Semerkant: Revizyonlar arasındaki fark

[[Buhara Yahudileri]], Orta Asya’nın en eski etnik ve dînî gruplarından biridir. Diğer Yahudi gurupları ile olan sınırlı ilişkilerinden ve içinde yaşadıkları coğrafyadan dolayı, ayrı bir Yahudi grubu olarak nitelendirilmiştir. Buhara Yahudileri terimi Rusya’nın Orta Asya’yı ele geçirmesinden önce bu bölgeyi ziyaret eden Avrupalı seyyahlar tarafından, o dönemde cemaatin çoğunun Buhara Emirliği idaresinde yaşıyor olmasından dolayı kullanılmıştır. Farsça'nın bir lehçesi olan [[Buhori dili]]ni konuşan Semerkant'ın Yahudi halkı da bu gruba dahildir.<ref name="etno">[http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=bhh Ethnologue.com'da Buhori Girişi]</ref> Çeşitli tarihlerde Mısırlılar, Asurlular, Babilliler, Romalılar gibi kavimler tarafından işgale uğrayan Filistin'den, Yahudi nüfusun büyük bir kısmı sürülmüş, esaret altına alınmış ve göçe zorlanmıştır. Geleneklerine göre Buhara Yahudileri, M.Ö. 6. yüzyılda Babil Sürgününden geri dönmeyen kabilelerinden geldiklerine inanırlar. Pers İmparatorluğu döneminde İran’da ve Orta Asya’da önemli Yahudi toplulukları oluşmaya başlamıştı Semerkant'ın en eski sakinlerindendir. Pers imparatoru Kiros, Soğdiğana'yı ele geçirip Semerkant şehrini kurduktan sonra, yanında bulunan ve kendilerine güvenli bir sığınak arayan Yahudileri, Semerkant'ta iskan etmiştir. Yahudilik, Orta Asya’da özellikle İpek Yolu’nun yoğun ticarî faaliyetlere imkân vermesinden dolayı yayılma imkânı bulmuştur. Arapların bölgeyi ele geçirmesinden önce Soğdiana'da önemli Yahudi yerleşim birimleri bulunmaktaydı. Müslüman Arapların bölgeye geldiği 8. yüzyıldan sonrada Yahudiler bölgede ciddi bir nüfusa sahip olmaya devam ettiler. İspanyalı Yahudi bir seyyah olan Benjamin Tudela 12. yüzyılın sonlarında yalnızca Semerkant’ta 50.000 Yahudi bulunduğundan söz etmiştir. 14. yüzyılda Timur’un bölgeyi ele geçirdiği tarihlerde de Buhara ve Semerkant’ta yaşayan Yahudilere atıfta bulunulmuştur. Buhara Yahudileri aynı dinin mensubu olmalarına ve ortak bir kökeni paylaşmalarına rağmen asırlar süren diaspora sürecinden sonra diğer Yahudilerle aralarında dikkate değer kültürel farklılıklar oluşmuştur. Buhara Yahudileri uzun süre İslam kültüründe Müslümanlarla birlikte, onlarla yan yana yaşamış ve karşılıklı ilişkilerde bulunmuştur. Bu durum onlar arasında kültürel etkileşime önemli bir zemin hazırlamıştır. Bu etkileşim neticesinde Buhara Yahudileri’nden çeşitli tarihlerde İslam’ı kabul edenler olmuş, bunların bir kısmı zamanla bölgede egemen unsur olan Özbekler ya da Tacikler arasında erimiştir. Bunun dışında 18. yüzyılın ortalarında ve 19. yüzyılın erken dönemlerinde Buhara Yahudileri’nden [[Çala]] adı verilen bir grup ortaya çıkmıştır. Farsça "ne o ne bu" anlamına gelen Çala, Müslüman geleneğe bağlıymış gibi görünüp, gizli olarak Yahudiliğe bağlılıklarını sürdüren Buhara Yahudileri için kullanılmış bir terimdir. Çalalar, bir Müslümanın yapması gereken her şeyi yapar görünmüşler, bunun yanında kendi evlerinde Yahudi geleneklerini icra etmeye ve ibadetlerini gerçekleştirmeye devam etmişlerdir. Buhara Hanlığı’nda resmî olarak Çalalar diğer Yahudilerden daha çok hak ve imtiyaza sahip olmuştur. Çünkü onlar İslam’ı kabul eder görünmekle Müslüman tebaa statüsünü elde etmiştir. Semerkant, 1868’de Ruslar tarafından ele geçirildikten sonra Ruslara destek veren ve Buhara Emirliği'nin hakimiyetinden kurtulmak isteyen Yahudiler için, özellikle de Çalalar için bir çekim merkezi olmuştur. Çok sayıda Buhara Emirliği sınırlarında yaşayan Çala, 1868’den sonra kitle halinde Semerkant’a göç etmiştir. Buhara Emirliği sınırları içinde gizli olarak Yahudi ritüellerini ve geleneklerini sürdüren Çalalar Ruslar tarafından yönetimi ele geçirilen Semerkant’ta kendi Yahudi uygulamalarına dönebilmiştir. 1991'de Sovyetler Birliği'nin dağılmasıyla Buhara Yahudilerinin yoğun olarak bulunduğu Özbekistan bağımsız olunca milliyet esasına göre oluşan devlet yapısı ve anlayışı, azınlıkları tedirgin etmiş, ve Buhara Yahudileri gibi çeşitli azınlıkların göç oranında önemli bir artış yaşanmıştır. Sovyetler Birliği'nin dağılmasını takip eden 5-6 yıl içinde binlerce Yahudi, yüzyıllardır yaşadıkları toprakları terk ederek [[İsrail]], [[Amerika Birleşik Devletleri|ABD]], [[Kanada]], [[Avustralya]] ve [[Avrupa]]ya göçerek Semerkant'tan ayrılmış geride az sayıda Buhara Yahudisi kalmış ve bu süreç yetkililerce engellenememiştir. Günümüzde Semerkant'ın doğusunda bugün sadece birkaç ailenin kaldığı Buhori dilini konuşan büyük bir Buhara Yahudisi mahallesi bulunur.