Çerkes dilleri: Revizyonlar arasındaki fark

'''Çerkes dilleri''' veya '''Adige dilleri''' [[Kuzey Kafkasya]]’da, [[Rusya]]'ya bağlı [[Adigey]], [[Karaçay-Çerkesya]] ve [[Kabartay-Balkarya]] cumhuriyetleri ile [[Krasnodar Krayı]]'nda yerli [[Çerkesler (Adığeler)]]in ve [[Çerkes Sürgünü]]'nde [[Çarlık Rusyası]] döneminde [[Kafkasya]]'dan [[Osmanlı İmparatorluğu]] topraklarına sürülüp [[tehcir]] ettirilen ve bugün [[Türkiye]], [[Ürdün]], [[Suriye]] ve [[İsrail]] gibi ülkelerde yaşayan [[diaspora]] Çerkeslerinin dili ya da lehçeler (''тхыбзэ'' [[ISO 639]] kodu '''ady''' ile '''kbd''') birliğidir.<ref>http://www.ethnologue.com/family/17-2622</ref> ''Batı'' (ady<ref name="ethnologue.com"/>) ve ''Doğu'' (kbd<ref>http://www.ethnologue.com/language/kbd</ref>) olmak üzere her biri resmî olarak dil kabul edilen iki formu bulunur. En yakın akrabası 1992 yılında soyu tükenen [[Ubıhça]] [uby], en uzak akrabaları ise [[Abazaca]] [abq] ile [[Abhazca]] [abk] olup hepsi de [[Kuzeybatı Kafkas dilleri]] adıyla bir grupta toplanır. 17. yüzyılda [[Evliya Çelebi]] tarafından Çerkesçenin ilk kaydı yapılmıştır.<ref name="refMuratpapşualfabe"/> Çerkesçe [[eklemeli diller]]den olup [[ergatif]] yapı görülür.<ref name="Nurayalagözlü">Alagözlü, Nuray (2006). [http://www.kafkasfederasyonu.org/nart_dergisi/sayi_52/nart_52/57-61arastirma-kabardeyce.pdf Kabardey dilinin Uzunyayla'daki yapısına bir bakış] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20140228233220/http://www.kafkasfederasyonu.org/nart_dergisi/sayi_52/nart_52/57-61arastirma-kabardeyce.pdf |datetarih=28 Şubat 2014 }}. Nart, İki Aylık Düşün ve Kültür Dergisi, Sayı 52, Temmuz-Kasım-Aralık 2006</ref>

Küçük farklılıkları olan iki ayrı [[Kiril alfabesi]] kullanılır. Üçü işaret olmak üzere, 1938'den beri kullanılan Batı (Ç'ahe) Adığe alfabesinde 64 harf (tamığ ''тамыгь''), 1936'dan beri kullanılan Doğu (Şhağ) Adığe alfabesinde ise 59 harf (damığe ''дамыгъэ'') bulunur.<ref>Papşu, Murat. [http://www.kafkas.org.tr/kultur/kafkas_dilleri.html Adığe ve Abaza dilleri] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20130414062111/http://www.kafkas.org.tr/kultur/kafkas_dilleri.html |datetarih=14 Nisan 2013 }}</ref> Doğu Çerkesçesince 48 [[ünsüz]] harf bulunur.<ref name="soglasn">[http://books.google.ru/books?id=X98sAAAAMAAJ&q=kabardian+language+has+48+consonants&dq=kabardian+language+has+48+consonants&ei=6fcOS8m5JqCeygTTtuXoDA Ethnology, т. 5 стр. 31 — 1966, University of Pittsburgh]</ref> Çerkesçeyi oluşturan iki dil arasında ortak sözler bulunduğu gibi, ufak tefek ses değişimleri de bir hayli fazla olsa da karşılıklı anlaşmayı kısıtlamaz. Pratikte iki ayrı kolda ilerleyen Çerkes dillerinin tek alfabe ve tek dil olarak yapılanması tartışılmaktadır.<ref>[http://circassiancanada.com/tr/edebiyat/genel_konular/097_adegecenin-2.htm Adigece'nin temel sorunları -2] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20130425044650/http://www.circassiancanada.com/tr/edebiyat/genel_konular/097_adegecenin-2.htm |datetarih=25 Nisan 2013 }}. Prof. Dr. ĞIŞ Nuh (yazan), HAPİ Cevdet Yıldız (çeviren), Adige Mak, 12/13 Şubat 2009</ref>

[[Türkiye Çerkesleri]]nin anadillerini koruma sürecinde [[Latin alfabesi|Latin]] ve [[Kiril alfabesi|Kiril]] alfabeleri arasında seçim yapma tartışmaları sürmektedir ve 2004 yılındaki tartışma üzerine [[Kafkas Dernekleri Federasyonu]]’nun düzenlediği toplantıda Kiril alfabesinden yana karar çıkmıştır.<ref>Papşu, Murat (2004). [http://www.circassianworld.com/TR/Alfabe_Tartismasi.pdf 2004'te alfabe tartışması] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20140330215808/http://www.circassianworld.com/TR/Alfabe_Tartismasi.pdf |datetarih=30 Mart 2014 }}. Nart, İki Aylık Düşün ve Kültür Dergisi, Sayı 38, Temmuz-Ağustos 2004</ref> Yine de farklı Latin alfabeleri kullanımı görülür.<ref>nartajans.net : [http://www.nartajans.net/nuke/adigabze/Ad%fdge%20Latin%20Alfabesi.doc Latin harfleriyle sembolize edilmiş Adıgey alfabesi]</ref>

[[ISO 639]] kodu '''ady''' ve '''kbd''' olan dilleri konuşan Kafkasyalılar kendi dilleri için kullandıkları '''Adığece/Adıgece/Adigece/Adiğece''' (адыгабзэ/aдыгэбзэ) adını Türkçe ve diğer dillerde ifade ederken de '''Çerkesçe/Çerkezce'''<ref name="Sonerdaur">Soner Daur. [http://www.cerkes.net/cerkes/index.php/daur/195-cerkes-mi-cerkez-mi.html Çerkes mi Çerkez mi?] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20130927212012/http://www.cerkes.net/cerkes/index.php/daur/195-cerkes-mi-cerkez-mi.html |datetarih=27 Eylül 2013 }}</ref> biçimini kullansalar da, her ikisinin yer değiştirerek kullanıldığı da olur. Karaçay-Çerkesya'dakiler kbd kodlu dilleri için ''Çerkesçe'' (шэрджэсыбзэ, черкесыбзэ) terimini de kullanmaktadırlar. Aynı şekilde ''Adığece'' (ve diğer türevleri) bu dil dışındaki metinlerde de kullanılmaktadır. Batı Çerkesçesi (ady) [[Adigey Cumhuriyeti]]'nde, Doğu Çerkesçesi (kbd) ise [[Karaçay-Çerkesya]] ile [[Kabartay-Balkarya]] cumhuriyetlerinde [[resmî dil]]dir. Rusçada dilin resmî adı cumhuriyetlerin adlarına paralel olarak, Adigey'deki ady kodlu dil için ''Adigece'' (адыгейский) Karaçay-Çerkesya'daki kbd kodlu dil için ''Çerkesçe'' (черкесский), Kabartay-Balkarya'daki kbd kodlu dil için de ''Kabardeyce'' (кабардинский) biçimindedir. Bu üç idari birimde yaşayan Çerkesler/Adığeler üç ayrı milliyetmiş gibi (Adıgeyler, Çerkesler ve Kabardeyler) kabul edilmeye başlanmıştır.<ref name="refMuratpapşualfabe">Papşu, Murat (2006). [http://www.circassianworld.com/TR/Adige_Yazisi.pdf Çerkes-Adığe yazısının tarihçesi] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20131214161014/http://www.circassianworld.com/TR/Adige_Yazisi.pdf |datetarih=14 Aralık 2013 }}. Nart, İki Aylık Düşün ve Kültür Dergisi, Sayı 51, Eylül-Ekim 2006</ref> İlgili kaynakların, özellikle dille ilgili olanların çoğu Rusça olduğu için bu terminoloji Türkçeye de aktarılmıştır. Bu yapılırken bir de Adıgey’de konuşulan Batı lehçesi (‘Adıgey dili’) ''Adığece'' olarak tercüme edilmiş ve ortaya “Adığece ve Kabardeyce” gibi gariplikler çıkmıştır.<ref name="refMuratpapşualfabe"/> Türkiye’de ''Çerkes'' sık sık diğer Kafkas

**'''Abhaz-Abaza dilleri''' (konuşanlarına Türkiye'de ayırt etmeksizin ''Abaza'' denir<ref name="Muratpapşuabhazabaza">Papşu, Murat. [http://www.circassianworld.com/TR/Abhaz_Abaza.pdf Bir Adlandırma Sorunu: Abhaz mı Abaza mı?] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20130418031456/http://www.circassianworld.com/TR/Abhaz_Abaza.pdf |datetarih=18 Nisan 2013 }}. Nart, İki Aylık Düşün ve Kültür Dergisi, Kafkas Dernekleri Federasyonu Yayın Organı, Sayı 51, Eylül-Ekim 2006</ref>)

19. yüzyıldaki [[Çerkes Sürgünü]] sırasında Kafkasya'daki yurtlarından [[Osmanlı İmparatorluğu]]na sürgün edilen Çerkeslerin boy-kabile düzenleri yerle bir edildiği gibi şiveleri de bu yıkımdan etkilenmiştir. Bugün Kafkasya'da Batı Çerkesçesi konuşanlar Doğu Çerkesçesi konuşanların beşte biri kadardır. Kafkasya dışı Çerkes [[diaspora]]sının yoğun olduğu Osmanlı coğrafyasında kurulan [[Türkiye]], [[Ürdün]], [[Suriye]] ve [[İsrail]]'de ise bunun tersidir. Sürgün öncesi Kafkasya’da ve bugün diasporada konuşulan en yaygın Batı Çerkesçesi ağzı, nüfusları itibarıyla [[Abzehler]]in konuştuğu ağızdır. Kafkasya’da ise Abzeh ağzı konuşan tek köy Adigey Cumhuriyeti’nde bulunan Hakurine Hable (Şovgenovski)’dir.<ref name="refMuratpapşuçerkesdilleri">Papşu, Murat (2003). [http://www.kafkasfederasyonu.org/kultursanat/anadil/cerkes_dilleri.htm Çerkes dillerine genel bir bakış Kafkasya ve Türkiye] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20130610062416/http://www.kafkasfederasyonu.org/kultursanat/anadil/cerkes_dilleri.htm |datetarih=10 Haziran 2013 }}. Nart Dergisi, Mart-Nisan 2003, Sayı:35</ref> Diasporada [[Şapsığlar]]ın sayısı da Abzehlere yakındır. Hemen hemen aynı bölgelerde, birçok köyde de karışık olarak yaşamaktadırlar. Şapsığların tarihi topraklarının büyük bölümü bugünkü Adigey Cumhuriyeti’nin sınırları dışında kalmıştır. Adıgey’deki küçük bir grup dışında Şapsığlar bugün [[Krasnodar Krayı]]’nın [[Tuapse]] ve [[Lazarevsk]] ilçelerine bağlı köylerde yaşıyorlar (yaklaşık 10 bin). 1924-1945 yıllarında feshedilene kadar [[Şapsığ Ulusal Rayonu]] döneminde Şapsığcanın gelişimi için adımlar atılsa da, Adigey Cumhuriyeti’nin dışında kaldıklarından günümüzde anadillerinde eğitim ve yayın hakkından yararlanamamaktadırlar.<ref name="refMuratpapşuçerkesdilleri"/> Bjeduğ ve Temirgoy ağızlarını konuşanların sayısı Kafkasya’daki nüfuslarıyla ters orantılı olarak Türkiye’de ve diğer ülkelerde nispeten azdır; Temirgoylar (Çemguylar) diasporadaki en küçük Çerkes topluluğudur. Günümüzde Adigey Cumhuriyeti’ndeki Çerkeslerin çoğunu Bjeduğlar ve Temirgoylar oluşturur. Kafkasya’da kalmadığı için Çerkes diyalektolojisinde adları geçmeyen Hatukaylar ise birkaç köy dışında [[Kayseri]]-[[Pınarbaşı]]’nda yaşarlar (18 köy).<ref name="refMuratpapşuçerkesdilleri"/> Diyasporada Doğu Çerkesçesi konuşanların sayısı az olup Kafkasya'dakiyle ters orantılıdır. Türkiye’deki Çerkesler içinde dillerini en iyi koruyan grup olan Kabardeylerin en yoğun yaşadığı bölge, esas olarak Kayseri ve [[Sivas]]’a bağlı köylerin bulunduğu [[Uzunyayla]] ile [[Maraş]]-[[Göksun]] ilçesidir.<ref name="refMuratpapşuçerkesdilleri"/>

[[TRT-3]] kanalında devletçe yayın yapılan ilk Çerkes dili Türkiye'de sayıları en az olan Kabardeylerin konuştuğu Doğu Çerkesçesidir.<ref name="refCahitaslan2005">Aslan, Cahit (2005). [http://www.cerkesarastirmalari.org/pdf/turkcekitap/doguakdenizdeki_cerkesler.pdf Doğu Akdeniz’deki Çerkesler] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20131004214409/http://www.cerkesarastirmalari.org/pdf/turkcekitap/doguakdenizdeki_cerkesler.pdf |datetarih=4 Ekim 2013 }}. Adana Kafkas Kültür Deneği Yayınları, Yayın No : 02, Temmuz-2005, Adana</ref><ref>Nart Ajans : [http://www.nartajans.net/site/haberler_399_trt_nin_cerkezce_yayini_begenildi.html TRT'nin Çerkezce yayını beğenildi]</ref><ref>Dr Meşfeşşu Necdet Hatam. [http://www.circassiancenter.com/cc-turkiye/yorum/nh/131_bilgi.htm Bilgi kirliliği] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20131004215931/http://www.circassiancenter.com/cc-turkiye/yorum/nh/131_bilgi.htm |datetarih=4 Ekim 2013 }}</ref>

Batı (Adıgabze aдыг'''a'''бзэ) ve Doğu (Adıgebze aдыг'''э'''бзэ) Çerkes dilleri arasındaki ses değişimleri:<ref name="refMuratpapşubatıadige">Papşu, Murat. [http://www.kafkas.org.tr/kultur/Bati_Adige_Alfabe.pdf Batı Adığe alfabesi] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20130502185426/http://www.kafkas.org.tr/kultur/Bati_Adige_Alfabe.pdf |datetarih=2 Mayıs 2013 }}</ref><ref name="refMuratpapşudoğuadige">Papşu, Murat. [http://www.kafkas.org.tr/kultur/Dogu_Adige_Alfabesi.pdf Doğu Adığe (Kabardey) alfabesi] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20130502190256/http://www.kafkas.org.tr/kultur/Dogu_Adige_Alfabesi.pdf |datetarih=2 Mayıs 2013 }}</ref><ref name="Geonamescaucasus">[http://www.geonames.de/wl-eus-caucasus.html geonames.de : Basque • Caucasus glossary]</ref><ref>[http://www.circassiancenter.com/cc-turkiye/edebiyat/genel_konular/075_karsilastirmali.htm Karşılaştırmalı değişiklik / Тхэпкъылэр зымыкъуытэ зэхъуэчьыныгъэ мыйынхэр] (Çerkesçe)</ref>