'''İstanbul’un [[Eyüpsultan]] semtinde doğdu. Uşşâkizâdeler diye anılan ve bir kolu İzmir’e yerleşerek halı ticaretiyle uğraşan Uşaklı Helvacızâdeler ailesine mensuptur.''' Babası halı tüccarı Halil Efendi, [[Uşak]]’tan [[İzmir]]’e göçmüş varlıklı bir ailedendi. Halid Ziya, o sırada İstanbul’a yerleşmiş olan Halil Efendi ile Behiye Hanım’ın üçüncü çocuğu olarak Dünya’ya geldi.
Mahalle mektebindeki ilk eğitiminin ardından Fatih Askeri Rüştiyesi’ne devam etti. [[93 Harbi]]’nin başlaması ile Halil Efendi’nin işleri bozulunca<ref name=sevda>Sevda Altunbaş, '''Halit Ziya Uşaklıgil’in Romanlarında Kadın ve Kadın Eğitimi''', ''Dokuz Eylül Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Ortaöğretim Sosyal Alanlar Eğitimi Ana Bilim Dalı Türk Dili ve Edebiyatı Öğretmenliği Programı Yüksek Lisans Tezi, İzmir 2007''</ref> aile, İzmir’e yerleşti ve Halit Ziya öğrenimini İzmir Rüştiyesi’nde sürdürdü. Ardından İzmir’de Ermeni Katolik rahiplerinin çocukları için kurulmuş yatılı bir okula devam ederek Fransızcasını geliştirdi; Fransız edebiyatını yakından tanıdı.
'''Fransızca çeviri denemeleri yaptıktan sonra henüz öğrenci iken ilk yazılarını yayımlamaya başladı.''' Önce İzmir çevresinde kendini tanıttı. '''Bâzı edebî yazılarını İstanbul’da ''[[Hazine-i Evrak]]'' adlı önemli bir dergide “''Mehmet Halid''” adıyla yayımladı. İlk yazısı Hazîne-i Evrak’ta çıkan “''Deniz Danası''”dır. İlk edebî yazısı (mensur şiir) “''Aşkımın Mezarı''” ise [[Tercüman-ı Hakikat]]’te yayımlandı (23 Nisan 1883). 1884’te Envâr-ı Zekâ’ya tercümeler yaptı. [[Tevfik Nevzat]] ve [[İsmail Hakkı İzmirli|Bıçakçızâde Hakkı]]’yla birlikte “''Nevruz''” dergisini çıkarmaya başladı (13 Mart - 27 Ağustos 1884 arasında on sayı). Burada [[Alfred de Musset]], [[Victor Hugo]] gibi Fransız romantiklerinden nesir halinde şiir tercümeleri, [[Louis Figuier]]’den popüler fenle ilgili yazılar ve derginin ilavesi olarak [[George Ohnet]]’nin “''Demirhane Müdürü''” adlı romanını yayımladı.'''
İstanbul’a giderek hariciyeci olmak için başvurdu; başvurusu kabul edilmeyince İzmir’e döndü. '''İstanbul’da bulunduğu süre içinde Fransız edebiyat tarihi ile ilgili olarak uzun süredir yazmak istediği kitabı yazdı. ''Garbdan Şarka Seyyale-i Edebiye: Fransa Edebiyatının Numune ve Tarihi'' adlı kitabı 1885’te 84 sayfa olarak basıldı. Bu eser, onun basılan ilk kitabıdır ve Türkçede basılmış ilk Fransız edebiyatı tarihi olma özelliği taşır<ref name="sevda" />.''' İzmir’e döndükten sonra İzmir Rüştiyesi’nde Fransızca öğretmenliği yaptı, öğretmenliğe devam ederken [[Osmanlı Bankası]]’nda çalışmaya başladı. İzmir İdadisi’nin açılmasından sonra öğretmenliğe bu okulda devam etti; Fransızcanın yanı sıra Türk Edebiyatı dersleri verdi.
