Göktürk Kağanlığı: Revizyonlar arasındaki fark
| [kontrol edilmiş revizyon] | [kontrol edilmiş revizyon] |
İçerik silindi İçerik eklendi
k 31.223.3.56 tarafından yapılan değişiklikler geri alınarak, ToprakBot tarafından değiştirilmiş önceki sürüm geri getirildi. Etiket: Geri döndürme |
Rescuing 10 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0 |
||
58. satır:
|harita_altyazısı = [[576]] yılında gerçekleşen [[Kerç Kuşatması]]'ndan sonra Göktürk Kağanlığı'nın ulaştığı en geniş sınırlar.
|başkent = [[Ötüken]]<ref name="TTK">{{Web kaynağı | başlık = Ankara'nın Başkent Oluşunun 89. Yılı Kutlu Olsun | url = http://www.ttk.org.tr/index.php?Page=GoruntuSesKaydi&No=19 | yayıncı = [[Türk Tarih Kurumu]], ttk.org.tr | erişimtarihi = 16 Ocak 2013 | biçim = [[WMV]] | yıl = 2012 | arşivurl =
|sürgündeki_başkent =
|latd = |latm = |latNS = |longd = |longm = |longEW =
120. satır:
== Geçmiş ==
Göktürkler, 542'ye kadar [[Altay Dağları]]'nın güney eteklerinde yaşamışlardır. Çin kaynakları, ittifakla Göktürklerin [[Hunlar]]dan geldiğini ifade etmektedir. Göktürkler, "[[Aşina]]" adını taşıyan ve kelime anlamı olarak kurt neslini ifade eden bir Hun ailesine mensupturlar. Kurt, [[Oğuz Kağan Destanı]]'nda yol gösterici olarak ifade edilmektedir.<ref name="BALABAN">Balaban, Ayhan. İskit, Hun ve Göktürklerde Sosyal ve Ekonomik Hayat. T.C. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Eski Çağ Tarihi Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi. 2006. URL:http://fef.kafkas.edu.tr/sosyb/tde/halk_bilimi/makaleler/kultur_med/kultur_med%20(20).pdf {{Webarşiv|url=https://www.webcitation.org/63rPeTJL1?url=http://fef.kafkas.edu.tr/sosyb/tde/halk_bilimi/makaleler/kultur_med/kultur_med%20%2820%29.pdf |date=11 Aralık 2011 }}. Erişim tarihi: 11.12.2011. (Archived by WebCite® at http://www.webcitation.org/63rPeTJL1)</ref> Göktürk Kağanlığı [[552]]-[[745]] yılları arasında varlığını sürdürdü. Çin'in [[Siyenpiler|Siyenpi]] (Sien-pi) kökenli [[Kuzey Chou (Güney Kuzey Hanedanı)|Kuzey Chou]], [[Kuzey Chi Hanedanı (Güney Kuzey Hanedanı)|Kuzey Chi]], [[Sui Hanedanı|Sui]] ve [[Tang Hanedanı|Tang]] hanedanları ile uzun süre savaşmıştı. Kardeş kavgaları, diğer Türk halklarıyla arasında yapılan savaşlar, iç savaşlar ve Çinliler ile olan uzun savaşlar devletin yıkılmasına neden oldu.
=== Yaratılış destanları ===
153. satır:
Birinci Doğu Göktürk Kağanlığı, [[Baga Kağan]] (587—588), [[Tulan Kağan]] (588—599), [[Yami Kağan]] (599—609), [[Şipi Kağan]] (609—619), [[Çula Kağan]] (619—620), [[İllig Kağan]] (620—630) tarafından yönetildi.
[[Şipi Kağan]] (609-19) ve [[İl Kağan|İllig Kağan]] (620-30) Sui ve Tang hanedanlarının en zayıf kaldığı dönemlerde Çin'e saldırdılar. 11 Eylül 615 tarihinde<ref>Yıl: [[:zh:大業|大業]]十一年, Ay: 八月, Gün: 癸酉 [http://db1x.sinica.edu.tw/sinocal/ Academia Sinica] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20100522200011/http://db1x.sinica.edu.tw/sinocal/ |date=22 Mayıs 2010 }} {{Zh icon}}</ref> Şipi Kağan'ın ordusu Sui imparatoru Yang'ı [[Yanmen]]'de kuşattı<ref name="Zizhi182">Ssu-ma Kuang, ''Tzu chih t'ung chien'', [[:zh:s:資治通鑑/卷182|Cilt 182]] {{Zh icon}}</ref>. 626 yılında İllig Kağan [[Hsüan-wu Kapısı Olayı]]ndan istifade ederek [[Ch'ang-an]]'a doğru hızla ilerledi. 23 Eylül 626 tarihinde<ref>Yıl: [[:zh:武德|武德]]九年, Ay: 八月, Gün: 癸未 [http://db1x.sinica.edu.tw/sinocal/ Academia Sinica] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20100522200011/http://db1x.sinica.edu.tw/sinocal/ |date=22 Mayıs 2010 }} {{Zh icon}}</ref> İllig Kağan ve onun demir süvarileri Pien Köprüsü'nün kuzeyinde [[Vey Nehri]]'ne ulaştılar. 25 Eylül 626 tarihinde<ref>Yıl: [[:zh:武德|武德]]九年, Ay: 八月, Gün: 乙酉 [http://db1x.sinica.edu.tw/sinocal/ Academia Sinica] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20100522200011/http://db1x.sinica.edu.tw/sinocal/ |date=22 Mayıs 2010 }} {{Zh icon}}</ref> köprünün ortasında beyaz atın kesilmesiyle [[Li Shimin|T'ai-tsung]] ile İllig Kağan arasında ''ittifak'' gerçekleştirildi. Tang tazminatını ödedi ve daha da haraç vermeye söz verdi. Bunun karşılığı olarak İllig Kağan süvarilerin geri çekilmesine razı oldu (Vey Nehri Sözleşmesi<ref>渭水之盟</ref> veya Pian Köprüsü Sözleşmesi<ref>便橋會盟 / 便桥会盟</ref>)<ref name="Zizhi191">Ssu-ma Kuang, ''Tzu chih t'ung chien'', [[:zh:s:資治通鑑/卷191|Cilt 191]] {{Zh icon}}</ref>.
Ancak, Ekim 627'den önce Moğol ovasında yaşanan sert iklimler, ağır kar yağışı fırtınası toprakları birkaç metre derinliğe kadar örttü. Göçebelerin hayvanların otlatmaları önlendi ve bu nedenle hayvanların büyük çoğunluğu öldü.<ref name="David">David Andrew Graff, ''Medieval Chinese warfare, 300-900'', Routledge, 2002, ISBN 978-0-415-23955-4, [http://books.google.com.tr/books?id=QDsfWBimDEkC&pg=PA186&dq=Famine+627+China&hl=tr&ei=CrFTTOjwE46evgO9vqgZ&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=3&ved=0CDIQ6AEwAg#v=onepage&q=Famine%20627%20China&f=false p. 186.] {{İng}}</ref> ''Yeni Tang Kitabı'' 'nın aktardığına göre, 628 yılında [[Li Shimin|T'ai-tsung]] şöyle konuştu: ''Göktürk elinde yaz ortasında [[kırağı]] görüldü. Güneş beş gündür aynı yerden doğdu. Ay üç gündür aynı parlaklıktaydı. Bozkır kırmızı renkli hava ([[Kum fırtınası]]) ile dolduruldu.''<ref>[[Ou-yang Hsiu]] v.s., ''Yeni Tang Kitabı'', [[:zh:s:新唐書/卷215上|Cilt 215-I]] {{Zh icon}}</ref> Böylece Göktürk ile Tang arasındaki güç dengesi drastik bir şekilde değişti.<ref name="David"/>
27 Mart 630 tarihinde<ref>Yıl: [[:zh:貞觀 (唐朝)|貞觀]]四年, Ay: 二月, Gün: 甲辰 [http://db1x.sinica.edu.tw/sinocal/ Academia Sinica] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20100522200011/http://db1x.sinica.edu.tw/sinocal/ |date=22 Mayıs 2010 }} {{Zh icon}}</ref> meydana gelen [[Yinshan Muharebesi]]'nde<ref>陰山之戰</ref> [[Li Ching]] komutasındaki Tang ordusu İllig Kağan komutasındaki Göktürkleri yendi.<ref>''[[Tang Kitabı]]'', [[:zh:s:舊唐書/卷3|Cilt 3]] {{Zh icon}}</ref><ref name="NewTang93">Ou-yang Hsiu v.s., ''[[Yeni Tang Kitabı]]'', [[:zh:s:新唐書/卷093|Cilt 93]] {{Zh icon}}</ref><ref name="Zizhi193">Ssu-ma Kuang, ''Tzu chih t'ung chien'', [[:zh:s:資治通鑑/卷193|Cilt 193]] {{Zh icon}}</ref>. İllig Kağan İşbara Şad'ın yanına kaçtı. Fakat 2 Mayıs 630 tarihinde<ref>Yıl: [[:zh: 貞觀 (唐朝)|貞觀]]四年, Ay: 三月, Gün: 庚辰 [http://sinocal.sinica.edu.tw/ Academia Sinica] {{Zh icon}}</ref> Tang ordusu İşbara Şad'ın çadırına ilerledi. İllig Kağan esir alınıp Ch'ang-an'a gönderildi.<ref name="Zizhi193"/> Böylece Doğu Göktürk Kağanlığı çöktü ve Tang'ın [[Chi-mi]]<ref>羁縻</ref> sistemine girdi. T'ai Tsung, ''Vey Nehri'ndeki ayıbımı kapatmak için bana yeter.'' dedi.<ref name="NewTang93"/>.
=== Tahakküm dönemi (630-681) ===
163. satır:
Çin İmparatoru [[Li Shimin|T'ai-tsung]] kendisini Türklerin Gök Kağanı ilan ediyordu.{{Kaynak belirt}} Hakanlığa bağlı Türk ve diğer boylar etrafa dağılmaya başladılar, bunlardan bir kısmı ise Çin'e sığındı.
19 Mayıs 639 tarihinde <ref>Yıl: [[:zh:貞觀 (唐朝)|貞觀]]十三年, Ay: 四月, Gün: 戊寅 [http://db1x.sinica.edu.tw/sinocal/ Academia Sinica] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20100522200011/http://db1x.sinica.edu.tw/sinocal/ |date=22 Mayıs 2010 }} {{Zh icon}}</ref> ''[[Kür Şad]]'' 'ın esin kaynağı olan [[Chieh-she-shuai]] ([[Şipi Kağan]]'ın oğlu ve Tölis Kağan'ın kardeşi) yanına topladığı 40 eski astı ile [[Li Shimin|T'ai-tsung]]'ın yaz sarayı olan Chiu-ch'eng Sarayına saldırdı.<ref name="z195"/> Chieh-she-shuai'nin isyanından sonra [[Göktürkler]]in [[Sarı Irmak]]'ın güneyinde bulunmalarının iyi omadığını dile getirenler çoğaldı. T'ai-tsung da Göktürk siyasetini değiştirmeye karar verdi.<ref>中国人民解放军军事科学院, 中国军事通史, 第十册 第十卷, 唐代军事史（上）, 军事科学出版社, 1998, ([[Çin Halk Kurtuluş Ordusu]] Askerî Bilim Akademisi, ''Çin Askerî Genel Tarihi, 10. Cilt, 1. Bölümü: Tang Dönemi Askerî Tarihi - I'', Askerî Bilim Yayınevi), s.184. [http://books.google.com.tr/books?id=RZu5AAAAIAAJ&q=%E9%98%BF%E5%8F%B2%E9%82%A3%E7%BB%93%E7%A4%BE&dq=%E9%98%BF%E5%8F%B2%E9%82%A3%E7%BB%93%E7%A4%BE&lr=&cd=6 books.google] {{Zh icon}}</ref> 13 Ağustos 639 tarihinde<ref>Yıl: [[:zh:貞觀 (唐朝)|貞觀]]十三年, Ay: 七月, Gün: 庚戌 [http://db1x.sinica.edu.tw/sinocal/ Academia Sinica] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20100522200011/http://db1x.sinica.edu.tw/sinocal/ |date=22 Mayıs 2010 }} {{Zh icon}}</ref> T'ai-tsung, [[Li Simo]] (Aşina Simo)'yu Chilipi Kağan olarak atadı ve çeşitli eyaletlerde oturan Göktürk ve etnik azınlıkları Sarı Irmak'ın kuzeyine götürmesine ve orada surlar inşa ederek uzun süre sınır kalelerini muhafaza etmesine dair ferman çıkardı. Ancak Chilipi Kağan [[Seyanto]]lardan korkarak kaleden çıkmak istemeyince T'ai-tsung, Tarım Bakanı Kuo Sipen'i Seyontolara yollayarak, Göktürklerle savaşmaması talimatını verdi.<ref name="z195">Ssu-ma Kuang, ''Tzu chih t'ung chien'', [[:zh:s:資治通鑑/卷195|Cilt 195]] {{Zh icon}}</ref>
28 Şubat 641 tarihinde<ref>Yıl: [[:zh:貞觀 (唐朝)|貞觀]]十五年, Ay: 正月, Gün: 乙亥 [http://db1x.sinica.edu.tw/sinocal/ Academia Sinica] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20100522200011/http://db1x.sinica.edu.tw/sinocal/ |date=22 Mayıs 2010 }} {{Zh icon}}</ref> Chilipi Kağan ilk defa nehri geçerek eskiden Dingxiang Kalesinin bulunmuş olduğu yerde çadırı kurdu. 30.000 hanelik halkı, 40.000 sağlam askeri ve 90.000 atı vardı.<ref name="z196">Ssu-ma Kuang, ''Tzu chih t'ung chien'', [[:zh:s:資治通鑑/卷196|Cilt 196]] {{Zh icon}}</ref> Kağan, imparator T'ai-tsung'a “''Bendeniz haddim olmadığı halde merhametiniz sayesinde kabilenin başı oldum. Kabul olunursa nesillerimiz boyunca devletin bir bekçi köpeği olarak kuzey kapıyı koruyayım. Eğer Seyantolar istila ederse ailemin [[Çin Seddi]]nin içine girmesine izin veriniz.” ''dedi. T'ai-tsung kararnameyi çıkarıp buna izin verdi.<ref name="z196" />
679 yılında [[Shanyu Genel Valiliği]]'nin<ref>單于大都護府</ref> Göktürk liderlerinden [[Ashide Wenfu]] ve [[Ashide Fengzhi]], [[Ashina Nishufu]]'yu kağan yaparak Tang'a karşı isyan ettiler.<ref name="Zizhi202">Ssu-ma Kuang, ''Tzu chih t'ung chien'', [[:zh:s:資治通鑑/卷202|Cilt 202]] {{Zh icon}}</ref> 680 yılında, Tang ordusu Ashina Nishufu ve onun ordusunu yendi. Ashina Nishufu kendi adamları tarafından öldürüldü.<ref name="Zizhi202"/> Ashide Wenfu, [[Ashina Funian]] kağan yaparak yine Tang'a karşı isyan etti.<ref name="Zizhi202"/> Ashide Wenfu ve Ashina Funian Tang ordusuna teslim oldu. 5 Aralık 681 tarihinde<ref>Yıl: [[:zh:开耀|開耀]]元年, Ay: 十月, Gün: 乙酉 [http://db1x.sinica.edu.tw/sinocal/ Academia Sinica] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20100522200011/http://db1x.sinica.edu.tw/sinocal/ |date=22 Mayıs 2010 }} {{Zh icon}}</ref> Ashide Wenfu ve Ashina Funian da dahil olmak üzere 54 Göktürk Ch'ang-an'ın Doğu Pazarında halka açık bir alanda idam edildi.<ref name="Zizhi202"/> 682 yılında [[İlteriş Kağan|Kutluk]], Funian'ın adamlarının kalıntısı ile birlikte isyan etti ve Heisha Kalesini işgal etti.<ref>Ssu-ma Kuang, ''Tzu chih t'ung chien'', [[:zh:s:資治通鑑/卷203|Cilt 203]] {{Zh icon}}</ref>
=== Batı Göktürk Kağanlığı ===
| |||