Dünya: Revizyonlar arasındaki fark

== Tarihi ==

{{ana|Dünya tarihi (gezegen bilimi)}}

[[Dosya:Protoplanetary-disk.jpg|thumb|200px|[[Güneş Sistemi]]'nin [[ön gezegen diski]]ni gösteren bir çizim]]

[[Güneş Sistemi]]'nde bulunan en eski malzeme, {{val|4.5672|0.0006|ul=milyar yıl öncesi}}ne aittir.<ref name=bowring_housch1995 /> İlkel Dünya'nın oluşumu, {{val|4.54|0.04|u=milyar yıl önce}} başladı.<ref name="age_earth1" /> Güneş Sistemi'ndeki yapılar ile [[Güneş]] [[Güneş Sistemi'nin oluşumu ve evrimi|oluştu ve evrime uğradı]]. Teoride, karmaşık bileşik yapılar ve içerdiği elementler göze alındığında, [[Güneş]], Dünya ve diğer gezegenler dahil [[Güneş Sistemi]]'ndeki yapıları oluşturan moleküler bulutsunun kaynağı, ömrünü önceden tamamlamış bir genç tip [[yıldız]]ın dağılmış artıklarının ve yıldızlar arası maddenin bir merkez etrafında dönerek gittikçe yoğunlaşmasıyla oluşmuştur. Merkezde yoğunlaşan [[hidrojen]] ve [[helyum]] molekülleri yeni bir G2 türü yıldızı, yani Güneş'i oluşturmaya başlamış, çevre disklerdeki yoğunluklu bölgelerde ise gezegenler oluşmaya başlamıştır. Dünya ise Güneş'e 3. sırada yakınlıkta bulunan karasal bir iç gezegendir.

Oluşum diskleri süreci veya sonrasında bu karasal gezegenler, ağır göktaşı çarpışmalarına sahne olmuştur. Göktaşları yapısında bulunan donmuş buzlar, silikat ve metal yapılar, karaların ve okyanuslarının oluşmasını sağlamış, merkezde yoğunlaşan ağır demir ve nikel elementleri ise gezegenin çekirdeğini oluşturmuştur. Ağır göktaşı bombardımanı, asteroid kuşağının Jüpiter'in güçlü çekim etkisi sonucu daha kararlı hale gelmesiyle gittikçe azalmıştır. Uygun koşullar oluştuğunda gelişmeye başlayan canlı hayat sonrasında özellikle bitkiler ve yaptıkları [[fotosentez]] ile [[atmosfer]]'in yapısal bileşimi önemli oranda değişmiş ve oksijen oranının yükselmesine neden olmuştur.

{{Ana|Dünya'nın yaşı}}

Dünya'nın yaşı doğrudan doğruya [[kayaç]]ların yaşıyla ölçülemez. Çünkü bilinen en yaşlı kayaçlar bile bugün artık yeryüzünde var olmayan daha yaşlı kayaçlardan oluşmuştur. Bugüne kadar saptanabilen en yaşlı kayaçlar [[Grönland]]'ın batısında bulunmuştur ve 4,1 milyar yaşındadır.

Bugün Dünya'nın yaşını hesaplamak için elde edilen en iyi yöntem radyoaktif elementlerin yarılanmaları sonucu başka elementlere dönüşümleridir. Örneğin radyoaktif [[uranyum]] elementinin uranyum-238 ve uranyum-235 gibi iki ayrı tipte atomu ([[izotop]]) vardır. Bu atomların ikisi de çok yavaş bir süreçle [[kurşun]] [[atom]]larına dönüşür. Öbür uranyum izotopundan biraz daha ağır olan uranyum-238'in dönüşümüyle daha hafif bir kurşun izotopu olan kurşun-206, uranyum-234'in dönüşümüyle de biraz daha ağır bir izotop olan kurşun-207 atomları oluşur. Uranyum-235'in kurşuna dönüşme hızı uranyum-238'in dönüşme hızından altı kat daha fazladır. Bu nedenler, incelenen bir kayaçtaki kurşun-206 ve kurşun-207 atomlarının oranı kayacın yaşına bağlı olarak değişir. En yaşlı olduğu düşünülen bir kurşun minerali ile bugün [[okyanus]]larda oluşan kurşunun izotop yapısı arasındaki fark, ancak bu iki örneğin oluşumları arasında 4,55 milyar yıllık bir zaman dilimi olmasıyla açıklanır. Bu süre de Dünya'nın yaşı olarak kabul edilir.

 

{{ana madde|Jeodezi}}

Dünya'nın üzerindeki topografik oluşumlar ve kendi ekseni etrafındaki eksantrik hareketi nedeniyle düzgün bir geometrisi yoktur. Geoibs bir biçimdedir, fakat ekvatordaki yarıçapı kutuplardaki yarıçapından fazladır. Bu kutuplarından basık, ekvatordan şişik özel küresel geometrik şekil [[geoit]] ([[Latince]], [[Eski Yunanca]] ''Geo'' "dünya") yani "''Dünya şekli''" diye adlandırılır. Referans küremsinin ortalama çapı 12.742&nbsp;km'dir (~40.000&nbsp;km/π). Yer'in ekseni etrafında dönmesi ekvatorun dışarı doğru biraz fırlamasına neden olduğu için ekvatorun çapı, kutupları birleştiren çaptan 43&nbsp;km daha uzundur. Ortalamadan en büyük sapmalar, [[Everest Dağı]] (denizden 8.848 m yüksekte) ve [[Mariana Çukuru]] dur (deniz seviyesinin 10.924 m altı). Dolayısıyla ideal bir [[Elipsoit|elipsoide]] kıyasla Yer'in %0,17'lik toleransı vardır. Ekvatorun şişkinliği yüzünden Yer'in merkezinden en yüksek nokta aslında [[ekvator]]dadır.

 

Dünyamız 5 farklı katmandan oluşur :

{| class="wikitable"

|}

 

{{ana madde|Yer'in yapısı}}

Yerin içi, diğer gezegenler gibi, kimyasal olarak tabakalardan oluşur. Yerin [[silikat]]tan oluşmuş bir kabuğu, yüksek viskoziteli bir mantosu, akışkan bir dış çekirdeği ve katı halde bir iç çekirdeği vardır.

 

Dünya'nın yüzeyi, kalınlığı 6 ile 70&nbsp;km arasında değişen bir "''kabuk''" katmanıyla örtülüdür. Yerkabuğu denen bu katman daha ağır maddelerden oluşan ve 2.865&nbsp;km derine inen çok kalın "''[[Manto (jeoloji)|manto]]''" katmanının üzerine oturur. Mantonun bittiği yerde Dünya'nın merkezine kadar 3.473&nbsp;km boyunca uzanan "''çekirdek''" başlar. Jeologlara göre, içteki manto katmanı çok büyük kabarma hareketleri sonucunda yerkabuğunu iterek birçok yerde yüzeye çıkmıştır. Ayrıca normal olarak yerkabuğunun yapısında bulunmayan bazı kayaçlar da yanardağı hareketleri nedeniyle Dünya'nın yüzeyine ulaşmıştır. [[Jeolog]]lar bu verilere dayanarak mantonun üst kesimlerinin "''ültrabazik''" korkayaçlardan oluştuğunu ileri sürerler. Bir yanda ''asit kayaç'' olarak nitelenen [[granit]]in yer aldığı kayaç sınıflandırmasının öbür ucunda bulunan bu ültrabazik kayaçlar ağır demir ve [[magnezyum]] silikatlardan oluşur. Mantonun alt bölümlerinin de aynı yapıda, ama daha ağır ve yoğun olduğu sanılmaktadır. Çekirdeğin yapısındaki maddeler ise hem mantodakilerden daha ağır, hem de hiç değilse çekirdeğin dış bölümünde sıvı haldedir. Buna karşılık çekirdeğin içinin manto ve kabuk gibi katı olduğu sanılıyor. Yerçekirdeğinde olağanüstü bir basınç vardır. Bilinen elementlerin çoğu böylesine büyük bir basınç altında çok yoğunlaşmış olarak bulunabilir; ama jeologların genel kanısı, bazı demirli göktaşları ([[Gök taşı|meteoritler]]) gibi çekirdeğin de metal halindeki [[nikel]] ve [[demir]]den oluştuğudur.

 

[[Dosya:Earth's City Lights by DMSP, 1994-1995 (large).jpg|thumbnail|200px|NASA tarafından, çok sayıda fotoğraf bir araya getirilerek oluşturulmuş, yeryüzünün birleşik gece görüntüsü. Parlak ışıklı bölgelerde insan eliyle yapılmış aydıntlatmalar görülüyor. [[Avrupa]], [[Hindistan]], [[Japonya]], [[Nil]] boyu ve [[Amerika]] ile [[Çin]]'in doğu kesimlerindeki yoğun nüfuslanma net olarak anlaşılabilirken [[Orta Afrika]], [[Orta Asya]], [[Amazonlar]] ve [[Avustralya]]'da seyrek yerleşimler göze çarpıyor.]]

 

Okyanus tabanının yanlara doğru yayılarak genişlemesi çok çarpıcı bir biçimde kanıtlanmıştır. Bu kanıtlamanın en önemli dayanak noktası da Dünya'nın magnetik alanının yukarıda anlatıldığı gibi zaman zaman yön değiştirmesidir. Yerkabuğunun derinliklerindeki erimiş magma yüzeye çıkarak kristalleşirken bazı mineral parçacıkları mıknatıslanır. Böylece her biri Dünya'nın magnetik kutuplarını gösteren küçük birer mıknatısa dönüşür. Jeologlar yaşları bilinen lav katmanlarının, yapılarındaki mıknatıslanmış parçacıklar bazen kuzey, bazen güney magnetik kutbuna yönelecek biçiminde yan yana yerleştiğini saptamışlardır. Bunun nedeni, bir katmandaki mıknatıslanmış parçacıkların kuzey ve güney kutuplarının Dünya'nın magnetik kutuplarına uygun olarak dizilmesi, sonra magnetik kutuplar yön değiştirdiğinde üstteki yeni katmanda bulunan parçacıkların bir önceki katmandakilere ters yönde yerleşmesidir. Kısacası okyanus kabuğu magnetik bantlı dev bir kayıt aleti, yani bir teyp gibi Dünya'nın magnetik alanındaki bütün değişiklikleri bir bir kaydetmiştir.

 

[[Levha hareketleri|Levha hareket teorisi]]'ne ('''tektonik levha teorisi''' olarak da bilinir) göre Yer'in en dış kısmı iki tabakadan oluşur: [[kabuk|kabuğu]] da kapsayan [[litosfer]] ve [[Manto (jeoloji)|manto]]nun katılaşmış dış kısmı. Litosferin altında [[astenosfer]] bulunur, bu mantonun yüksek [[viskozite]]li olan iç kısmıdır.

 

Önemli küçük plakalar arasında [[Hint plakası]], [[Arap Levhası]], [[Karaip plakası]], [[Nazka plakası]], [[Skotia plakası]] ve [[Anadolu Levhası]] sayılabilir.

 

 

{| class="wikitable"

| style="text-align: center" | 238,700&nbsp;mi

|}

 

== Notlar ==