Vikipedi

Dunbuliler: Revizyonlar arasındaki fark

Etkileşimli olarak geçmişe göz at
[kontrol edilmemiş revizyon][kontrol edilmiş revizyon]
← Önceki sürümle aradaki farkSonraki sürümle aradaki fark →
İçerik silindi İçerik eklendi
GörselVikimetin
→‎Dunbuli-Zaza İlişkisi: noktalama işaretleri ve yazım hatası duzenleme
Neribij (mesaj | katkılar)
2.246 değişiklik
Neribij tarafından yapılmış 22520344 numaralı değişiklikler geri getirildi: Gerekçe eksik, kaynakları tahrif etme var Izady=Zazana gibi, + kaynak gerektiren bilgiler ve bazı bilgi değiştirimiş ama kaynak aynı. (TW)
Etiket: Geri al
3. satır:
İlk olarak 11 yy.'da Arap coğrafyacıların [[Suriye]] ile ilgili aktarımlarında adı geçer. Firuzabadî ünlü ansiklopedik sözlüğü ''El-Kamusu'l-Mûhît'' de şöyle yazar: "Dunbul Musul civarında yaşayan bir Kürt aşiretinin ismi olup, Şafii fakihi Ahmed b. Nasr ile hadisçi Ali b. Ebubekir b. Süleyman Dunbulilerdendir."<ref>دُنْبُل كفنْفُذٍ قَبِيلَةٌ مِن الأَكراد بنَواحِي المَوصِل منهم أحمدُ بنُ نصر الفقيه الشافِعي وعليّ بن أبي بكر بن سُلَيمانَ المُحَدِّثُ الدُّنْبُلِيّان Mecdeddîn Yakûb Fîrûzabadî, El-Qamusu'l-Mûhît, C. 3, Mısır 1979, s. 366
</ref> Mürtezâ Zebîdî ''Tâc-ül-Arûs'' eserinde ayrıca Îbn-î Derîd'in Cumhur'ul Lugat'inden kelimenin Arapça olmadığını ve aslının "Dummel" olduğu bilgisini aktarır.<ref>"وقال ابنُ دُرَيد في الجَمهرة : الدُّنْبُل : ليس بالعربي وإنما هو الدُّمَّل" Mürtezâ ez-Zebîdî, [http://www.maajim.com/dictionary/%D8%AF%D9%86%D8%A8%D9%84 Tâc-ül-arûs fî şerh-il-kâmûs]'', online erişim: 19.12.2014''</ref>
 
Evliya Çelebi'nin seyahatnamesinde, Dunbuli terimi "Dumdumî", "Dumbulî" ve "Dembuli" şeklinde geçmektedir. İrani kaynaklarda ise Donboli şeklinde geçmektedir.<ref>Evliya Çelebi Seyahatnamesi, c.7, s. 46 ; Evliya Çelebi Seyahatnamesi, c.6, s.82; Encyclopaedia Iranica.</ref>
 
Dunbuliler için kullanılan bir diğer isim ise "Dumuli" veya "Dımıli" olup, bazı araştırmacılar, Kürtçe'de "sinbore - simbore - simore", "şenbe - şembe - şeme"deki gibi '''nb''' sesinin '''m''' sesine dönüştüğü örneklerden hareketle Dunbuli kelimesinin de zamanla Dımıli/Dumuli kelimesine evrildiğini iddia etmişlerdir.<ref>Bilal Zilan, "Tarîxê Xonamekerdişê Kirdan", II. Uluslararası Zaza Tarihi ve Kültürü Sempozyumu (4-6 Mayıs 2012), Bingöl Üniversitesi Yayınları, 2012, s.377 vd.</ref><ref>Malmisanıj, [http://en.calameo.com/read/001695923509c0f9c7096 Kırd, Kırmanc, Dımıli veya Zaza Kürtleri, Deng Yayınları], İstanbul 1996 (online erişim: 18.12.2014)</ref> Ünlü Kürt şair [[Ahmed-i Hani]] de bazı şiirlerinde Dunbulilerden "Dumil" veya "Dimil" olarak bahseder ve onları diğer Kürt aşiretleri ile birlikte anar.<ref> Ebdullah M. Varlî, ''Dîwan û Gobîdeyê Ahmedê Xanî yêd Mayîn'', Îstanbul 2004, s. 109:
Satır 19 ⟶ 17:
 
Dunbuliler, Tuhfe-i Şahi'de İran'daki [[Türkler|Türk]] kökenli topluluklar arasında yer alsa da Şerefname'de Kürt aşiretleri arasında sayılır.<ref>[http://www.isam.org.tr/documents/_dosyalar/_pdfler/osmanli_arastirmalari_dergisi/osmanl%C4%B1_sy12/1992_12_GOYUNCN.pdf The Journal of Ottoman Studies XII], İstanbul, 1992, s. 470-471: "Tuhfe-i Şahi'de aşiretlerin nüfus miktarları gibi mensup oldukları topluluklar hakkında verilen bilgiler güvenilir değildir. KUNKE bu bilgileri, eserinin açıklamalar bölümünde başka kaynaklarla karşılaştırır. (...) İran'daki Türk asıllı topluluklardan olarak Tuhfe-i Şahi'de Dumbuli ve Şakaki taifeleri de gösterilmektedir. Bunlardan her ikisini de Şerefname Kürt kabileler arasında sayar. Bununla beraber, Hoy çevresinde yerleşmiş olan Dumbuli (BOZARSLAN'ın okuyuşu ile: Dunbıli) kabilesinin Türkçe konuştuğu hem 19. yüzyıl başlarında JOUANNIN, hem de bizzat Şerefname'de ifade edilmektedir. (...)"</ref> [[Şerefname]] bu aşiretten "Dunbuliye Boxtî" (Botanlı Dunbuliler) diye bahseder. [[Şerefhan]]'a göre onlar sonradan Müslümanlaşmış [[Ezidiler]]dir, onun aktardığına göre Dunbuli beyleri Sekmanabad Beyliğini yönetiyorlardı. Yine bir ara Hakkari Beyliğini de [[Safeviler]]in yardımıyla ele geçirmişlerdir.<ref>Şerefhan, Şerefname (çev. Mehmet Emin Bozarslan), İstanbul 1971</ref><ref>Şerefhan, Şerefname (çev. Ziya Avcı), Avesta yayınları, İstanbul 2007, s.401-408</ref> Şerefhan'ın aktardıklarına göre; Akkoyunlular'dan aldıkları destek ile Hakkâri'ye hakim olan Dumbıli aşireti, Kürt [[Hakkâri Emirliği|Hakkâri Emirleri]]'nin bir fetret devri yaşamalarına sebebiyet verir. Bu fetret devri neticesinde Nesturiler, Hakkâri Emirlerinden olan Memlük Kumandanı Esededdin Bey öncülüğünde bir Cumartesi gecesi Hakkâri'yi Akkoyunlu ve Dımbıli işgalinden kurtarırlar.<ref>Şeref Han, (2009). Şerefname. (Çev.: Vedii İlmen), İstanbul: Yaba Yayınları. III.cilt s.99-103</ref>
 
Basil Nikitine, Donboli aşiretini Kürt olarak tanımlar ve yerel Türklerle güçlü bağlantıları olduğunu söyler. Ayrıca Donboli aşireti ile ilgili şu ifadeleri vardır:"Baba Ali aynı şekilde Kazem Khan ve Ghaffari tarafından Afganlar ve Türkler olarak tanımlanan iki Donboli şefi tarafından sağında bulunanlar ile birlikte kendi merkezine komuta etti."<ref>[https://books.google.com.tr/books?id=_eaEDwAAQBAJ&pg=PA84&lpg=PA84&dq=donboli+turks&source=bl&ots=0uTH5iAFgu&sig=ACfU3U0VToCowBz_SoSMm97NDeOSiQuM_Q&hl=tr&sa=X&ved=2ahUKEwi6tO73x8npAhVNZMAKHWHOAH8Q6AEwAnoECAcQAQ#v=onepage&q=donboli%20turks&f=false GM, 70-71. Nikitine("Les Afsars," 105) ]</ref>
 
Dünbüliler, Safevilerin kuruluşunda yer almış ve bir dönem Erdebil ve Gilan eyaletlerinin yönetimini üstlenmişlerdir. Safevi şahı I. Tahmasp döneminde (ö. 1576) ise Hoy merkezli olarak Safevilere bağlı bir beylik tesis etmişlerdir. Şah I. Tahmasb döneminde Hacı Bey-i Dunbulî’ye, Hoy kazasının yönetimi, Sökmenabâd ile birleştirilerek eyalet olarak verilmiştir. Bu tarihten sonra beyliğin merkezi Hoy olmuştur.<ref>Veysel Başçı, “Dunbulî Beyliği Tarihi ve Tarihi Kronikleri [XIII-XVIII. YY.]”, ''[https://dergipark.org.tr/tr/pub/kadimsbd/issue/51122/646124 Kadim Akademi SBD]'', C. 3, S. 2, 2019, s. 74</ref> Bu beylik 1799 yılına kadar yaşamıştır. Dunbuli beyliği bazen bağımsız, bazen özerk olarak yönetilmiştir. Bir dönem adına sikke (para) bastıran beylik Tebriz kale surlarının onarımı dâhil olmak üzere Hoy, Çors, Selmas, Urumiye, Tebriz, Gence'ye kadar olan bölgelerde birçok imaretler inşa ettirmiştir.<ref>Veysel Başçı, “Dunbulî Beyliği Tarihi ve Tarihi Kronikleri [XIII-XVIII. YY.]”, ''[https://dergipark.org.tr/tr/pub/kadimsbd/issue/51122/646124 Kadim Akademi SBD]'', C. 3, S. 2, 2019, s. 63</ref>
Satır 26 ⟶ 22:
Britanya askeri ataşesi F.R. Maunsell'in 1899'da hazırladığı Kürt Aşiretleri listesinde Dünbeli aşireti Bitlis ve Diyarbekir vilayetleri içindeki aşiretler içinde gösterilmiştir.<ref>List of Kurdish tribes in the South of Bitlis Vilayet and East of Diyarbekir Vilayet prepared by British Military Attaché Maunsell, 1899
</ref>
 
19. yüzyılın ortasında İran’da konuşlanan İngiliz Albay Sheil, Dümbelileri Azerbaycan aşiretleri arasında listeliyor <ref>Glimpses of life and manners in Persia, Londra, 1856, s. 396</ref>
 
== Dunbuli-Zaza İlişkisi ==
Peter Lerch, Palu taraflarında Dumbelî aşiretinin varlığından ve onların Zazaca konuştuğundan bahseder.<ref>Malmîsanıj, ''Kırd, Kırmanc, Dımıli veya Zaza Kürtleri'', Deng Yayınları, İstanbul 1996, s. 12</ref> [[Süleyman Sabri]] ''Van Tarihi ve Kürdler Hakkında Tetebbuat'' adlı eserinde, Dünbılî aşiretinin geniş bir alana yayıldığını ve onların Cizre Bohti Yezidileriyle münasbetleri olduğunu aktarır ve oradan Van tarafına geldikleri görüşünün kabul gördüğünü söyler. Aynı eserde kendi tetkiklerini aktaran Süleyman Sabri, "Diyarbekir, Genc, Kulp, Çabakçur, Siverek civarı halkı kamilen Zaza'dırlar. Zazalara Dunbuli derler" ifadeleriyle Zazalar ile Dünbılilerin bağlantısını belirtir.<ref>Süleyman Sabri Paşa, ''Van Tarihi ve Kürdler Hakkında Tetebbuat'', Matbaa-i Ebüzziya, İstanbul, 1928, s.42-43</ref> Ziya Gökalp Kurmanclar'ın Zazalara "Dunbulî" dediğini belirtir.<ref>Ziya Gökalp, ''Kürt Aşiretleri Üzerine Sosoyolojik Tetkikler'', Sosyal Yayınlar, İstanbul 1992, s. 27</ref> M. Şerif Fırat ''Doğu illeri ve Varto Tarihi'' kitabında birçok yerde Zaza ve Dumbeli isimlerini "Zaza-Dumbeli" terkibi içinde veya "Dumbeli Zazalar" şeklinde kullanır.<ref>M. Şerif Fırat, ''Doğu İlleri ve Varto Tarihi'', MEB, İkinci baskı, Ankara 1961, s. 10, 11, 24, 27, 55, 66, 125 ve s. 67, 69</ref> Ayrıca Mehmet Şerif Fırat, Zazaların Arap istilası döneminde İranı terk ettiklerini ve zaman içinde Türkçe olan dillerini unuttuklarını belirtmiştir.<ref>Fırat, M. Şerif. (1981) Doğu İlleri ve Varto Tarihi, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.</ref>▼
Bu ilişki genel olarak Dunbuli aşireti adı ile bazı Zazaların kullandığı Dımıli adının benzerliği ve yakınlaşması ile zamanla karıştırılmasından ötürü kaynaklanmaktadır. Siverek, Çermik ve Gerger'de Zazaca konuşanlar kendilerine en çok 'Dımıli' veya 'Dımli' demektedirler.<ref>Z. Selcan, Zaza Milli Meselesi Hakkında S. 16-17; Mann/Hadank, Mundarten der Zâzâ, S. 177</ref>
 
Alman İranolog, Friedrich Carl Andreas; "Dımılī adının halk adı olan Dēlemī (Deylemī), kelimesinden geldiğini Dimili teriminin Deylem adından doğdugu ve 'Deylemli'(Deylemi) demek oldugu belirtir." <ref>Les Dialects D'avroman Et De Pewa, A. Christensen, 1921, Kopenhag </ref>
 
Dil bilimci Karl Hadank, 'Dımıli' sözcüğünün ' Dailemi/Dailomi' sözcüğünün seslerin yer değiştirmesi olduğunu belirtmiştir. Hadank'a göre "Deylemi" sözcüğünde bulunan 'lm' sessizleri, zamanla 'ml' sessizlerine evirilmiştir ve "Dimili" olarak kullanılagelmiştir. Martin Wan Bruyinsun da “Dımıli” tabirinin, Deylemi kelimesinin değiştirilmiş şekli olduğu hususunda görüş birliğine varmıştır.<ref>Martin Wan Bruyinsun, “Kürt Halkının Sosyoloğu”, Yunusî, Panîz yayınları, 1378, s. 5.</ref>
 
William Burley Lockwood ise Doğu Türkiye’de Kürtler arasında küçük topluluklar hâlinde yaşayan Zazalar, Hazar Denizi’nin güney kıyılarındaki Deylem'den göçenlerin devamıdırlar ve bunların bir bölümü atalarının dilini günümüze kadar koruyabilmişlerdir. Kendileri bu dile 'Dimli' demektedirler demiştir.<ref>Lockwood, G.L.: Überblick über die Indogermanischen Sprachen, 1991</ref>
 
Modern Kürdolojinin kurucusu kabul edilen V.Minorsky'de Donboli aşireti ve Zaza(Dımıli) halkını ayırır.
 
Vladamir Minorsky, 'Dımılilerin' yani Zazaların şimdiki yaşamış oldukları coğrafyaya, 10 ila 12. asırlarda tarihte Deyleman diye geçen ve bu gün ise Gilan ve Mazenderan olarak iki eyalete ayrılmış olan bölgeden geldiklerini belirtmiştir. <ref>V. Minorsky, La domination des Dailamites, Paris 1931, S. 17; Daylam, Enzyklopädie des Islam; A. Ateş, Deylem, İslam Ansiklopedisi.</ref>
 
Vladamir Minorsky, 'Donboli aşiretinin' ise [[Salmas]] ve [[Hoy]] bölgesinde yaşayan kısmının 18. yy.'da Azerileşmiş olduklarını bugün itibarıyla [[Azerice]] konuştuklarını belirtmektedir.<ref name=":0">{{Web kaynağı |url=http://donboli.com/ |başlık=DonBoli.info - تاریخ طایفه دنبلی |erişimtarihi=13 Mart 2013 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20130619134312/http://donboli.com/ |arşivtarihi=19 Haziran 2013 |ölüurl=yes }}</ref>▼
 
İranice Ansiklopedisi'nde(Encyclopedia Iranica); Zazaların kullandığı 'Dımıli' ismi ile 'Donboli aşireti' iki ayrı konu olarak bulunmaktadır. Ansiklopedi de Zazalar bölümü ile Donboli aşireti bölümünde bir ilişki söz konusu edilmemiştir. Ayrıca Donbolī aşiretinin uzun süredir hareketsiz kaldığını kabile kimliklerini tamamen kaybettiği de belirtilmiştir. <ref>[http://www.iranicaonline.org/articles/donboli-1 İranice Ansiklopedisi: DONBOLĪ]</ref> <ref>[http://www.iranicaonline.org/articles/dimli İranice Ansiklopedisi: DIMLĪ]</ref>
 
Kürt araştırmacı Mehrdad R. İzady de Zazaların önce Zazana bölgesinde yaşadıklarını, daha sonra Hazar Denizi sahillerinde bulunan Deyleman mıntıkasına göç ettiklerini ve sonrada yine çeşitli siyasi ve sosyal çalkantılardan dolayı günümüzde yaşadıkları bölgelere muhaceret ettiklerini söylemiştir. <ref>Mehrdad R. İzady Kürtler adlı kitabı s 307-31</ref>
 
Bizans tarihçilerinden Procope, Zazalar(Dımıliler) ile bağdaştırılan Deylemliler'in İran’da oturduklarını söylerken; Agathias ise, Deylemliler'in memleketini Dicle ile İran arasında gösterir <ref>Pauly-Wissowa, Real: Eneye, Lopidie, IV. Sütun, 2432. </ref>
 
Bizanslı tarihçi; Agathias, ayrıca "Histories" adlı yapıtında "Lazica" daki Roma - Pers savaşlarını anlatırken, bu savaşlarda Persler'le birlikte savaşan "Dilimnitler" dediği Deylemliler'den de söz eder. Agathias, bir yerde şunları belirtmektedir: "Dilimnite'ler ülkeleri İran'la sınır olan Dicle kıyısındaki ulusların en büyükleri arasındadırlar"('The Dilimnites are among the largest of the nations on the far side of the Tigris whose territory borders on Persia')
<ref> Agathias, "The Histories", Trans. By Joseph D. Frendo, 1975</ref>
 
▲Vladamir Minorsky, 'Donboli aşiretinin' ise [[Salmas]] ve [[Hoy]] bölgesinde yaşayanyaşayanlar kısmınınise Minorski'ye göre 18. yy.'da AzerileşmişAzerileşmişlerdir. olduklarınıBu bugüngün itibarıyla [[Azerice]] konuştuklarını belirtmektedirkonuşmaktadırlar.<ref name=":0">{{Web kaynağı |url=http://donboli.com/ |başlık=DonBoli.info - تاریخ طایفه دنبلی |erişimtarihi=13 Mart 2013 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20130619134312/http://donboli.com/ |arşivtarihi=19 Haziran 2013 |ölüurl=yes }}</ref>
▲Peter Lerch, Palu taraflarında Dumbelî aşiretinin varlığından ve onların Zazaca konuştuğundan bahseder.<ref>Malmîsanıj, ''Kırd, Kırmanc, Dımıli veya Zaza Kürtleri'', Deng Yayınları, İstanbul 1996, s. 12</ref> [[Süleyman Sabri]] ''Van Tarihi ve Kürdler Hakkında Tetebbuat'' adlı eserinde, Dünbılî aşiretinin geniş bir alana yayıldığını ve onların Cizre Bohti Yezidileriyle münasbetleri olduğunu aktarır ve oradan Van tarafına geldikleri görüşünün kabul gördüğünü söyler. Aynı eserde kendi tetkiklerini aktaran Süleyman Sabri, "Diyarbekir, Genc, Kulp, Çabakçur, Siverek civarı halkı kamilen Zaza'dırlar. Zazalara Dunbuli derler" ifadeleriyle Zazalar ile Dünbılilerin bağlantısını belirtir.<ref>Süleyman Sabri Paşa, ''Van Tarihi ve Kürdler Hakkında Tetebbuat'', Matbaa-i Ebüzziya, İstanbul, 1928, s.42-43</ref> Ziya Gökalp Kurmanclar'ın Zazalara "Dunbulî" dediğini belirtir.<ref>Ziya Gökalp, ''Kürt Aşiretleri Üzerine Sosoyolojik Tetkikler'', Sosyal Yayınlar, İstanbul 1992, s. 27</ref> M. Şerif Fırat ''Doğu illeri ve Varto Tarihi'' kitabında birçok yerde Zaza ve Dumbeli isimlerini "Zaza-Dumbeli" terkibi içinde veya "Dumbeli Zazalar" şeklinde kullanır.<ref>M. Şerif Fırat, ''Doğu İlleri ve Varto Tarihi'', MEB, İkinci baskı, Ankara 1961, s. 10, 11, 24, 27, 55, 66, 125 ve s. 67, 69</ref> Ayrıca Mehmet Şerif Fırat, Zazaların Arap istilası döneminde İranı terk ettiklerini ve zaman içinde Türkçe olan dillerini unuttuklarını belirtmiştir.<ref>Fırat, M. Şerif. (1981) Doğu İlleri ve Varto Tarihi, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.</ref>
 
[[Siirt]] ili [[Baykan]] ilçesine bağlı köylerde yaşayan Zazaların halen kendilerine ve dillerine "Dımbıli" dediği tespit edilmiştir.<ref>Ramazan Eroğlu, ''Folklorê Dewanê Madira, Xelika û Çirê ê Siirt Baykan (Siirt Baykan Meşelik, Ardıçdalı ve Çukurca Köylerinin Folklor Çalışması)'', Bingöl Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü, Zaza Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi , Bingöl 2019, s.9 ("Hetê name guretişê Zazayan ra miletê ina mintiqa xu ra “Dimbilî” vanî.") ve ayrıca s.14-15, 20, 59, s.87 ("Dewanê ina mintiqa di ziwanê şarî “Dimbilî” ya.")</ref>
"https://tr.wikipedia.org/wiki/Dunbuliler" sayfasından alınmıştır