Vikipedi

Bilim: Revizyonlar arasındaki fark

Etkileşimli olarak geçmişe göz at
[kontrol edilmiş revizyon][kontrol edilmiş revizyon]
← Önceki sürümle aradaki farkSonraki sürümle aradaki fark →
İçerik silindi İçerik eklendi
GörselVikimetin
InternetArchiveBot (mesaj | katkılar)
Botlar
775.210 değişiklik
Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0
Khutuck Bot (mesaj | katkılar)
Botlar
1.111.729 değişiklik
k Tarih bağlantısı düzenleme
49. satır:
Antik çağlarda maddenin belirli temel elementlerden oluştuğu düşünülür ve birçok kültürde bunlar [[hava]], [[su]], [[ateş]] ve [[toprak|toprağı]] içerirdi. Bununla birlikte antik Yunan filozoflardan bir kısmı [[atom]] fikrini ortaya atmış ve her şeyin çok küçük yapıtaşlarından meydana geldiğini öne sürmüşlerdir. Bu filozoflara daha sonra [[atom]]cu filozoflar da denmiştir. Çok eski çağlardan beri insanlar metalürji ile uğraşmakta, çeşitli eşyanın yapımında kimyasal olayları ve bunların sonucu olan ürünleri kullanmaktaydılar; örneğin camdan eşyanın üretiminde. Orta Çağ'a doğru [[simya]] geleneği ortaya çıkmıştır. Simya geleneği kimyanın öncülüdür ve mistisizm, felsefe gibi ögelerle kimyasal çeşitli araştırmaların karışımından ibarettir. Simyada özellikle iki önemli kavram ve amaç bulunmaktaydı: biri zaman zaman ''felsefe taşı'' olarak da anılan ve her türlü maddenin veya metalin altına dönüştürülmesine yardımcı olacak efsanevi bir şey, diğeri ise içen kişiye ölümsüzlük veya çok uzun yaşam vadedecek ''ölümsüzlük iksiri'' yani ''ab-ı hayat''.
[[Dosya:Labo-Lavoisier-IMG 0501.jpg|Bugün ''Musée des Arts et Métiers'' isimli Fransız müzesinde bulunan, [[Lavoisier]]'in [[laboratuvar]]ı.|thumb|275px]]
Zamanla simyaya olan ilgi daha da bilimselleşmiş ve simyadan ayrık olarak kimya bilimi ortaya çıkmıştır. Modern kimyanın simyadan ayrışması ve temellerinin atılmasında önemli katkıları olan bir isim [[Robert Boyle]]'dur. Bugün özellikle ismini verdiği [[Boyle yasası]] ile tanınan Boyle atomcu fikriyatı savunan bir bilim insanıydı. Fransız bilim insanı [[Antoine Lavoisier]] ise [[kütlenin korunumu kanunu]] ile gerek kimya gerekse bilim tarihinde önemli bir adım atmış, ''kimya biliminin babası'' olarak da anıldığı olmuştur.<ref>"'''Lavoisier, Antoine'''." <span style="text-decoration:underline;">Encyclopædia Britannica</span>. 2007. Encyclopædia Britannica Online. 24 July 2007 <http://www.britannica.com/eb/article-9369846>.</ref> Kendisi ayrıca [[oksijen]] ve [[hidrojen]]i tespit edip adlandırandır. [[19. yüzyıl]]ın başına kadar kimyanın, öteki fizik bilimlerin tersine, [[tümevarım]] (induction) yönünün [[tümdengelim]] (deduction) yönünden daha baskın olması, onun [[biyoloji]]k bilimlere daha yakın olmasına neden oluyordu. Ama [[matematik]] ve [[fizik]] yöntemlerin kimyaya uygulanması sonucu yeni bir bilim dalının, yani fizikokimyanın doğmasında başta [[Wilhelm Ostwald]]<ref>[http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1909/ostwald-bio.html nobelprize.org] Nobel Ödülü resmi sitesindeki ''Wilhelm Ostwald'' bölümü. (İngilizce)</ref>, [[Van't Hoff]]<ref>[http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1901/hoff-bio.html nobelprize.org] Nobel Ödülü resmi sitesindeki ''Jacobus H. van 't Hoff'' bölümü. (İngilizce)</ref> ve [[Arrhenius]]<ref>[http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1903/arrhenius-bio.html nobelprize.org] Nobel Ödülü resmi sitesindeki ''Svante Arrhenius'' bölümü. (İngilizce)</ref>'un payları büyüktür. Kimyasal maddelerin fiziksel değişimlerini, fiziksel olayların kimyasal maddelerin özeliklerinden yararlanılarak açıklanmasını konu alan ve [[elektrokimya]], [[kolloid]] kimyası, [[çekirdek kimyası]] ve [[polimer]] kimyası gibi kollara ayrılan fizikokimya, bu bilginlerin [[1881]]'de ''Zeitschrift Für Physikalische Chemie'' adlı bilim dergisini yayımlamalarıyla bilim dünyasında kimyadan ayrı bir dal olarak yerini almıştır. İnsanların öğrenme ve araştırma merakı zamanla analitik (çözümlemeli) kimyanın doğmasına neden olmuş, bu durum zaman içinde koordinasyon kimyasının ve endüstriyel analitik kimyanın gelişmesine zemin hazırlamıştır. Analitik metotların keşfi tıp, biyoloji ve [[genetik]] alanında kimyanın kullanımını yaygınlaştırmıştır. [[Penisilin]] ve [[vitamin]]lerin keşfi ile kimya biliminin insanın yaşam kalitesini artırdığı gerçeğinin yanında gelişen [[teknoloji]]nin üretim süreçlerinde kullanılmaya başlanması, [[çevre]] sorunlarına neden olmuş, bu durum doğal kaynakların ihtiyatsızca sarf edilmesi sonucunu doğurmuştur. Bu nedenle çevre kimyası ve [[su]] kimyası gibi alt bilim dalları da gelişmiştir.
 
==== Matematik ve Geometri ====
78. satır:
Orta Çağ boyunca Orta Doğu başta olmak üzere İslam'ın yayıldığı topraklarda birçok önemli İslam hekimi yetişmiştir. Bunlardan biri İranlı [[Razi]], nöroşirürji ve oftalmoloji dallarında sıklıkla bir öncü olarak görülmüştür.<ref name="Safavi-Abbasi">S Safavi-Abbasi, LBC Brasiliense, RK Workman (2007), "The fate of medical knowledge and the neurosciences during the time of Genghis Khan and the Mongolian Empire", ''Neurosurg Focus'' '''23''' (1), E13, p. 3.</ref> Deneysel tıbbın önemini vurgulayan Razi ayrıca birçoğuna göre pediatri dalının da babasıdır.<ref name=Tschanz>David W. Tschanz, PhD (2003), "Arab Roots of European Medicine", ''Heart Views'' '''4''' (2).</ref> Yazdığı birçok eserde çok çeşitli tıbbi bilgiler aktaran Razi ayrıca [[çiçek hastalığı]] ile [[kızamık]] hastalığını birbirinden ayıran ve açık bir şekilde tanımlayıp, diyagnozunu yapan ilk hekimdir. Alerji ve immünoloji konularında da ilk eser veren hekim kendisidir. Bir başka tanınmış Müslüman hekim de [[İbn-i Sina]]'dır. 14 ciltlik başyapıtı ''[[el-Kanun fi't-Tıb]]'' (Tıbbın Kanunu) isimli eseri tıp açısından [[enfeksiyöz hastalık|bulaşıcı hastalıkların]] ve [[cinsel yolla bulaşan hastalıklar]]ın keşfi<ref>[[George Sarton]], ''Introduction to the History of Science''.<br />([[cf.]] Dr. A. Zahoor and Dr. Z. Haq (1997). [http://www.cyberistan.org/islamic/Introl1.html Quotations From Famous Historians of Science], Cyberistan.)</ref>, enfeksiyöz hastalıkların yayılımının önüne geçmek amacıyla karantina uygulamasının ortaya atılması<ref>David W. Tschanz, MSPH, PhD (August 2003). "Arab Roots of European Medicine", ''Heart Views'' '''4''' (2).</ref>, mikroorganizmaların varlığının varsayılması<ref>[http://www.unani.com/avicenna%20story%203.htm The Canon of Medicine], The American Institute of Unani Medicine, 2003.</ref> ve nöropsikiyatri<ref name="Safavi-Abbasi"/> vb. birçok keşfi ve buluşu içinde barındırır.
 
Orta Çağ ve sonrasında Batı'da önemli tıbbî buluşlar olmuştur. [[Garcia de Orta]] [[tropikal tıp|tropikal tıbbın]] öncüsü olarak ortaya çıkıp başta [[kolera]] olmak üzere çoğu tropikal hastalığı doğru şekilde tanımlarken, William Harvey, Batı'da kan dolaşımını doğru ve tam bir şekilde açıklayan ilk Batılı olmuştur. Daha sonraları 19. yüzyılda [[Louis Pasteur]] ilk başarılı [[kuduz]] [[Aşı (tıp)|aşı]]sını bulmuş, kendi ismini alacak olan [[pastörizasyon]] işlemini de ilk kez ortaya atmıştır. Louis Pasteur aynı zamanda [[Robert Koch]] ve [[Ferdinand Cohn]] ile birlikte mikrobiyoloji dalının babalarından biri olarak kabul edilir. [[1905]] yılında Nobel Ödülü almış olan Robert Koch aynı zamanda ''[[Tuberculosis bacillus]]'' ve ''[[Vibrio cholera]]'' gibi hastalığa neden olan önemli bakterileri ilk kez izole eden kişidir. Daha sonra kendi adıyla anılacak olan [[Koch postülatları]]nı geliştirmiştir.
 
[[Dosya:Cheshm manuscript.jpg|[[Göz]]ün [[anatomi]]si üzerine, 1200 yılı tarihli bir Arapça el yazması.|thumb|200px|left]]
109. satır:
İtalyan [[rönesans]]ı sırasında yazar [[Niccolò Machiavelli]] yazdığı ''[[Prens (kitap)|Prens]]'' (''Il Principe'') isimli eseriyle siyaset bilimi tarihi açısından önemli bir yere gelmiştir. Eserde farklı durumlarda iktidara gelen hükûmdarın her duruma göre nelere öncelik tanıması gerektiği, nasıl bir siyaset izlemesi gerektiği açıklanır. Orta Çağ'da ve sonrasındaki dönemde birçok farklı siyasî iktidar biçimi ve devlet yapılanması farklı isimlerce savunulmuştur. Örneğin Fransız hukukçu [[Jean Bodin]] iktidar ve devlet üzerine yazdığı ''Devlet üzerine Altı Kitap'' (''Les Six livres de la République'') isimli eseriyle tanınmış, mutlakiyetçiliği şiddetle savunmuştur.
 
Bir bilim olarak siyaset bilimi özellikle 19. yüzyılda akademik anlamda yapılanmaya başlamış, 1880 yılında ABD'de ilk siyaset bilimi okulu (bölümü) kurulmuş ve daha sonra [[1903]] yılında ''Amerikan Siyaset Bilimi Birliği'' kurulmuştur. Siyaset bilimi üzerine akademik çalışmalar artarak devam etmiş, birçok farklı üniversitede siyaset bilimi bölümleri açılmıştır.
 
==== Psikoloji ====
[[Dosya:Canons of medicine.JPG|[[İbn-i Sina]]'nın ''el-Kanun fi't-Tıb'' (Tıbbın Kanunu) isimli kitabının [[1484]] tarihli Latince bir kopyası. Bu eser genel olarak tıbbı konu aldığı gibi içinde klinik psikoloji başta olmak üzere psikoloji de konu edilmiştir.|thumb|left]]
Bugün psikoloji bilimi içerisinde konu edilen çoğu kavram, olay ve fenomen antik Hindistan, Çin ve Mısır gibi medeniyetlerde de felsefî ilgiye mazhar olmuştur. Eflatun ve Aristo gibi Yunan filozoflar da psikolojik çeşitli konulara yazınların ve düşüncelerinde yer vermişlerdir.<ref name="DescAndKant">[http://www.psychology.sbc.edu/Descartes%20and%20Kant.htm "Descartes and Kant: Philosophical Origins of Psychology." Sweet Briar College - Department of Psychology.] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20081202034336/http://www.psychology.sbc.edu/Descartes%20and%20Kant.htm |date=2 Aralık 2008 }} URL erişim tarihi: 26 Temmuz 2008</ref> Bununla birlikte psikolojide klinik<ref>Ibrahim B. Syed PhD, "Islamic Medicine: 1000 years ahead of its times", ''[[The Islamic Medical Association of North America|Journal of the Islamic Medical Association]]'', 2002 (2), p. 2-9.</ref> ve deneysel yaklaşımlar<ref name=Khaleefa>Omar Khaleefa (Summer 1999). "Who Is the Founder of Psychophysics and Experimental Psychology?", ''American Journal of Islamic Social Sciences'' '''16''' (2).</ref> Orta Çağ'daki Müslüman bilim insanları tarafından başlatılmıştır.
 
136. satır:
 
==== Bilimin modernleşmesine katkıda bulunanlar ====
[[Radyoloji]]nin kurucusu olan [[Marie Curie]]'nin bilime yaptığı katkılar kimya alanında büyük yankı uyandırmıştır. [[Radyoaktivite]] alanındaki çalışmaları ona, [[1903]] yılında fizik alanında ve [[1911]] yılında kimya alanında Nobel kazandırmıştır.<ref>[http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1903/ nobelprize.org] (The Nobel Prize in Physics 1903) Nobel Ödülü resmi sitesindeki 1903 Fizik Ödülü sayfası. (İngilizce)
</ref><ref>[http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1911/ nobelprize.org] (The Nobel Prize in Chemistry 1911) Nobel Ödülü resmi sitesindeki 1911 Kimya Ödülü sayfası. (İngilizce)</ref> [[Albert Einstein]]'in [[Almanlar|Alman]] ''Annalen der Pysik'' dergisinde yayınlanan ''Işığın oluşum ve dönüşümü üzerine bir görüş,''<ref>[[Albert Einstein]] Annalen der Physik 17, 132 (1905), Über einen die Erzeugung und Verwandlung des Lichtes betreffenden heuristischen Gesichtspunkt.</ref> ''Molekül boyutlarının yeni bir belirlemesi''<ref>[[Albert Einstein]] Annalen der Physik 17, 549 (1905), Über die von der molekularkinetischen Theorie der Wärme geforderte Bewegung von in ruhenden Flüssigkeiten suspendierten Teilchen.</ref> ve ''Hareketli Cisimlerin Elektrodinamiği''<ref>[[Albert Einstein]] Annalen der Physik 17, 891 (1905), Zur Elektrodynamik bewegter Körper.</ref> başlıkları altındaki makaleleri fizik bilimi için yeni bir sayfanın açılmasına sebep oluyordu. [[Genel görecelik]] ve [[Özel görecelik]], Einstein tarafından fiziğe sunulan en karışık ve en gizemli teorilerden sayılır. Hâlen tartışmalara sebep olsa da yüzyılın en önemli bilim insanlarından sayılan Einstein, 1921 de [[Fotoelektrik etki]] olayına getirdiği açıklama ile Nobel Ödülü'ne layık görülmüştür.<ref>[http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1921/ nobelprize.org] (The Nobel Prize in Physics 1921) Nobel Ödülü resmi sitesindeki 1921 Fizik Ödülü sayfası. (İngilizce)</ref><ref>[http://galileo.phys.virginia.edu/classes/252/photoelectric_effect.html The Photoelectric Effect]</ref>
[[Dosya:Kurt Godel.jpg|thumb|sol|110px|20. yüzyıl matematiğinin yönünü değiştiren [[Kurt Godel|Godel]]]]
145. satır:
Genel olarak 20. yüzyılda [[Kaos kuramı|karmaşıklık teorisi]], [[oyun teorisi]], [[topoloji]] gibi birçok yeni matematik dalı ve çalışma alanı ortaya çıkmıştır.
 
[[1953]] yılında [[DNA]]'nın yapısını bulan bilim insanları [[Francis Crick]]<ref>[http://nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/1962/crick-bio.html nobelprize.org] Nobel Ödülü resmi sitesindeki ''Francis Crick'' bölümü. (İngilizce)</ref>, [[James Dewey Watson]]<ref>[http://nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/1962/watson-bio.html nobelprize.org] Nobel Ödülü resmi sitesindeki ''James Dewey Watson'' bölümü. (İngilizce)</ref> ve [[Maurice Wilkins]]<ref>[http://nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/1962/wilkins-bio.html nobelprize.org] Nobel Ödülü resmi sitesindeki ''Maurice Wilkins'' bölümü. (İngilizce)</ref>, genetik alanındaki gelişmelere büyük katkıda bulunmuşlardır. Genetik bilgiyi taşıyan DNA nın çözümü, yüzyılın en önemli bilimsel çalışmalarından birisidir. Genetiğin yeni teknolojik şartlarda ilerleme kaydetmesiyle hastalıkların daha oluşmadan tespiti mümkün olabilecektir.
 
==== Modernleşmede kullanılan metotlar ====
202. satır:
 
Sosyal bilimlerin bir ampirik bilim olup olmaması durumu 20. yüzyıldan beri tartışma konusu olmuştur. Bu tartışmalar etrafında sosyal ve davranışsal dalların bir kısmı bilimsel olmadıkları eleştirileriyle karşılaşmıştır. Hatta bazı akademisyenler (örneğin Nobel Ödülü sahibi fizikçi [[Percy W. Bridgman]],<ref name="slepman">{{Dergi kaynağı| soyadı = Siepmann | ad = J. P. | başlık=What is Science? (Editorial) | journal=Journal of Theoretics | yıl=1999 | cilt=3 | url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1998RPPh...61...77K | erişimtarihi=23 Temmuz 2007}}</ref>) ve bazı siyasetçiler (örneğin ABD Senatörü [[Kay Bailey Hutchinson]]<ref name="staff19">{{Web kaynağı | url = http://www.asanet.org/page.ww?section=Advocacy&name=Social+Sciences+Under+Attack | başlık = Behavioral and Social Science Are Under Attack in the Senate | erişimtarihi = 23 Temmuz 2007 | yayımcı = American Sociological Association | tarih = 19 Mayıs 2006 | yazar = Staff | arşivurl = https://web.archive.org/web/20150912040643/http://www.asanet.org/page.ww?section=Advocacy&name=Social+Sciences+Under+Attack | arşivtarihi = 12 Eylül 2015 | ölüurl = yes }}</ref>), diğer dallara oranla spesifik-olmayan, muğlak veya bilimsel açıdan yersiz buldukları bazı dallar için "bilim" sözcüğünü kullanmaktan kaçınmıştırlar.
[[Dosya:Académie des Sciences 1671.jpg|thumb|150px|{{Dil|fr|[[Fransız Bilimler Akademisi|Académie des sciences]]}}'i ziyareti sırasında [[XIV. Louis]], [[1671]].|left]]
 
=== Kurumlar ===
"https://tr.wikipedia.org/wiki/Bilim" sayfasından alınmıştır