Vikipedi

Soğomon Tehliryan: Revizyonlar arasındaki fark

Etkileşimli olarak geçmişe göz at
[kontrol edilmiş revizyon][kontrol edilmiş revizyon]
← Önceki sürümle aradaki farkSonraki sürümle aradaki fark →
İçerik silindi İçerik eklendi
GörselVikimetin
E4024 (mesaj | katkılar)
Beyaz liste
22.101 değişiklik
→‎Tehcir ve Ermeni Kırımı: Tahliryan kim? Bu paragraf da robot çeviri.
Etiket: 2017 kaynak düzenleyici
Kibele (mesaj | katkılar)
Devriyeler
127.532 değişiklik
ansiklopedik temizlik + yazım
19. satır:
}}
 
'''Soğomon Tehliryan''' ([[Ermeni alfabesi|Ermeni]]: Սողոմոն Թեհլերյան, 2 Nisan 1897 - 23 Mayıs 1960), [[Ermeniler|Ermeni]] [[komitacı]] ve [[suikast]]çı. [[Osmanlı İmparatorluğu]]'nu terkeden [[İttihatçı]] lider [[Talat Paşa]]'yı 15 Mart 1921'de [[Almanya]]'nın başkenti [[Berlin]]'in [[Charlottenburg]] semtinde gündüz vakti ensesinden vurupvurarak öldürmüştür. Bu suikast [[Ermeni Devrimci Federasyonu|Taşnak Partisi]]'nin [[Nemesis Operasyonu]] adını verdikleri planınnun bir parçasıydı.
 
Tehliryan, Ermenilerce milli birmillî kahraman olarak kabul edilir.<ref name=sarah>Vartabedian, Sarah (2007), "Commemoration of an Assassin: Representing the Armenian Genocide," Unpublished University of North Carolina at Chapel Hill Thesis, p. 7.</ref><ref>{{Kitap kaynağı |soyadı=Von Voss|ad=Huberta|başlık=Portraits of Hope: Armenians in the Contemporary World|yıl=2007|yayıncı=Berghahn Books|location=New York|isbn=9781845452575|sayfa=6}}</ref>
 
==Yaşamı==
Soğomon Tehliryan, 2 Nisan 1896'da, [[Osmanlı İmparatorluğu]]'nun [[Erzurum Vilayeti]]nde, ''Nerkin Bagarij'' köyünde doğdu.<ref name="Resistance and revenge">{{Kitap kaynağı |soyadı=Derogy |ad=Jacques|başlık=Resistance and Revenge: The Armenian Assassination of the Turkish Leaders Responsible for the 1915 massacres and deportations|yıl=1990|yayıncı=Transaction Publishers|location=New Brunswick, NJ|isbn=9780887383380|url=https://books.google.com/books?id=gpL9QKCJ2L8C&lpg=PA65&dq=soghomon%20tehlirian%20tiflis&pg=PA65#v=onepage&q=soghomon%20tehlirian%20tiflis&f=false|sayfa=65}}</ref> Erzincan'da büyüdü.<ref name=SquareTEh>{{Web kaynağı | url = https://armenianweekly.com/2017/04/13/tehlirian-sq-france/ | başlık = The Official Inauguration of Soghomon Tehlirian Square to Take Place in Marseille | eser = [[Armenian Weekly]] | tarih =13 Nisan 2017| erişimtarihi =21 Ağustos 2019| arşivurl = http://web.archive.org/web/20190821173335/https://armenianweekly.com/2017/04/13/tehlirian-sq-france/ | arşivtarihi = 21 Ağustos 2019}}</ref>
 
Tehliryan'ın babası, ailesinin güvenliğini sağlamak için ülke değiştirmek amacıyla Sırbistan'a gitti. 1905'teki dönüşünden sonra tutuklandı ve altı ay hapis cezasına çarptırıldı. Bu sırada, Tehliryan ailesi Nerkin Bagarij'den [[Erzincan]]'a taşındı. Tehliryan ilk eğitimini Erzincan'daki Protestan ilkokulunda aldı. İstanbul'daki [[Getronagan Ermeni Lisesi]]'nden mezun olduktan sonra, Sırbistan'da mühendislik okudu ve eğitimine Almanya'da devam etmeyi planlıyorduplanladı.<ref name="Soghomon Tehlirian: Genocide Museum">{{Web kaynağı | başlık = AGMI received rare photos of Soghomon Tehlirian | url = http://www.genocide-museum.am/eng/08.10.2009.php | yayıncı = [[The Armenian Genocide Museum-institute]] | erişimtarihi = 12 Aralık 2012 | alıntı = [...]afterwards graduated in the Kedronakan (Central) college of Constantinople. | arşivurl = http://web.archive.org/web/20190317121018/http://www.genocide-museum.am:80/eng/08.10.2009.php | arşivtarihi = 17 Mart 2019}}</ref>
 
== Tehcir ve Ermeni Kırımı ==
Haziran 1914'te Sırbistan'ın [[Valjevo]] şehrindeydi.<ref>{{hy icon}} Tehlirian, Soghomon. ''Վերյիշումներ'' [Recollections], Cairo: Husaper, 1956, pp. 43-44.</ref> O yılın sonbaharında, Tehliryan [[Rusya İmparatorluğu|Rusya]]'ya doğru yola çıktı ve [[Kafkasya Cephesi]]'nde Türklere karşı savaşmak amacıyla gönüllü bir birimde hizmet etmek içinüzere orduya katıldı.<ref>Tehlirian, ''Recollections'', pp. 45-48.</ref>
 
''Tarihin Büyük Anlatılmamış Öyküleri: Dünyayı Değiştiren Yaşam Karakterlerinden ve Dramatik Olaylar'' a göre, Haziran 1915'te Osmanlı yerel polisi, tüm Ermenilerin Erzincan'dan [[Tehcir Kanunu|çıkartılmasını emretti]]. Tehliryan, annesi, üç kız kardeşi, kız kardeşinin kocası ve iki yaşındaki yeğeni ile birlikte [[Tehcir Kanunu|tehcir]] edildi.<ref name="History's Great Untold Stories">{{Kitap kaynağı|soyadı=Cummins|ad=Joseph|başlık=History's great untold stories : larger than life characters & dramatic events that changed the world|yıl=2006|yayıncı=National Geographic|location=Washington, DC|isbn=9781426200311|url=http://books.google.com/books?id=4-R8SSzKLewC&lpg=PA301&dq=soghomon%20tehlirian%20sisters&pg=PA301#v=onepage&q=soghomon%20tehlirian%20sisters&f=false|erişimtarihi=12 Aralık 2012|sayfa=301}}</ref><ref name="A problem from hell: America and the age of genocide">{{Kitap kaynağı|soyadı=Power|ad=Samantha|başlık=A problem from hell: America and the age of genocide|yıl=2007|yayıncı=Harper Perennial|location=New York|isbn=9780061120145|url=http://books.google.com/books?id=UgtZzDIftqsC&lpg=PA3&dq=soghomon%20tehlirian%20sisters&pg=PA3#v=onepage&q=soghomon%20tehlirian%20sisters&f=false|baskı=1st|erişimtarihi=12 Aralık 2012|sayfa=3}}</ref> [[Ermeni Devrimci Federasyonu]]na katıldı.<ref name="Resistance and revenge">{{Kitap kaynağı|soyadı=Derogy |ad=Jacques|başlık=Resistance and revenge : the Armenian assassination of the Turkish leaders responsible for the 1915 massacres and deportations|yıl=1990|yayıncı=Transaction Publishers|location=New Brunswick, U.S.A.|isbn=9780887383380|url=http://books.google.com/books?id=gpL9QKCJ2L8C&lpg=PA65&dq=soghomon%20tehlirian%20tiflis&pg=PA65#v=onepage&q=soghomon%20tehlirian%20tiflis&f=false|erişimtarihi=12 Aralık 2012|sayfa=65}}</ref> Tehliryan, 85 aile üyesini [[Ermeni Kırımı]]'nda kaybetti.<ref>Tehlirian, ''Recollections'', p. 8.</ref>
36. satır:
 
== Talat Paşa suikastı ==
Soğomon Tehliryan, 1921'de [[Ermeni Kırımı]]'nın mimarlarınısorumlularını hedef alan ve gizli bir suikast programı olan [[Nemesis Operasyonu]]'na katıldı.
 
TahliryanTehliryan'ın ana hedefi, [[Osmanlı İmparatorluğu]]nu kontrol eden “Üç Paşa”Paşa”dan biri olarak bilinen askeri zaferin bir üyesi olan [[Talât Paşa]] idi. Eski İçişleri ve sadrazam (başbakanlığa eşdeğer bir makam) ve Ermeni Tehciri'ndeki önemli rolüyle dikkat çekti. Talât Paşa'nın adresini, [[Berlin]]'in [[Charlottenburg]] semtindekisemti 4 Hardenbergstraße'dedeki bulduğuadresini andabulduktan sonra, Tehliryan evinin yakınındayakınlarda bir daire kiralayarak günlük rutin bir işte çalıştıçalışmaya başladı.<ref>{{Dergi kaynağı |başlık=Soghomon Tehlirian|journal=Ararat|yıl=1990|cilt=31|url=https://books.google.com/books?id=r1oqAQAAMAAJ&q|erişimtarihi=25 Mayıs 2013|yayıncı=Armenian General Benevolent Union of America}}</ref>
 
Talât Paşa 15 Mart 1921 sabahı Hardenbergstraße'deki evinden ayrılırken, Tehliryan kimliğini doğrulamak için caddenin karşısına geçip onu karşıdan kaldırımdan görüp geçti. Ardından arkasına döndü ve silahını boynunun üstüne vurmak için nişan aldı.<ref>[[Eric Bogosian|Bogosian, Eric]]. ''Operation Nemesis: The Assassination Plot that Avenged the Armenian Genocide''. New York: Little, Brown & Company, 2015, pp. 9-13.</ref><ref name=totten>{{Kitap kaynağı |soyadı=Totten|ad=Samuel|başlık=Dictionary of genocide|yıl=2008|yayıncı=Greenwood Press|location=Westport, CT|isbn=0313346445|sayfa=418|url=https://books.google.com/books?id=_02aVgTaFDYC&pg|baskı=1. publ.|yazar2=Bartrop, Paul R.}}</ref> Talât paşa, bir Luger P08 tabancasından çıkan 9&nbsp;mm tek bir kurşun ile vurularak yere düştü.<ref>Bogosian. ''Operation Nemesis'', p. 203.</ref> Suikast, gün ışığında gerçekleşti ve olayın azmettiricileri [[Karekin Pastırmacıyan]] ve [[Şaan Natali]] tarafından suç mahallinden kaçmaması söylenen Tehliryan'ın Alman polisi tarafından derhal tutuklamasınatutuklanmasına yol açtı.
 
[[Dosya:Talaat Pasha Slain in Berlin Suburb.png|thumb|sağ|190px|''[[The New York Times|New York Times]]'' makalesinin başlığı. ([[16 Mart]] [[1921]])]]
 
== Yargılanması ==
Tehliryan, Berlin mahkemesinde cinayetten yargılandı. Tehliryan'ın duruşması, [[Weimar Cumhuriyeti]]'nin kurulmasından kısa bir süre sonra gerçekleşen cinayet, o dönemin oldukça sansasyonel bir olayı idi. Tehliryan, Berlin mahkemesinde cinayetten yargılandı ve [[Kiel Üniversitesi]]'nde hukuk profesörü olan Dr. Theodor Niemeyer'in de aralarında bulunduğu üç Alman savunma avukatı tarafından temsil edildi. Rahip ve Ermeni Tehciri mağduru [[Grigoris Balakyan]], Alman eylemci [[Johannes Lepsius]] ve savaş sırasında Alman Silahlı Kuvvetler Komutanı General [[Liman von Sanders]], davaya tanık olarak katılan tanınmış kişilerden biriydikişilerdi. Savunma avukatları, Tehliryan'ın bir adamıbirini öldürmüş olduğunu kabul ettiklerini, ama Tehliryan'ın zihinsel durumunun karmaşık olduğunu, yapılan [[Ermeni Kırımı]]nın intikamını almak için Talat Paşa'yı öldürdüğünü ve geçici delilik geçirdiğini ileri sürerek savunma yaptılar. Tehliryan, duruşma sırasında 1915'te Erzincan'da bulunduğunu ve, ailesiyle birlikte sınır dışı edildiğini ve cinayetlerinecinayetlere şahitlik ettiğini iddia ettisöyledi. Yargıç tarafından herhangi bir suçluluk hissetiphissedip hissetmediği sorulduğunda, Tahliryan şöyle dedi: “Kendimi"Kendimi suçlu bulmuyorum çünkü vicdanım açık…açık. Bir adamı öldürdüm. Ama ben katil değilim”değilim".
 
Duruşması sırasında, Tehliryan, Almanya’dayken, ölen annesini rüyalarında gördüğünü iddiave etti.annesinin, Talât Paşa'yı gördüğü halde ve henüz intikam almadığı için kendisine sitem ettiğini söyledi. Duruşma sırasındaDuruşmada, Tehliryan'ın rüyası şöyle tarif edildi:<ref>{{Web kaynağı | başlık = Official Trial of Soghomon Tehlirian | url = http://www.cilicia.com/armo_tehlirian.html | eser = Cilicia | yayıncı = German Government | erişimtarihi = 25 Mayıs 2013 | arşivurl = http://web.archive.org/web/20160801003442/http://www.cilicia.com:80/armo_tehlirian.html | arşivtarihi = 1 Ağustos 2016}}</ref><ref>{{Kitap kaynağı |soyadı=Yeghiayan|ad=Vartkes (ed.)|başlık=The Case of Soghomon Tehlirian|yıl=2006|location=Glendale|yayıncı=Center for Armenian Remembrance|isbn=0977715310|baskı=2nd}}</ref>
 
{{quote|Annesi, "Talat'ı gördün ve annenin, babanın, erkek kardeşlerin ve kız kardeşlerin cinayetlerinin intikamını alamadın mı? Artık oğlum değilsin." Sanık Tehliryan, "Bir şey yapmam gerek. Annemin oğlu olmak istiyorum. O zaman cennette onunla birlikte olduğumda beni geri çeviremez. Beni onun gibi göğsünegöğsünde sıkmasını istiyorum." Doktorların açıkladığı gibi, uyandığında rüya sona erdi.}}
 
Avukatlarının savunmasıyla Tehliryan'a “Suçsuz” kararını vermek jürinin bir saatten biraz fazla bir zamanını aldı.
 
Sonuçta Tehliryan adam öldürdüğü kabul edilmesine rağmen on iki kişilik jüri üyeleri tarafından verilen kararla beraat etti. Alman mahkemesinin beraaatberaat kararında, savaş sonrası koşullarındaki Almanya'nın İttihatçı liderlerin hatalarından uzak olduğu izlenimini verme isteğinin etkisi olduğu ileri sürülmüştür.
 
==Sonraki yaşamı==
[[Dosya:Soghomon Tehleryan.JPG|thumb|225px|Ermenistan, TahliryanTehliryan'ın [[Gümrü]]'deki büstü. Ayağa takılan plakta doğum tarihi 1896 yerine yanlış olarak 1886 olarak yeralmaktadıryer almaktadır.]]
Tehliryan suikastdensuikastten sonra, [[Yugoslavya]]'ya taşındı ve 3 yıl sonra [[Erzincan]]'lı Anahit TatikianTatikyan ile evlendi.<ref name=shooting>{{Web kaynağı | başlık = Along Armenian Footsteps in Serbia | url = http://www.armenianweekly.com/2009/07/08/along-armenian-footsteps-in-serbia/ | yayıncı = Armenian Weekly | erişimtarihi = 25 Mayıs 2013 | arşivurl = http://web.archive.org/web/20160303222932/http://armenianweekly.com/2009/07/08/along-armenian-footsteps-in-serbia/ | arşivtarihi = 3 Mart 2016}}</ref> 1917'de ilk tanıştığı zaman 15 yaşındaydı. Sırbistan'da kaldığı günlerde, atış kulübünün bir üyesi oldu ve yetenekli bir nişancı olarak kabul edildi. Çift, [[Belgrad]]'a taşındı ve 1950 yılına kadar orada yaşadılaryaşadı, ilk önce [[Kazablanka]]'ya, sonra [[Paris]]'e ve sonra da [[Amerika Birleşik Devletleri|ABD]]'nin [[San Francisco]] kentine taşındılar. Orada posta görevlisi olarak çalıştı ve '''Saro Melikyan''' adı altında yaşadı.<ref name=Timedeath>{{Dergi kaynağı|url=http://web.archive.org/web/20080618130706/http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,874164,00.html|başlık=Milestones|dergi=[[Time (magazine)|Time]]|tarih=6 Haziran 1960|erişimtarihi=15 Haziran 2019}}</ref>
 
Tehliryan 1960 yılında beyin kanamasından öldü ve [[Fresno, Kaliforniya]]'da, Ararat Mezarlığı'na gömüldü. Tehliryan'nının anıt mezarında altın kaplama kartal ve üstünde yılan figürü bulunan bir dikilitaş bulunmaktadır. Ermeni halkının adalet kolu olduğunuolduğu, yılan tarafından sembolize edilenin Talat Paşa" olduğu söylendiği bildirildisöylenir. Anıt, mezarlığın ortasında, selvi ağaçlarıyla çevrili kırmızı tuğladan yapılmış bir yürüyüş yolu ile ortalanmıştır.
 
Tehliryan'ın birkaç heykeli [[Ermenistan]]'da inşabirkaç heykeli edilmiştirvardır. Ermenistan'da ilk heykeli [[Mastara]] köyünde 1990 yılında açıldı.
 
== Günümüz kültürüne etkisi ==
Tehliryan ve özellikle gerçekleştirdiği Talat Paşa suikastı hakkında üç film bulunmaktadır. Assignment Berlin, Ermeni Hrayr Toukhanian'ın tek filmidir.
*Assignment Berlin (Hrayr Toukhanian, 1982, ABD-Kanada) {{IMDb'de film|id=388744|title=Assignment Berlin}} Hrayr Toukhanian'ın yönettiği 1982 yılı yapımı bu Amerikan filmi, TalaatTalat Paşa'nın Berlin'deki suikastını gösterdigösterir.
*[[Duvardaki Kan]] (Blood on the Wall) ([[Natuk Baytan]], 1986, Türkiye) {{SinemaTürk'te film|Duvardaki Kan|7318}}
*[[Henri Verneuil]]'in Fransız filmi [[Mayrig]] (1991) Talât'ın suikastini ve Tehliryan'ın duruşmasını anlatıyoranlatır.
 
== Kaynakça ==
"https://tr.wikipedia.org/wiki/Soğomon_Tehliryan" sayfasından alınmıştır