Fiyort: Revizyonlar arasındaki fark
| [kontrol edilmemiş revizyon] | [kontrol edilmemiş revizyon] |
İçerik silindi İçerik eklendi
kDeğişiklik özeti yok |
k yeni bilgiler ekledim |
||
2. satır:
=== OLUŞUM ===
[[Dosya:Glacier in eastern Greenland.jpg|küçükresim|Doğu Grönland buz hareketi tarafından oyulmuş
[[Dosya:Odda frå fly.jpg|küçükresim|Sandvinvatnet<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Sandvinvatnet</ref> ve Odda vadisine sahip Sørfjorden (Hardanger)<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/S%C3%B8rfjorden_(Hardanger)</ref>, fiyortun devamı olarak açıkça görülebilir. Odda<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Odda</ref> isthmus<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Isthmus</ref> üzerinde oturuyor. Sağ tarafta Folgefonna<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Folgefonna</ref>.]]
Bir [[buzul]]<ref name=":0">[[Buzul]]</ref>, [[U şekilli vadi|U-şeklinde vadi]]<ref name=":1">[[U şekilli vadi]]</ref>yi buz ayrımı ve çevredeki anakayanın [[aşınma]]<ref>[[Aşınma]]</ref>sı ile kestiğinde gerçek bir [[fiyort]] oluşur. Standart modele göre, buzullar nazikçe eğimli bir vadi tabanına sahip [[Buzul Çağı|buzul öncesi]]<ref>[[Buzul Çağı]]</ref> vadilerde oluşmuştur. Buzulun çalışması daha sonra bir vadide veya çukur ucunda aniden sona eren [[:en:Overdeepening|aşırı derinleştirilmiş]]<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Overdeepening</ref> U şeklinde bir vadi bırakmıştır.Bu vadiler okyanus tarafından sular altında kalan fiyortlardır. Deniz seviyesinin üzerindeki eşikler tatlı su gölleri oluşturur. Buzul erimesine, buz yükü ve aşınmış tortu giderildiğinde (izostasy (izostazi)) <ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Isostasy</ref>veya buzul ribaund olarak da adlandırılır) yerkabuğunun geri tepmesi eşlik eder. Bazı durumlarda bu ribaund deniz seviyesinin yükselmesinden<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Sea_level_rise</ref> daha hızlıdır.Çoğu fiyort bitişik denizden daha derindir; [[Sogne Fiyordu|Sognefjord]]<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Sognefjord</ref>, [[Norveç]]<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Norway</ref>, [[deniz seviyesi]]<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Sea_level</ref>nin altında 1,300 m (4,265 ft) kadar ulaşır. Fiyortların genellikle bir önceki buzulun azaltılmış erozyon oranı ve terminal buzultaşından (moraine)<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Terminal_moraine</ref> kaynaklanan ağızlarında bir eşik veya sürgü (ana kaya) vardır. Birçok durumda bu eşik aşırı akımlara ve büyük tuzlu su akıntılarına neden olur (bkz. skookumchuck<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Tidal_race</ref>). [[Norveç]]'teki Saltstraumen<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Saltstraumen</ref> genellikle dünyanın en güçlü [[gelgit]] <ref name=":2">https://en.wikipedia.org/wiki/Tide#Current</ref>akımı olarak tanımlanmaktadır.Bu özellikler fiyortları yükselen denizin sular altında bıraktığı vadiler olan riya<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Ria</ref>lardan (örn. Kotor Körfezi<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Bay_of_Kotor</ref>) ayırır. Drammensfjorden<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Drammensfjord</ref>, buz örtüsü sırasında deniz seviyesinin altında ancak buzul sonrası ribaund fiyortun 60 m (200 ft) üstüne ulaştığında kumlu bir buzultaş olan Svelvik<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Svelvik</ref> "sırt" tarafından neredeyse ikiye kesilir.
19. yüzyılda [[Jens Esmark]]<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Jens_Esmark</ref>, fiyortların buzullar tarafından yaratıldığı veya yaratıldığı ve [[Kuzey Avrupa]]'nın büyük bölümlerinin [[tarih öncesi]] kalın buzlarla kaplı olduğu teorisini tanıttı. Ağızlardaki eşikler ve okyanusa kıyasla [[Fiyort|fiyortların]] aşırı derinleşmesi buzul kökenli en güçlü delillerdir ve bu eşikler çoğunlukla kayalıktır. Eşikler, buzun yayılabileceği sesler ve alçak arazi ile ilgilidir ve bu nedenle daha az aşındırıcı kuvvete sahiptir. [[:en:John_Walter_Gregory|John Walter Gregory]]<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/John_Walter_Gregory</ref> fiyortların [[tektonik]]<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Tectonics</ref> kökenli olduğunu ve buzulların oluşumlarında ihmal edilebilir bir rolü olduğunu savundu. Gregory'nin görüşleri daha sonraki araştırmalar ve yayınlar tarafından reddedildi. Hardangerfjord durumunda, [[:en:Caledonian_orogeny|Kaledonya kıvrımı]]<nowiki/>nın<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Caledonian_orogeny</ref> kırıkları buzulların erozyonunu yönlendirirken, Sognefjord'un yönü ile kıvrım paterni arasında net bir ilişki yoktur. Kırıklar ve fiyortların yönü arasındaki bu ilişki [[:en:Lyngen|Lyngen]]'de<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Lyngen</ref> de görülür.Buzul, üçüncül<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Tertiary</ref> nehirler muhtemelen yüzeyi aşındırdı ve daha sonra anakayanın buzul akışını ve erozyonunu yönlendiren [[Vadi|vadiler]] yarattı.Bu durum özellikle, kara kütlelerinin üçüncül yükselişinin nehirlerin aşınma kuvvetlerini artırdığı [[Batı Norveç]]'te geçerli olabilir.
Kol fiyortlarının birleşmesi en derin fiyort havzalarının kazılmasına neden olmuştur. Kıyıya yakın yerlerde, tipik Batı Norveç buzulu yayıldı (muhtemelen sesler ve alçak vadiler yoluyla) ve konsantrasyonlarını kaybetti ve buzulların ana kayalık eşiklerini bırakarak erozyona uğratma gücünü azalttı.Kol fiyortlarının birleşmesi en derin fiyort havzalarının kazılmasına neden olmuştur. Kıyıya yakın yerlerde, tipik Batı Norveç buzulu yayıldı (muhtemelen sesler ve alçak vadiler yoluyla) ve konsantrasyonlarını kaybetti ve buzulların ana kayalık eşiklerini bırakarak erozyona uğratma gücünü azalttı. Bolstadfjorden<ref name=":3">https://en.wikipedia.org/wiki/Bolstadfjorden</ref> 160 m (520 ft) derinlikte ve sadece 1.5 m (4 ft 11 içinde) eşikte, 1.300 m (4.300 ft) derinlikte Sognefjorden<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Sognefjord</ref> 100 ila 200 m (330 ila 660 ft) derinlikte bir eşik değerine sahiptir. Hardangerfjord<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Hardangerfjord</ref>, eşiklerle ayrılmış birkaç havzadan oluşur: Jonaneset (Jondal)<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Jondal</ref> og Ålvik<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/%C3%85lvik</ref> arasındaki en derin havza Samlafjorden, Kvam<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Kvam</ref>'daki Vikingneset'te farklı bir eşiktir.
Asılı vadiler <ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Valley#Hanging_valleys</ref>buzlu fiyortlar ve U şeklindeki vadiler<ref name=":1" /> boyunca yaygındır. Asılı bir vadi, ana vadiden daha yüksek olan ve daha büyük hacimli bir buzulun<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Glacier</ref> içine akan [[buzul]] <ref name=":0" />[[akış]]<nowiki/>ları tarafından yaratılan bir vadidir. Sığ vadinin ana vadinin veya fiyortun üzerinde 'asılı' olduğu görülmektedir. Genellikle, üst vadinin çıkışında veya yakınında [[Şelale|şelaleler]] <ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Waterfall</ref>oluşur. Bu fiyortlar içindeki küçük şelaleler tatlı su kaynakları olarak da kullanılmaktadır. Asma vadileri fiyort sistemlerinde su altında da meydana gelir. Sognefjord'un<ref name=":4">https://en.wikipedia.org/wiki/Sognefjord</ref> dalları, örneğin ana fiyorttan çok daha sığdır. Fjærlandsfjord'un<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Fj%C3%A6rlandsfjorden</ref> ağzı yaklaşık 400 m (1300 ft) derinliğinde, ana fiyort ise 1.200 m'dir (3.900 ft). Ikjefjord'un ağzı sadece 50 metre derinliğinde, ana fiyort aynı noktada 1.300 m (4.300 ft) civarındadır.
=== ÖZELLİKLER VE VARYASYONLAR ===
==== Hidroloji ====
Kış mevsiminde genellikle tatlı su girişi azdır. Yüzey suyu ve daha derin su (100 m veya 330 ft veya daha fazla) kışın yüzey ve rüzgarın sürekli soğuması nedeniyle karıştırılır. Derin fiyortlarda, yaz boyunca kıyı boyunca tuzlu sudan daha az yoğunlukta hala tatlı [[Tatlı su|su]] vardır. Kış aylarında fiyort bölgelerinde yaygın olan açık deniz rüzgarı, yüzeyden iç kısımlara ve dış parçalara bir akım oluşturur. Yüzeydeki bu akım sırayla kıyıdan [[fiyort]] eşiğine ve fiyortun en derin kısımlarına yoğun tuzlu su çeker. Bolstadfjorden<ref name=":3" /> sadece 1,5 m (4 ft 11 inç) eşiğine sahiptir ve Vosso<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Vosso</ref> nehrinden güçlü tatlı su girişi, derin fiyortun dolaşımını engelleyen acı bir yüzey oluşturur. Bolstadfjorden'in daha derin, tuz tabakaları [[Oksijen|oksijenden]] yoksun ve [[deniz yatağı]] organik malzeme ile kaplıdır. Sığ eşik de güçlü bir gelgit <ref name=":2" />akımı oluşturur.
[[Dosya:Muldalsfossen.JPG|küçükresim|Muldalsfossen şelalesi, Muldalen asma vadisinden Tafjorden'e<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Tafjorden</ref> birkaç yüz metre düşer.]]
Yaz mevsiminde, iç alanlarda genellikle büyük bir nehir suyu girişi vardır. Bu tatlı su, tuzlu su ile karıştırılarak okyanustan biraz daha yüksek bir yüzeye sahip acı su tabakası oluşturur ve bu da nehir ağızlarından okyanusa doğru bir akım oluşturur.Bu akım kıyıya doğru giderek daha tuzludur ve yüzey akımının hemen altında kıyıdan tuzlu suyun ters akımı vardır.Fiyortun daha derin kısımlarında kıştan kalan soğuk su hareketsizdir ve acı üst tabaka tarafından atmosferden ayrılır.Sığ eşikli fiyortlarda bu derin su her yıl değiştirilmez ve düşük oksijen konsantrasyonu derin suyu balıklar ve hayvanlar için uygun hale getirir.En uç durumlarda, yüzeyde sürekli bir tatlı su bariyeri vardır ve [[fiyort]], yüzeyin altında oksijen olmayacak şekilde donar. Drammensfjorden<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Drammensfjord</ref> buna bir örnektir.
Bir buzul nehri akarken Sognefjorden'in<ref name=":4" /> Gaupnefjorden şubesi tatlı sudan güçlü bir şekilde etkilenmektedir. Velfjorden'in<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Velfjorden</ref> tatlı su girişi azdır.
==== Mercan Kayalıkları ====
2000 yılına kadar Norveç fiyortlarının dibinde bazı [[Mercan resifi|mercan kayalıkları]]<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Coral_reef</ref> keşfedildi. Bu resifler Norveç'in kuzeyinden güneye [[Fiyort|fiyortlarda]] bulundu. Resiflerdeki deniz yaşamının, [[Norveç]] kıyı şeridinin böylesine cömert bir balıkçılık alanı olmasının en önemli nedenlerinden biri olduğuna inanılmaktadır.Bu keşif oldukça yeni olduğu için çok az araştırma yapılmıştır. [[Resif|Resifler]], [[plankton]], [[Mercanlar|mercan]], anemon<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Sea_anemone</ref>, [[balık]], birkaç [[köpekbalığı]] türü ve daha fazlası gibi binlerce yaşam biçimine ev sahipliği yapıyor. Çoğu, üzerindeki su sütununun<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Water_column</ref> daha büyük baskısı ve derin denizin toplam karanlığı altında hayata özel olarak uyarlanmıştır.
Yeni Zelanda'nın fiyortları da derin su mercanlarına <ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Deep-water_coral</ref>ev sahipliği yapıyor, ancak koyu tatlı sudan oluşan bir yüzey tabakası, bu mercanların normalden çok daha sığ suda büyümesine izin veriyor. Milford Sound'daki<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Milford_Sound</ref> bir sualtı gözlemevi, turistlerin [[dalış]] yapmadan görmelerini sağlar.
| |||