve [[oksijen]] oranının yükselmesine neden olmuştur.

Bugün Dünya'nın yaşını hesaplamak için elde edilen en iyi yöntem radyoaktif elementlerin yarılanmaları sonucu başka elementlere dönüşümleridir. Örneğin radyoaktif [[uranyum]] elementinin uranyum-238 ve uranyum-235 gibi iki ayrı tipte atomu ([[izotop]]) vardır. Bu atomların ikisi de çok yavaş bir süreçle [[kurşun]] [[atom]]larına dönüşür. Öbür uranyum izotopundan biraz daha ağır olan uranyum-238'in dönüşümüyle daha hafif bir kurşun izotopu olan kurşun-206, uranyum-234'in dönüşümüyle de biraz daha ağır bir izotop olan kurşun-207 atomları oluşur. Uranyum-235'in kurşuna dönüşme hızı uranyum-238'in dönüşme hızından altı kat daha fazladır. Bu nedenler, incelenen bir kayaçtaki kurşun-206 ve kurşun-207 atomlarının oranı kayacın yaşına bağlı olarak değişir. En yaşlı olduğu düşünülen bir kurşun minerali[[mineral]]i ile bugün [[okyanus]]larda oluşan kurşunun izotop yapısı arasındaki fark, ancak bu iki örneğin oluşumları arasında 4,55 milyar yıllık bir zaman dilimi olmasıyla açıklanır. Bu süre de Dünya'nın yaşı olarak kabul edilir.

Dünya'nın üzerindeki topografik oluşumlar ve kendi ekseni etrafındaki eksantrik hareketi nedeniyle düzgün bir geometrisi yoktur. Geoibs bir biçimdedir, fakat ekvatordaki yarıçapı kutuplardaki yarıçapından fazladır. Bu kutuplarından basık, ekvatordan şişik özel küresel geometrik şekil [[geoit]] ([[Latince]], [[Eski Yunanca]] ''Geo'' "dünya") yani "''Dünya şekli''" diye adlandırılır. Referans küremsinin ortalama çapı 12.742&nbsp;km'dir (~40.000&nbsp;km/π). Yer'in ekseni etrafında dönmesi ekvatorun dışarı doğru biraz fırlamasına neden olduğu için ekvatorun çapı, kutupları birleştiren çaptan 43&nbsp;km daha uzundur. Ortalamadan en büyük sapmalar, [[Everest Dağı]] (denizden 8.848 m yüksekte) ve [[Mariana Çukuru]] dur (deniz seviyesinin 10.924 m altı). Dolayısıyla ideal bir [[Elipsoit|elipsoide]] kıyasla Yer'in %0,17'lik toleransı vardır. Ekvatorun[[Ekvator]]un şişkinliği yüzünden Yer'in merkezinden en yüksek nokta aslında [[ekvator]]dadır.

Yerin içi, diğer gezegenler[[gezegen]]ler gibi, kimyasal olarak tabakalardan oluşur. Yerin [[silikat]]tan oluşmuş bir kabuğu, yüksek viskoziteli bir mantosu, akışkan bir dış çekirdeği ve katı halde bir iç çekirdeği vardır.