Puma: Revizyonlar arasındaki fark

'''Puma''' (''Puma concolor''), '''Dağ aslanı''', [[Kuzey Amerika|Kuzey]] ve [[Güney Amerika]]'da yaşayan, [[kedigiller]] (''Felidae'') familyasından [[Etçiller|yırtıcı]] bir hayvan [[tür]]üdür. Bu büyük ve yalnız dolaşan kedi kuzeyde [[Kanada]]'nın [[Yukon]] bölgesinden güneyde [[And Dağları]]'nın güneyine kadar oldukça geniş bir alanda yaşar.<ref name = "culver">{{Web kaynağı | son = M. | ilk = Culver | yazarlink = | yardımcıyazarlar = W.E. Johnson, J. Pecon-Slattery, S. J. O'Brein | tarih = 2000 | yıl = | ay = | url = http://jhered.oxfordjournals.org/cgi/reprint/91/3/186.pdf | başlık = Genomic Ancestry of the American Puma ( Puma concolor ) | biçim = [[PDF]] | iş = | sayfalar = 186 | yayımcı = The Journal of Heredity | erişimtarihi = 6 Ekim 2008 | erişimyılı = | arşivurl = httphttps://web.archive.org/web/20090313235016/http://jhered.oxfordjournals.org/cgi/reprint/91/3/186.pdf | arşivtarihi = 13 Mart 2009 | ölüurl = no }}</ref> Bulunduğu çevreye uyum sağlayabilen puma Amerika kıtasındaki belli başlı her habitatta yer alır. Aşırı avlanma ve doğal yaşam alanlarındaki insan yerleşmeleri sonucu tarihi olarak bulundukları bölgelerde sayıları azalmıştır.<ref name = "culver"/> Ancak bazı alanlarda son zamanlarda yapılan koruma çalışmaları ile popülasyonlarının arttığına rastlanmıştır.

Çok geniş bir alana yayılan puma değişik habitatlarda çok çeşitli renklerde ve cüssededir. Amerika kıtasında [[jaguar]]dan sonra ikinci en büyük kedi olan puma, [[kaplan]], [[aslan]] ve [[jaguar]]dan sonra dünyanın en büyük dördüncü kedisidir.<ref name = "Smithsonian">{{Web kaynağı | son = Kemper | ilk = Steve | yazarlink = | yardımcıyazarlar = | tarih = | yıl = 2006 | ay = Eylül | url = http://www.smithsonianmag.com/science-nature/cougars.html | başlık = Cougars on the Move | biçim = | iş = | sayfalar = | yayımcı = Smithsonian magazine | erişimtarihi =17 Haziran 2008| erişimyılı = | arşivengelli = evet}}</ref> Kuzey Amerika'daki pumalar tropik [[leopar]]lardan daha da büyük olsa bile puma kükreyemediği için [[büyük kediler]] arasında sayılmaz ve ''[[Panthera]]'' [[cins]]i içinde değil de [[Puma (cins)|Puma]] cinsi içinde sınıflandırılır.<ref name = "ttouch">{{Web kaynağı | son = Breton | ilk = R. Roger | yazarlink = | yardımcıyazarlar = Nancy J. Creek | tarih = | yıl = | ay = | url = http://www.tigertouch.org/cats/overview.html | başlık = Overview of Felidae | biçim = | iş = | sayfalar = | yayımcı = Tiger Touch | erişimtarihi = 19 Haziran 2008 | erişimyılı = | arşivurl = httphttps://web.archive.org/web/20090930094007/http://www.tigertouch.org:80/cats/overview.html | arşivtarihi = 30 Eylül 2009 | ölüurl = yes }}</ref>

Hem pusu hem de takip avını yapabilen pumanın avları da oldukça çeşitlidir. Ana besini [[geyik]]dir fakat aynı zamanda [[keme|fare]], [[tavşan]], evcil [[kedi]] ve [[köpek]], [[alpaka]], sürü hayvanlarını da avlar.<ref name = "crusher">{{Web kaynağı | tarih = 2008 | url = http://www.lioncrusher.com/animal.asp?animal=47 | başlık = Cougar (Puma concolor) | yayımcı = Lioncrusher | erişimtarihi = 17 Haziran 2008 | arşivurl = httphttps://web.archive.org/web/20090104172422/http://www.lioncrusher.com:80/animal.asp?animal=47 | arşivtarihi = 4 Ocak 2009 | ölüurl = yes }}</ref> Sürekli olarak saklanan bir kedi olan puma insanlardan uzak durur fakat çok nadir de olsa insanlara saldırdığı görülmüştür.<ref name=attacks>{{Web kaynağı | url = http://cougarinfo.com/attacks3.htm | başlık = List of Confirmed Cougar Attacks In the United States and Canada 2001 - Now (ABD ve Kanada'da doğrulanmış puma saldırıları. 2001 - günümüz. | arşivurl = httphttps://web.archive.org/web/20101213121200/http://cougarinfo.com:80/attacks3.htm | arşivtarihi = 13 Aralık 2010 | erişimtarihi = 14 Nisan 2007 | ölüurl = no }}</ref>

Puma adı [[Güney Amerika]]'nın yerli dillerinden olan [[Quechua]] diline dayanır.<ref name = "awake">{{Web kaynağı | son = | ilk = | yazarlink = | yardımcıyazarlar = | tarih = | yıl = 1998 | ay = 22 Nisan | url = http://www.watchtower.org/e/19980422/article_01.htm | başlık = The Puma-Everywhere and Nowhere | biçim = | sayfalar = 25-7 | yayımcı = Awake! | erişimtarihi = 6 Ekim 2008 | erişimyılı = | arşivurl = httphttps://web.archive.org/web/20120629091155/http://www.watchtower.org:80/e/19980422/article_01.htm | arşivtarihi = 29 Haziran 2012 | ölüurl = no }}</ref> Bulunduğu bölgelerde çok sayıda başka adla da anılır. [[Nahuatl dili]]nde '''miztli''', [[Tupi-Guarani]] dilinde de '''suçuarana''' denir. [[İngilizce]]si '''cougar''' olan ve bu dilde kırka yakın farklı ad<ref name = "awake"/><ref name = "bbc">{{Web kaynağı | son = | ilk = | yazarlink = | yardımcıyazarlar = | tarih = | yıl = | ay = | url = http://www.bbc.co.uk/nature/wildfacts/factfiles/50.shtml | başlık = Puma, cougar, mountain lion, Florida panther, red tiger-''Puma concolor'' | biçim = | sayfalar = | yayımcı = [[BBC]] | erişimtarihi = 17 Haziran 2008 | erişimyılı = | arşivurl = httphttps://web.archive.org/web/20090310192130/http://www.bbc.co.uk:80/nature/wildfacts/factfiles/50.shtml | arşivtarihi = 10 Mart 2009 | ölüurl = no }}</ref> verilen pumanın, yerel adlarının bir kısmı [[Türkçe]]ye şöyle çevrilebilir: ''panter'', ''Amerikan aslanı'', ''Meksika aslanı'', ''Florida panteri'', ''gümüş aslan'', ''kızıl aslan'', ''kızıl panter'', ''kızıl kaplan'', ''kahverengi kaplan'', ''geyik kaplanı'', ''hayalet kedi'', ''dağ çığlıkçısı'', ''Yerli şeytanı'', ''sinsi kedi'', ''kral kedi'', ve ''boyalı kedi''.

[[Post]]u kısa, [[tüy]]leri sık, rengi ise değişkendir. Sıklıkla [[sarı]]msı [[kahverengi]] ya da [[Gümüş rengi|gümüş]]-[[gri]] olurlar. Gırtlak kısmı ve göğsü her zaman [[beyaz]]a çalar. Alt bölümdeki tüyler daha soluk renklidir. [[Kulak]]ları küçüktür ve uçları [[siyah]]ımsı tüylerle kaplıdır. Küçük kulaklarına rağmen iyi işitir. [[Burun|Burnu]] ise siyah renktedir. Yeni doğanlar lekeli olup bu lekeler puma 9 aylıkken solmaya başlar 24 veya 30 ay sonrasında tamamen yok olur.<ref name = "fund">{{Web kaynağı | son = | ilk = | yazarlink = | tarih = 2006 | yıl = | ay = | url = http://www.cougarfund.org/characteristics.php | başlık = Protecting Americas' Greatest Cat - Characteristics | yayımcı = The Cougar Fund | erişimtarihi = 18 Haziran 2008 | erişimyılı = | arşivurl = httphttps://web.archive.org/web/20090220111640/http://www.cougarfund.org:80/characteristics.php/ | arşivtarihi = 20 Şubat 2009 | ölüurl = yes }}</ref> [[Leopar]]lardaki gibi [[melanizm]] belirtisi göstermez.<ref name = "locallondon">{{Web kaynağı | son = Hartwell | ilk = Sarah | yazarlink = | yardımcıyazarlar = | tarih =11 Eylül 2007| yıl = | ay = | url = http://www.thisislocallondon.co.uk/whereilive/localheadlines/display.var.1670514.0.mysterious_big_cat_seen_in_garden.php | başlık = Mysterious ‘big cat’ seen in garden | biçim = | iş = | sayfalar = | yayımcı = Local London | erişimtarihi =17 Haziran 2008| erişimyılı = | arşivengelli = evet}}</ref>

Pumalar hemen hemen her büyüklükte [[memeliler]]i avlarlar. [[Geyik]], [[Amerika antilobu]] gibi iri hayvanlar ile birlikte [[Fare (hayvan)|fare]], [[sıçan]], [[sincap]], [[kokarca]], [[rakun]], [[samur]] gibi küçük hayvanlar menülerini oluşturur.<ref name = "Knight">{{Web kaynağı | son = Knight | ilk = James E. | yazarlink = | yardımcıyazarlar = | tarih = | yıl = 2005 | ay = | url = http://icwdm.org/handbook/carnivor/MountainLion.asp | başlık = Mountain Lions | yayımcı = Montana State University | erişimtarihi = 18 Haziran 2008 | arşivurl = httphttps://web.archive.org/web/20160405160843/http://icwdm.org/handbook/carnivor/MountainLion.asp | arşivtarihi = 5 Nisan 2016 | ölüurl = no }}</ref> Ayrıca [[koyun]] ve genç [[sığır]] tarzında evcil hayvan sınıfındaki canlılarıda avlayabilirler.<ref name = "Knight"/> Bununla birlikte [[koyote]], [[vaşak]] gibi yırtıcı hayvanlar da pumalar tarafından avlanabilirler . Memeli hayvanların yanında [[kuş]] ve bazı bölgelerde [[balık]] da yerler. .

Puma ürkek bir kedi olup, alışılmış olarak insanlara yakın yerlerden kaçınır, insanlardan kaçarlar.<ref name = "Knight"/> Buna rağmen ara sıra insanlara saldırdığı durumlar görülür. [[Amerika Birleşik Devletleri|ABD]]'de yıllık ortalama bu tür dört vaka olsa da, bunlar çok ender ölümle sonuçlanır. 1890 ve 1990 yılları arasındaki Kuzey Amerika'da puma saldırılarından meydana gelen ölüm vakası 10'dur.<ref name = "outdoor">{{Web kaynağı | son = Kevin | ilk = MacDonell | yazarlink = | yardımcıyazarlar = | tarih = 2001 | yıl = | ay = | url = http://www.outdoorns.com/features/western.cougar.htm | başlık = Do Cougars Eat People? | biçim = | iş = | sayfalar = | yayımcı = Outdoor Nova Scotia | erişimtarihi = 11 Haziran 2008 | erişimyılı = | arşivurl = httphttps://web.archive.org/web/20110909004842/http://www.outdoorns.com:80/features/western.cougar.htm | arşivtarihi = 9 Eylül 2011 | ölüurl = no }}</ref> Saldırıların kurbanları genelde çocuklar olup, sadece istisnai hallerde yetişkinlere saldırırlar.

[[İroquce]] konuşan [[Kuzey Amerika]] kızılderili halkı [[Erie]] adını, [[Türkçe]] ''uzun kuyruk'' anlamına gelen ve puma kastedilen ''Erielhonan'' kelimesinin kısa şeklinden alır.<ref name = "mohawk">{{Web kaynağı | son = M. Paul | ilk = Keesler | yazarlink = | yardımcıyazarlar = | tarih = 2004 | yıl = | ay = | url = http://www.paulkeeslerbooks.com/Chap2Name.htm | başlık = Discovering the Valley of the Crystals - Erie as in Mountain Lion | biçim = | iş = | sayfalar = | yayımcı = paulkeeslerbooks.com | erişimtarihi = 11 Haziran 2008 | erişimyılı = | arşivurl = httphttps://web.archive.org/web/20160307064951/http://paulkeeslerbooks.com/chap2name.htm | arşivtarihi = 7 Mart 2016 | ölüurl = no }}</ref> Bu halk o yüzden Fransızlar'da ''Nation du Chat'', [[Türkçe]] ''Kedi Ulusu'' olarak bilinirdi.

Yeni gen incelemeleri pumanın, bugünkü çitaların yerleştirildiği'' Acinonychinae'' alt familyasına dahil olmayan, nesli tükenmiş [[Kuzey Amerika]] çitaları [[Miracinonyx]] ile görece yakın akraba olduğu sonucunu verir.<ref name = "independent">{{Web kaynağı | son = Connor | ilk = Steve | yazarlink = | yardımcıyazarlar = | tarih = 9 Ağustos 2005 | yıl = | ay = | url = http://www.independent.co.uk/news/science/revealed-the-feline-family-ties-that-bind-all-cats-502047.html | başlık = Revealed: the feline family ties that bind all cats | biçim = | iş = | sayfalar = | yayımcı = [[The Independent]] | erişimtarihi = 17 Haziran 2008 | erişimyılı = | arşivurl = httphttps://web.archive.org/web/20121010201242/http://www.independent.co.uk/news/science/revealed-the-feline-family-ties-that-bind-all-cats-502047.html | arşivtarihi = 10 Ekim 2012 | ölüurl = no }}</ref>

Pumalar geleneksel olarak 24 ile 32 kadar alt türe ayrılırlar. Anavatanı [[Kuzey Amerika]]'nın doğusu olan iki alt tür nesli tükenmiş olarak geçer. [[Everglades]] Bataklıkları'ndaki neslini kurutma dalgalarına rağmen hayatta kalmayı başarmış ''[[Florida puması]]'' (P. c. coryi), özellikle tehdit altında olarak kabul edilir.<ref name = "fws">{{Web kaynağı | son = Weaver | ilk = Diana | yazarlink = | yardımcıyazarlar = | tarih = 28 Şubat 2007 | yıl = | ay = | url = http://www.fws.gov/news/newsreleases/showNews.cfm?newsId=0A18734E-C6A7-8977-80E51EC6CB8FFC73 | başlık = Comments sought on eastern cougar | biçim = | iş = | sayfalar = | yayımcı = U.S. Fish & Wildlife Service | erişimtarihi = 11 Haziran 2008 | erişimyılı = | arşivurl = httphttps://web.archive.org/web/20130514011449/http://www.fws.gov/news/NewsReleases/showNews.cfm?newsId=0A18734E-C6A7-8977-80E51EC6CB8FFC73 | arşivtarihi = 14 Mayıs 2013 | ölüurl = no }}</ref> Hâlen bu türden sadece 80 civarında hayvan vahşi hayatta yaşamaktadır.<ref name = "ourc">{{Web kaynağı | yıl = [[2007]] | url = http://www.thunderhawk.org/OuCougars.html | başlık = Our Cougar | yayımcı = Cerntral Florida Animal Reserve | erişimtarihi = 20 Eylül 2008 | arşivurl = httphttps://web.archive.org/web/20160304212459/http://www.thunderhawk.org/OuCougars.html | arşivtarihi = 4 Mart 2016 | ölüurl = no }}</ref> Pumanın bu yoğun [[IUCN Kırmızı liste|kırmızı kodlu]] alt türünün kurtarılması, şu anda yerel koruma kuruluşlarının ana hedefidir. Korumak ve incelemek için her hayvan, elektronik kimlikleme ve yer belirleme boyun bandıyla donatılmıştır.

* [https://web.archive.org/web/20050607075329/http://lynx.uio.no/catfolk/puma-01.htm Information] {{İng}}

* [https://web.archive.org/web/20070616200443/http://www.coryi.org/Florida_panther/Miscellaneous_Panther_Material/Genomic%20ancestry%20of%20the%20American%20puma.pdf Gen mirası]{{İng}}