|
== Nüfus yapısı ve dil ==
[[Dosya:Bilingual Samarkand.jpg|thumb|sol|250px|Semerkant'ın Bo'zi mahallesindeki Özbekçe(Latin) ve Tacikçe(Kiril) hoşgeldiniz tabelası.]]
Antik dönemde İranî bir halk olan Soğdarın merkezi olan Semerkant'ta günümüzde nüfusun %70ini, modern [[Farsça]]'nın [[Kiril alfabesi]]yle yazılan bir varyantı olan [[Tacikçe]]'yi konuşan [[Tacikler]] oluşturmaktadır.<ref name=Foltz>{{citeDergi kaynağı journal|authorlink=Richard Foltz|yazar=Richard Foltz|başlık=The Tajiks of Uzbekistan|journal=Central Asian Survey|cilt= 15|sayı=2|sayfalar= 213–216 |yıl=1996|doi=10.1080/02634939608400946}}</ref><ref name="Karl Cordell 1999. pg 201">Karl Cordell, "Ethnicity and Democratisation in the New Europe", Routledge, 1998. p. 201: "Consequently, the number of citizens who regard themselves as Tajiks is difficult to determine. Tajikis within and outside of the republic, Samarkand State University (SamGU) academic and international commentators suggest that there may be between six and seven million Tajiks in Uzbekistan, constituting 30% of the republic's 22 million population, rather than the official figure of 4.7%(Foltz 1996;213; Carlisle 1995:88).</ref><ref name="Lena Jonson 2006. pg 108">Lena Jonson (1976) "Tajikistan in the New Central Asia", I.B.Tauris, p. 108: "According to official Uzbek statistics there are slightly over 1 million Tajiks in Uzbekistan or about 3% of the population. The unofficial figure is over 6 million Tajiks. They are concentrated in the Sukhandarya, Samarqand and Bukhara regions."</ref><ref name="ReferenceD">[[Richard Foltz]]. A History of the Tajiks. Iranians of the East. London: [[I.B. Tauris]], 2019</ref><ref>{{Web kaynağı | url = https://www.dw.com/ru/таджики-в-узбекистане-два-мнения/a-965253 | başlık = Таджики в Узбекистане: два мнения | website = Deutsche Welle | erişimtarihi = 22 Mart 2019 | arşivengelli = evet}}</ref><ref name="catoday.org">{{Web kaynağı | url = http://catoday.org/tjru/11180-uzbekistan-tadzhikskiy-yazyk-podavlyaetsya | başlık = Узбекистан: Таджикский язык подавляется | website = catoday.org — ИА "Озодагон" | erişimtarihi = 22 Mart 2019 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20190322114708/http://catoday.org/tjru/11180-uzbekistan-tadzhikskiy-yazyk-podavlyaetsya | arşivtarihi = 22 Mart 2019}}</ref><ref name="lingvomania.info">{{Web kaynağı | url = http://lingvomania.info/2016/status-tadzhikskogo-yazyka-v-uzbekistane.html | başlık = Статус таджикского языка в Узбекистане | website = Лингвомания.info — lingvomania.info | erişimtarihi = 22 Mart 2019 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20161029222029/http://lingvomania.info/2016/status-tadzhikskogo-yazyka-v-uzbekistane.html | arşivtarihi = 29 Ekim 2016}}</ref><ref name="news.tj">{{citeWeb kaynağı web|url=https://news.tj/ru/news/opinion/20190318/tadzhiki-irantsi-vostoka-retsenziya-knigi-ot-kamoliddina-abdullaeva|başlık=Таджики – иранцы Востока? Рецензия книги от Камолиддина Абдуллаева|website=«ASIA-Plus» Media Group / Tajikistan — news.tj|erişimtarihi=22 Mart 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190327090939/https://news.tj/ru/news/opinion/20190318/tadzhiki-irantsi-vostoka-retsenziya-knigi-ot-kamoliddina-abdullaeva|arşivtarihi=27 Mart 2019|url-status ölüurl =dead evet }}</ref> Taçik/Tazik adı Eski Farsça'da Arap demek iken 7. yy’dan sonra Arap dinine mensup kişi, Müslüman anlamını kazanmıştır. Maveraünnehir'in Müslüman olmayan halkı İslamiyeti kabul eden İranî halka Tacik demişlerdir. Farsça, özellikle 9. yüzyılda Samanîler döneminde Semerkant'ta hakim dil ve kültür haline gelmiştir. Türkî hanedanlar döneminde dahi resmi yazışma dili Farsça'ydı. Semerkant, Buhara ile birlikte Arap alfabesiyle yazılan Yeni Farsça'nın doğup geliştiği şehirlerden biri olmuştur. Burada, Farsça'nın birçok klasik şairi ve yazarı doğup büyümüş veya yaşamıştır. En ünlülerinden [[Ömer Hayyam]] eğitimini Semerkant medreselerinde almış, Farsça edebiyatın kurucusu olarak kabul edilen [[Rudekî]] ile Nizamî-i Aruzî ve Sûzenî-i Semerkandî de burada doğmuştur. Farsça, Semerkant'ta Sovyet dönemine kadar da bu üstünlüğünü korumuştur. Günümüzde Tacikler, özellikle Semerkant'ın ana tarihi mimari anıtlarının bulunduğu şehrin doğusunda yoğunlaşmaktadır.
Semerkant'ın en büyük ikinci etnik grubu Türkî bir dil olan [[Özbekçe]] konuşan [[Özbekler]] şehrin batısında yoğunlaşmışlardır. Özbeklerin kökeni, isimlerini 14. yüzyılda [[Altın Orda Devleti|Altın Ordu]] Hanı olan [[Özbek Han]]'dan alan ve çeşitli Türkî boyların bir araya gelmesiyle oluşan Altın Ordu bünyesindeki Özbek Ulusuna dayanmaktadır. 1501'de Semerkant'ı ele geçirerek [[Özbek Hanlığı]]nı kurmuşlardır. Edebi ve yazı dili olarak kullandıkları dil, 20. yüzyıla kadar Türkî veya Lehçe-i Çağatay olarak adlandırılan Türk dillerinin Uygur grubuna ait olan [[Çağatayca]] idi. Sovyet döneminde kiril alfabesiyle yazılmaya başlanmış ve Özbekçe adını almıştır. Özbekçe günümüzde Semerkant'ta resmi dil olmakla beraber Tacikçe'den sonra en çok konuşulan ikinci dildir.<ref name="PB">[[Paul Bergne]]: ''The Birth of Tajikistan. National Identity and the Origins of the Republic''. International Library of Central Asia Studies. [[I.B. Tauris]]. 2007. Pg. 106</ref>
=== Yahudilik ===
[[Buhara Yahudileri|Buhara Yahudileri]], Orta Asya’nın en eski etnik ve dînî gruplarından biridir. Diğer Yahudi gurupları ile olan sınırlı ilişkilerinden ve içinde yaşadıkları coğrafyadan dolayı, ayrı bir Yahudi grubu olarak nitelendirilmiştir. Buhara Yahudileri terimi Rusya’nın Orta Asya’yı ele geçirmesinden önce bu bölgeyi ziyaret eden Avrupalı seyyahlar tarafından, o dönemde cemaatin çoğunun Buhara Emirliği idaresinde yaşıyor olmasından dolayı kullanılmıştır. Farsça'nın bir lehçesi olan [[Buhori dili]]ni konuşan Semerkant'ın Yahudi halkı da bu gruba dahildir.<ref name="etno">[http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=bhh Ethnologue.com'da Buhori Girişi]</ref> Çeşitli tarihlerde Mısırlılar, Asurlular, Babilliler, Romalılar gibi kavimler tarafından işgale uğrayan Filistin'den, Yahudi nüfusun büyük bir kısmı sürülmüş, esaret altına alınmış ve göçe zorlanmıştır. Geleneklerine göre Buhara Yahudileri, M.Ö. 6. yüzyılda Babil Sürgününden geri dönmeyen kabilelerinden geldiklerine inanırlar. Pers İmparatorluğu döneminde İran’da ve Orta Asya’da önemli Yahudi toplulukları oluşmaya başlamıştı. Yahudilik, Orta Asya’da özellikle İpek Yolu’nun yoğun ticarî faaliyetlere imkân vermesinden dolayı yayılma imkânı bulmuştur. Arapların bölgeyi ele geçirmesinden önce Soğdiana'da önemli Yahudi yerleşim birimleri bulunmaktaydı. Müslüman Arapların bölgeye geldiği 8. yüzyıldan sonrada Yahudiler bölgede ciddi bir nüfusa sahip olmaya devam ettiler. İspanyalı Yahudi bir seyyah olan Benjamin Tudela 12. yüzyılın sonlarında yalnızca Semerkant’ta 50.000 Yahudi bulunduğundan söz etmiştir. 14. yüzyılda Timur’un bölgeyi ele geçirdiği tarihlerde de Buhara ve Semerkant’ta yaşayan Yahudilere atıfta bulunulmuştur. Buhara Yahudileri aynı dinin mensubu olmalarına ve ortak bir kökeni paylaşmalarına rağmen asırlar süren diaspora sürecinden sonra diğer Yahudilerle aralarında dikkate değer kültürel farklılıklar oluşmuştur. Buhara Yahudileri uzun süre İslam kültüründe Müslümanlarla birlikte, onlarla yan yana yaşamış ve karşılıklı ilişkilerde bulunmuştur. Bu durum onlar arasında kültürel etkileşime önemli bir zemin hazırlamıştır. Bu etkileşim neticesinde Buhara Yahudileri’nden çeşitli tarihlerde İslam’ı kabul edenler olmuş, bunların bir kısmı zamanla bölgede egemen unsur olan Özbekler ya da Tacikler arasında erimiştir. Bunun dışında 18. yüzyılın ortalarında ve 19. yüzyılın erken dönemlerinde Buhara Yahudileri’nden [[Çala]] adı verilen bir grup ortaya çıkmıştır. Farsça "ne o ne bu" anlamına gelen Çala, Müslüman geleneğe bağlıymış gibi görünüp, gizli olarak Yahudiliğe bağlılıklarını sürdüren Buhara Yahudileri için kullanılmış bir terimdir. Çalalar, bir Müslümanın yapması gereken her şeyi yapar görünmüşler, bunun yanında kendi evlerinde Yahudi geleneklerini icra etmeye ve ibadetlerini gerçekleştirmeye devam etmişlerdir. Buhara Hanlığı’nda resmî olarak Çalalar diğer Yahudilerden daha çok hak ve imtiyaza sahip olmuştur. Çünkü onlar İslam’ı kabul eder görünmekle Müslüman tebaa statüsünü elde etmiştir. Semerkant, 1868’de Ruslar tarafından ele geçirildikten sonra Ruslara destek veren ve Buhara Emirliği'nin hakimiyetinden kurtulmak isteyen Yahudiler için, özellikle de Çalalar için bir çekim merkezi olmuştur. Çok sayıda Buhara Emirliği sınırlarında yaşayan Çala, 1868’den sonra kitle halinde Semerkant’a göç etmiştir. Buhara Emirliği sınırları içinde gizli olarak Yahudi ritüellerini ve geleneklerini sürdüren Çalalar Ruslar tarafından yönetimi ele geçirilen Semerkant’ta kendi Yahudi uygulamalarına dönebilmiştir. 1991'de Sovyetler Birliği'nin dağılmasıyla Buhara Yahudilerinin yoğun olarak bulunduğu Özbekistan bağımsız olunca milliyet esasına göre oluşan devlet yapısı ve anlayışı, azınlıkları tedirgin etmiş, ve Buhara Yahudileri gibi çeşitli azınlıkların göç oranında önemli bir artış yaşanmıştır. Sovyetler Birliği'nin dağılmasını takip eden 5-6 yıl içinde binlerce Yahudi, yüzyıllardır yaşadıkları toprakları terk ederek [[İsrail]], [[Amerika Birleşik Devletleri|ABD]], [[Kanada]], [[Avustralya]] ve [[Avrupa]]ya göçerek Semerkant'tan ayrılmış geride az sayıda Buhara Yahudisi kalmış ve bu süreç yetkililerce engellenememiştir. Günümüzde Semerkant'ın doğusunda bugün sadece birkaç ailenin kaldığı Buhori dilini konuşan büyük bir Buhara Yahudisi mahallesi bulunur.
== Kardeş şehirler ==
|
