Fiyort: Revizyonlar arasındaki fark

[[Jeolojik devir|Jeolojide]], bir [['''fiyort]]'''<ref>http://www.merriam-webster.com/dictionary/fjord</ref> dik kenarları veya uçurumları olan, buzul tarafından oluşturulan uzun, dar bir giriştir.<ref>http://norwaytoday.info/travel/what-is-a-fjord-and-how-is-it-formed/</ref> [[Alaska|Alaska,]], [[Antarktika]], [[Britanya Kolumbiyası|Britanya Kolombiyası]], [[Şili]], [[Danimarka]], [[Grönland]] kıyılarında birçok fiyort vardır. [[Faroe Adaları|Faroe Adaları,]], [[İzlanda]], [[İrlanda]], [[Kamçatka Yarımadası|Kamçatka]], [[Kerguelen Adaları]], [[Yeni Zelanda]], [[Norveç]], [[Novaya Zemlya]], [[Labrador]], [[Nunavut]], [[Newfoundland]], [[Québec|Quebec]], [[İskoçya]], [[Güney Georgia Adası]], [[Staten Island]] (Arjantin) ve [[Washington (eyalet)|Washington]] eyaleti. <ref>https://archive.org/details/fjordsprocessesp0000syvi/page/46</ref> Yaklaşık 1.200 fiyort ile 29.000 kilometre (18.000 &nbsp;mi), ancak fiyortlar hariç tutulduğunda sadece 2.500 kilometre (1.600 &nbsp;mi) olduğu tahmin edilmektedir.<ref>https://www.ssb.no/a/aarbok/kart/i.html</ref><ref>https://archive.org/details/in.ernet.dli.2015.215114</ref>

Bir [[buzul]], [[U şekilli vadi|U-şeklinde vadi]]<nowiki/>yi buz ayrımı ve çevredeki anakayanın [[aşınma]]<nowiki/>sı ile kestiğinde gerçek bir fiyort oluşur.<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Science_(journal)</ref> Standart modele göre, buzullar nazikçe eğimli bir vadi tabanına sahip [[Buzul Çağı|buzul öncesi]] vadilerde oluşmuştur. Buzulun çalışması daha sonra bir vadide veya çukur ucunda aniden sona eren [[:en:Overdeepening|aşırı derinleştirilmiş]] U şeklinde bir vadi bırakmıştır.Bu vadiler okyanus tarafından sular altında kalan fiyortlardır. Deniz seviyesinin üzerindeki eşikler tatlı su gölleri oluşturur.<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/ISBN_(identifier)</ref> Buzul erimesine, buz yükü ve aşınmış tortu giderildiğinde (izostasy (izostazi)) veya buzul ribaund olarak da adlandırılır) yerkabuğunun geri tepmesi eşlik eder. Bazı durumlarda bu ribaund deniz seviyesinin yükselmesinden daha hızlıdır.Çoğu fiyort bitişik denizden daha derindir; [[Sogne Fiyordu|Sognefjord]], [[Norveç]], [[deniz seviyesi]]<nowiki/>nin altında 1,300 m (4,265&nbsp;ft) kadar ulaşır. Fiyortların genellikle bir önceki buzulun azaltılmış erozyon oranı ve terminal buzultaşından (moraine) kaynaklanan ağızlarında bir eşik veya sürgü (ana kaya) vardır.<ref>https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/2003Natur.424..758A</ref> Birçok durumda bu eşik aşırı akımlara ve büyük tuzlu su akıntılarına neden olur (bkz. skookumchuck). [[Norveç]]'teki Saltstraumen genellikle dünyanın en güçlü [[gelgit]] akımı olarak tanımlanmaktadır.Bu özellikler fiyortları yükselen denizin sular altında bıraktığı vadiler olan riyalardan (örn. Kotor Körfezi) ayırır. Drammensfjorden, buz örtüsü sırasında deniz seviyesinin altında ancak buzul sonrası ribaund fiyortun 60&nbsp;m (200&nbsp;ft) üstüne ulaştığında kumlu bir buzultaş olan Svelvik "sırt" tarafından neredeyse ikiye kesilir.<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Fjord#cite_note-9</ref>

19. yüzyılda [[Jens Esmark]], fiyortların buzullar tarafından yaratıldığı veya yaratıldığı ve [[Kuzey Avrupa]]'nın büyük bölümlerinin [[tarih öncesi]] kalın buzlarla kaplı olduğu teorisini tanıttı.<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Fjord#cite_note-Holtedahl-10</ref> Ağızlardaki eşikler ve okyanusa kıyasla '''fiyortların''' aşırı derinleşmesi buzul kökenli en güçlü delillerdir ve bu eşikler çoğunlukla kayalıktır.<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Fjord#cite_note-Nesje,_A._1994-11</ref> Eşikler, buzun yayılabileceği sesler ve alçak arazi ile ilgilidir ve bu nedenle daha az aşındırıcı kuvvete sahiptir. [[:en:John Walter Gregory|John Walter Gregory]] fiyortların [[tektonik]] kökenli olduğunu ve buzulların oluşumlarında ihmal edilebilir bir rolü olduğunu savundu. Gregory'nin görüşleri daha sonraki araştırmalar ve yayınlar tarafından reddedildi. Hardangerfjord durumunda, [[:en:Caledonian orogeny|Kaledonya kıvrımı]]<nowiki/>nın kırıkları buzulların erozyonunu yönlendirirken, Sognefjord'un yönü ile kıvrım paterni arasında net bir ilişki yoktur. Kırıklar ve fiyortların yönü arasındaki bu ilişki [[:en:Lyngen|Lyngen]]'de de görülür.<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Fjord#cite_note-12</ref> Buzul, üçüncül nehirler muhtemelen yüzeyi aşındırdı ve daha sonra anakayanın buzul akışını ve erozyonunu yönlendiren [[vadi]]ler yarattı.Bu durum özellikle, kara kütlelerinin üçüncül yükselişinin nehirlerin aşınma kuvvetlerini artırdığı [[Batı Norveç]]'te geçerli olabilir.

Kol fiyortlarının birleşmesi en derin fiyort havzalarının kazılmasına neden olmuştur. Kıyıya yakın yerlerde, tipik Batı Norveç buzulu yayıldı (muhtemelen sesler ve alçak vadiler yoluyla) ve konsantrasyonlarını kaybetti ve buzulların ana kayalık eşiklerini bırakarak erozyona uğratma gücünü azalttı. Bolstadfjorden 160&nbsp;m (520&nbsp;ft) derinlikte ve sadece 1.5 m (4&nbsp;ft 11 içinde) eşikte, 1.300&nbsp;m (4.300&nbsp;ft) derinlikte Sognefjorden 100 ila 200 m (330 ila 660&nbsp;ft) derinlikte bir eşik değerine sahiptir.<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Fjord#cite_note-Geografisk-13</ref> <ref>https://snl.no/Sognefjorden</ref> Hardangerfjord, eşiklerle ayrılmış birkaç havzadan oluşur: Jonaneset (Jondal) og Ålvik arasındaki en derin havza Samlafjorden, Kvam'daki Vikingneset'te farklı bir eşiktir.

Eşik eşikleri, buz ön deltaları veya çıkışı engelleyen terminal [[moren]]leri ile uzun buzullarla oyulmuş vadilerde oluşan bazı [[Norveç]] tatlı su gölleri, Norveç adlandırma kuralını takip eder; bunlara sıklıkla fiyortlar denir. Buz cephesi deltaları, buz cephesinin erimesi sırasında buz cephesi uzun süre nispeten stabil olduğunda gelişti.Ortaya çıkan yeryüzü, Norveç ile Eidfjord veya Nordfjordeid yerlerinde olduğu gibi "eid" adı verilen göl ile tuzlu su fiyortu arasında bir [[berzah]] olarak adlandırılır.Buzul sonrası toparlanma bu deltaları orijinal [[deniz seviyesi]]ne kadar teraslara dönüştürdü. Eidfjord bölgesinde, Eio orijinal deltanın içinden kazılmış ve 110&nbsp;m (360&nbsp;ft) teras bırakmışken göl deniz seviyesinden sadece 19&nbsp;m (62&nbsp;ft) yüksektedir.<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Fjord#cite_note-30</ref><ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Fjord#cite_note-:2-31</ref> Bu tür yataklar, evler ve altyapı için değerli yüksek kaliteli yapı malzemeleri (kum ve çakıl) kaynaklarıdır. <ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Fjord#cite_note-32</ref> Eidfjord köyü, Eidfjordvatnet gölü ile Hardangerfjord'un Eidfjorden şubesi arasındaki ''eid'' veya berzah üzerinde yer alır.<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Fjord#cite_note-33</ref> Nordfjordeid Hornindalsvatnet göl arasında bir köy kıstak olan Nordfjord'da. <ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Fjord#cite_note-34</ref><ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Fjord#cite_note-35</ref> Bu göller, jeologlar tarafından ''fiyort vadisi gölleri'' olarak da belirtilmektedir.<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Fjord#cite_note-36</ref>

Bu göllerden bazıları buzul çağından sonra tuzdur, ancak daha sonra buzul sonrası geri tepme sırasında okyanustan kesilir. Buzul çağı sonunda Doğu Norveç yaklaşık 200&nbsp;m (660&nbsp;ft) daha düşüktü (deniz sınırı). [[Buz örtüsü]] geri çekilip okyanusun vadileri ve ovaları doldurmasına izin verdiğinde ve Mjøsa ve Tyrifjorden gibi göller okyanusun bir parçasıyken Drammen vadisi dar bir fiyorttu.[[Vikingler]] zamanında Drammensfjord hala dört ya da beş m (13 ya da 16&nbsp;ft) daha yüksekti ve Hokksund kasabasına ulaşırken, şimdi Drammen şehrinin bazı kısımları su altındaydı.<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Fjord#cite_note-40</ref> Buzul çağından sonra Notodden'de okyanus yaklaşık 150&nbsp;m (490&nbsp;ft) idi.Okyanus, Heddalsvatnet boyunca bir fiyort gibi Hjartdal'a kadar uzanıyordu. Buzul sonrası geri tepme sonunda Heddalsvatnet'i okyanustan ayırdı ve bir tatlı su gölüne dönüştürdü.<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Fjord#cite_note-41</ref><ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Fjord#cite_note-42</ref>[[Neolitik]] zamanlarda Heddalsvatnet hala okyanusa bağlı bir tuzlu su fiyortuydu ve MÖ 1500 civarında okyanustan kesildi.<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Fjord#cite_note-43</ref>

Norveç dışında, [[Yeni Zelanda|Yeni Zelanda'nın]] [[Te Anau Gölü]]'nün üç batı kolu Kuzey Fiord, Orta Fiord ve Güney Fiord olarak adlandırılmaktadır. Daha büyük bir gölde yer alan bir başka tatlı su fiyortu ise [[Newfoundland|Newfoundland'daki]] [[Gros Morne Millî Parkı|Gros Morne Milli Parkı]]'ndaki Western Brook Pond; aynı zamanda fiyort olarak da tanımlanır, ancak aslında denizden kesilmiş bir tatlı su gölüdür, bu nedenle terimin İngilizce anlamında bir fiyort değildir.Yerel olarak buna "kara ile çevrili bir fiyort" derler. Bu göllere bazen "fiyort gölleri" denir. Okanagan Gölü, 1962'de tarif edilen ilk Kuzey Amerika gölüdür.<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Fjord#cite_note-47</ref> Oradaki ana kaya, deniz seviyesinden 650 m'ye (2,133&nbsp;ft) kadar aşınmış, bu da çevredeki bölgesel topografyanın 2.000&nbsp;m (6.562&nbsp;ft) altındadır.<ref>https://doi.org/10.1130%2F0091-7613%281990%29018%3C1153%3ATAFSIA%3E2.3.CO%3B2</ref> Fiyort gölleri, Sahil Dağları ve [[Cascade Sıradağları]]<nowiki/>nın iç kesimlerinde yaygındır; önemli olanlar Chelan Gölü, Seton Gölü, Chilko Gölü ve Atlin Gölü' dür. Kootenay Gölü, Slocan Gölü ve [[Kolumbiya Nehri|Columbia Nehri]] havzasındaki diğerleri de doğada fiyort benzeri ve aynı şekilde buzullaşma ile yaratılmıştır. British Columbia Sahili boyunca, kayda değer bir fiyort gölü, Rivers Inlet' in tatlı su uzantısı olan Owikeno Gölü'dür. Britanya Kolumbiyası'nın merkezinde bulunan Quesnel Gölü'nün dünyadaki en derin fiyort oluşturduğu göl olduğu iddia ediliyor.

# Norveç'te Sognefjord — 1,308 m (4,291&nbsp;ft) <ref name=":0" /> <ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Store_norske_leksikon</ref> <ref name=":0" />(dağlar daha sonra 1,500 m ( 4,921&nbsp;ft) ve daha fazlasına yükselir , Hurrungane 2.400&nbsp;m (7.874&nbsp;ft) ' ye ulaşır)<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Universitetsforlaget</ref>

[[Haliç]]