Dilbilim: Revizyonlar arasındaki fark

Genel dilbilimdil bilimi (ya da kuramsal dilbilimdil bilimi), dillerin yapılarını ([[dilbilgisi]]) ve anlamlarını ([[anlambilim]]i) inceler. Dilbilgisinin incelenmesi, biçimbilimi ([[kelime]]lerin oluşumu ve değişimi) ve [[sözdizim]]i (sözlerin [[kelime öbeği]] veya [[cümle]] oluşturmak için bir araya getirilmesi ile ilgili kurallar) kapsar. Dili sesler aracılığıyla ifade etmek için kullanılan sistem olan [[sesbilim]] de dilbilimindil biliminin bir alt dalıdır. DilbilimDil bilimi, genelgeçer dil niteliklerini bulmak ve gelişimleri ile kökenlerini açıklamak için dilleri karşılaştırır ([[karşılaştırmalı dilbilimdil bilimi]]) ve dillerin tarihleri üzerinde araştırma yapar ([[tarihi dilbilimdil bilimi]]). Sesbilim, dilbilimindil biliminin bir dalı olarak, seslerin üretilişi, hareketi ve algılanışını inceler. Sosyal bir bilim olan dilbilimdil bilimi ile doğa bilimlerinden fiziğin ilişkilendirilebileceği bir nokta, sesbilimdir. [[Uygulamalı dilbilimdil bilimi]], dilbilimsel [[teori]]leri, [[yabancı dil öğretimi]], [[konuşma terapisi]], [[çeviri]] ve [[konuşma bozukluğu]] gibi alanlarda uygulamaya geçirir.

Antik çağın başlarında Hindistan'da dini metinlerin yorumlanması ve Yunanistan'da filolojiye hazırlık gibi farklı amaçlardan dolayı dille ilgilenilmiştir. Dilbilim tarihi, antik çağ başlarındaki halinden, çok sayıda alt alana sahip modern ve bağımsız bir bilim olan günümüz dilbiliminedil bilimine kadarki süreyi kapsar. Bu süreç içerisinde; son zamanlarda gerçekleşen özellikle 19. yüzyılda [[Hint-Avrupa dil ailesi]]nin tespit edilmesi, 20.yüzyılda [[Ferdinand de Saussure]] tarafından yapısalcılığın kurulması ve 20. yüzyılın ortalarından bu yana [[Noam Chomsky]] sayesinde üretici dilbilgisinin geliştirilmesi en önemli dilbilimsel gelişmeler arasında sayılabilir.<ref>http://turkoloji.cu.edu.tr/DILBILIM/dil bilimi_ana.php</ref>

Modern dilbilimdil bilimi olarak da bilinen dilbilimdil bilimi, insan dilini farklı yaklaşım biçimlerinde araştıran ve birçok bilim alanından yararlanan bir bilimdir. Dili bir sistem olarak gören dilbilimsel araştırmaların genel içeriği; dilin ögeleri, dilin birimleri ve bunların anlamlarıdır. DilbilimDil bilimi; dilin oluşumu, kökeni ve tarihi gelişimiyle; dilin yazılı ve sözlü [[iletişim]]deki çok yönlü kullanımıyla; dilin algılanması, öğrenilmesi ve [[telaffuz]]uyla, ayrıca olası ortaya çıkabilecek dil bozukluklarıyla ilgilenir.

''DilbilimDil bilimi'' terimi ilk kez 19. yüzyılda kullanılmıştır. Bu terim dil incelemelerindeki yeni bir yaklaşımı geleneksel filolojiden ayırmak için ele alınmıştır. [[Filoloji]] öncelikle dilin yazılı metinlere yansıyan tarihsel gelişimiyle ilgilenir. Çalışma alanı kültür ve [[edebiyat]]tır. DilbilimDil bilimi de yazılı metinlerle ve dilin zaman içindeki değişimiyle ilgilenmekle birlikte, konuşulan dillere öncelik tanır, dilin belli bir tarihsel andaki yapısını çözümler.

[[Cenevre]]li dilbilimci ve göstergebilimci [[Ferdinand de Saussure]] (1857–1913) "dil" kavramına ilişkin köklü ve uzun süredir dilbilimidil bilimini etkileyen bir görüşe sahiptir. Bunun nedeni biçimsel yapı olarak dil – Saussure bunu ''langue'' (yapı/sistem) olarak adlandırır – ve somut kullanılan dil arasında – bunu da ''parole'' (söz) olarak adlandırır – yapmış olduğu ayrımdır. ''Langue'', bir dil topluluğuna ait konuşmacının kafasında mevcut olan teorik, anlaşmalı bir sistemdir. ''Parole'' ise özel zamanlarda konuşmacılar tarafından güncellenmiş dildir. Bunun yanında dilsel ögeler her kullanım durumuna göre farklı bir anlam kazanabilir. Bu sebeple ''parole'' dilin içeriği, ''langue'' ise dilin biçimi olarak ayrılır.

Dille ilgili bu ikilemli görüş üretici dilbilgisi modelinde ve özellikle de [[Noam Chomsky]] (1928) tarafından kurulan dönüşümsel dilbilgisinde ortaya koyulmuştur. Chomsky'nin modelinin farkı, Paul'unki gibi tek tek kelimeler ya da Saussure'ünki gibi dilsel sistemi esas almamasındadır. Chomsky daha çok biyolojik nedenlerle ilgilenir ve "dil yetisi" (''linguistic competence'') ve "dil edinimi" (''linguistic performance'') ayrımını ön plana çıkarır. Dil yetisi, özel bir dil sistemine sahip olabilmek için ana dil edinimi sürecinde kazanılmış yeteneklerdir. Bu yeteneklerin edinimini biyolojik faktörler belirler. Küçük çocukların dil gelişimi esnasında her bir dile göre ayrılan temel, dilsel parametreler doğuştandır. Bir konuşmacının dil yetisi, bir insanın dil edinimi sonrasında sahip olabileceği ideal bir dil sistemidir. Dil edinimi ise konuşma sürecindeyken dilin hatalarla dolu somut kullanımını betimler. Böylece Saussure'ün söz (''parole'') kavramıyla hemen hemen özdeştir. Dil (''langue''), sabit bir model ve kurallar sistemi olarak görülür. Dil yetisi ise sınırlı sayıda kurallar ve dilsel ögelere yer verip daha çok sınırsız dil ifadelerinin oluşmasına izin verdiği için dinamik bir model olarak anlaşılır. Bu yönden dil yetisi ve dil birbirinden ayrılır (ama uygulamada bir dilde kurallar doğrultusunda oluşan bütün kelime birleşimleri aynı ölçüde ifade edilmez; aksine belli kelimeler aynı zamanda başka belli kelimelerle karşılanır. Bu bütünce dilbilimedil bilimine bağlı bir durumdur).

Chomsky, bunu yaklaşık yirmi yıl sonra 1965’te oluşturduğu bir modelle değiştirmiştir. Dilde bulunan hatalardan dolayı konuşulan dil biyolojik olan dilsel yapıların incelenmesine uygun değildir. Bu duruma bağlı olarak Chomsky dil yetisini sırf zihinsel ve büyük ölçüde bilinçsizce oluşturulan yapı olarak görür ve iç dilden (''[[:en:wikt:I-language|I-language]]'') söz eder. Bu da iç dil sınırlarına girmeyen durumları içeren biçimsel dili ([[:en:wikt:E-language|e-language]]) oluşturur. Bir başka deyişle, sadece bir anda gerçekleşen konuşma değil, bir konuşucu topluluğu içinde üzerinde uzlaşı olan bir dilin ayrıntılı özellikleri söz konusudur. Bundan dolayı bir dilin bir lehçesi, dil yetisinin ya da dilin bir bölümü olarak değil de biçimsel dilin üst başlığının bir bölümü olarak görülür. [[Doğal dil|Doğal bir dilin]] sadece biyolojik olan nedenlerle gelişen alt sistemiyle ilgili değildir. Aksine doğuştan olan dil özelliklerine bağlı olmayan değişken dil alışkanlıklarını gösteren bir sistemdir. Genel dilbilimdedil biliminde, dil sistemi ve dil kullanımının ayrılmış modelini aşacak az sayıda araştırma vardır. Bütünce dilbilimdil bilimi bu konuyu ele alır. Bütünce dilbilimdil bilimi, kullanılan dilin temsili malzeme bütünü yardımıyla bir dil sisteminin ([[Almanca]], İngilizce gibi) yapısal özelliklerini (sözdizim gibi) ve alt sistemlerini (Almanca söz konusu ise, [[Avusturya Almancası]] ve [[İsviçre Almancası]] gibi) araştırır. Aynı zamanda bütünce dilbilimdil bilimi, belli gruplara ait metinlerin (belli bir sosyal gruba özgü dil, siyasi metinler ve gazete metinleri gibi) özelliklerini, kullanımdaki dilin özellikleri ve dil kullanımı nedenleri gibi dil materyallerini saptar (doğuştan olan dilbilgisine ilişkin araştırmalara da önemli katkılar sağlayan, çocukların erken yaşlardaki dil edinimine ilişkin gözlemler, kaydedilen çocuk dili materyalleri ve veri tabanları aracılığı ile yapılır).

Dil kavramının farklı şekillerde yorumlanmasından ve dilin çok farklı yönlerinin incelenmesinden dolayı dilbilimdil bilimi için herhangi bir bilim dalına aittir demek mümkün değildir. ''Linguistik''; dilsel sistemin bilimi, çoğu kişi tarafından da [[gösterge bilimi]]nin bir alt alanı ya da göstergelerin bilimi olarak görülmektedir. Bu yüzden linguistik, yapısal bilimler ya da formal bilim grubuna dâhil edilir.

Ancak kişisel dil edinimi ve dil kullanımı [[psikoloji]]k ya da klinik bir durum olarak değerlendirildiğinde dilbilimindil biliminin bu alt alanı doğa bilimleri grubunda sayılabilir. Dil, toplumsal ve kültürel bir [[kavram]] olarak incelendiğinde ise dili kültürbilim ya da [[ruhbilim]] kategorisinde değerlendirilebilir. DilbiliminDil biliminin sosyal bilimlere ait [[budun]] dilbilimidil bilimi, siyaset dilbilimidil bilimi ya da toplum dilbilimidil bilimi gibi alt alanları da vardır.

Bir cümlenin (tümcenin) öğeleri farklı açılardan belirlenebilir. Parçaların (temel cümle, yancümle) yanı sıra cümle içerisinde az ya da çok sayıda olabilen kapsamlı kelime bileşimleri de cümle kurucu birimler olarak belirlenebilir. Dönüşümlük dilbilgisiyle birlikte "cümle" kavramı yeniden tanımlanmıştır. Böylece kökleri bir isim ya da bir fiil gibi belirli kelime türlerinden oluşan ve diğer öğelere (bağlı kelimelere) bağlı olan, birbirini tamamlayan cümle öğeleri tanımlanır. Bu tür cümleler genelde bir cümle içinde bütünüyle değiştirilerek görülebilir. Bu yaklaşım, olumsuz cümleleer gibi soyut yapıdaki cümlelerin tanımlanmasına da izin verir. Cümlelerin biçimlenişinin, çok sayıda cümlelerin karşılıklı etkileşimine bağlı olduğu yönündeki görüş benimsenene kadar, cümle uzun yıllar en üst dilbilimsel analiz düzlemi olarak görülmekteydi. Cümle üstündeki analiz düzleminde, metin vardır. Metinler belirli biçimde yapılandırılabilir. Metinler tipolojik olarak sınıflandırılır. Bu sınıflandırma, metin işlevlerine veya belirli metin türlerine (yapısalcı sınıflandırma) aittir. Analiz yapılan en üst düzlemde, bir süredir, birden fazla metinden oluşan bir topluluğun topluluktaki metinleri etkileyişi ve şekillendirişi dikkate alınarak yapılan analiz vardır. DilbilimleDil bilimi ile ilişki içindeki diğer bilimlerde de kullanılan "söylem" kavramı bu analiz düzleminde ele alınmaktadır. "Söylem" kavramı ile bir konuşmadan başlayıp bir konuşmacı topluluğundaki herkesin yaptığı konuşmaların tamamının bir bütün içinde incelenmesine kadar geniş bir kapsama ulaşılabilir.

Dil, insanların kullandığı en önemli ve en etkili iletişim aracı olarak görülmektedir. Buna bağlı olarak dilin her bir işlevini esas alan birçok model vardır. Bu en köklü modellerden biri Karl Bühler'e ait olan Organon Modeli’dir. Diğer taraftan dili, yeteneğe yatkın biçimde bir biyolojik nesne olarak gören Noam Chomsky Okulu için dilin iletişimsel işlevi ikinci plandadır ve araştırmalarının öncelikli içeriği değildir.<ref> [http://w3.balikesir.edu.tr/~mozsari/dilbilim.htm#_Toc121731683 Dilbilim]</ref> Dil sisteminin parçalarının (sesler, kelimeler, farklı işlevsel birimler) tanımlanması, işlevleri ve anlamları, ayrıca onların bir araya gelme örnekleri ve [[olasılık]]ları ([[ses]] birleşimleri, [[ifade]]ler, [[cümle]]ler, [[metin]]ler) genel dilbilimindil biliminin görev alanıdır. Farklı dil bilgisi modellerinin ifade edilmesi de genel dilbilimindil biliminin görevlerindendir. Bu bakımdan istenilen evrensel dilbilgisi araştırmaları; yani bütün dillerde ortak olan biyolojik, belirlenmiş, temel dilbilgisel bir yapı büyük önem kazanmıştır. Genel dilbilimdil bilimi ve diğerleri genel dil teorilerinin ifade edilmesiyle de ilgilenir.

== DilbiliminDil bilimin alt alanları ==

Bilimsel alanların adlandırılmasında farklılıklar yaşanmasına ilaveten dilbilimindil biliminin kendisi de birbirlerini sınırlayan alt alanlara kesin bir şekilde ayrılmada sorun yaşamaktadır. Bilhassa bütün bilimsel alanların birbirlerinden yararlanan alanlar olma özelliğinden ileri gelen böyle bir sınıflandırma genellikle tartışmalıdır. Karşılaştırmalı dilbilimdil bilimi ya da tarihi dilbilimdil bilimi, genel dilbilimdil bilimi ve uygulamalı dilbilimdil bilimi; birçok araştırma; bu üç büyük dilbilimsel uzmanlık alanının hali hazırdaki sınırlandırılmasını ya yapay ya da uygunsuz bulmaktadır. Tek tek araştırma alanlarının hangi alana ait olduğu konusunda kısmen farklı sınıflandırmalarla karşılaşılabilir. Bu nedenle örneğin sosyal dilbilimindil biliminin genel dilbilimindil biliminin bir bölümü mü yoksa uygulamalı dilbilimindil biliminin bir bölümü mü olduğu konusunda genel bir yargı söz konusu değildir.

Ayrı ayrı dilleri hem dilbilimsel, hem de edebiyatbilimsel ve kültürbilimsel açıdan inceleyen [[filoloji]] (betikbilim), modern dilbilimindil biliminin bir bölümü olarak değerlendirilmez. Aksine filoloji, dili ve tarihi gelişimini yazılı belgelerden inceleyen, kendine özgü bir bilim dalıdır. Türkiye'de üniversite yapılanmalarında bu iki bilim dalı farklı bölümler altında ifade edilmektedir. DilbilimDil bilimi bölümü ile dil ve edebiyat (Türk dili ve edebiyatı, Alman dili ve edebiyatı, Japon dili ve edebiyatı vs.) bölümleri adı altında eğitim verilmektedir. Dilbilimsel alt alanların aşağıdaki sınıflandırılmaları konusunda büyük ölçüde fikir birliği sağlanmıştır.

Teori odaklı genel dilbilimindil biliminin temel alanlarından birisi (en azından doğrudan) gerçekten ifade edilen dille ve mevcut tekil bir dille ilgilenmemiştir. Bu yüzden bu alt alanlar bütünüyle teorik dilbilimdil bilimi olarak adlandırılır. Genel dilbilimindil biliminin tanımı sınırlıdır ve aşağıda listelenmiş temel alt alanlar arasında sayılır. Bu yüzden teorik dilbilimdil bilimi ve genel dilbilimdil bilimi kavramları bir tutulmaktadır. Ama uygulamalı ve tarihi alanların da genel dilbilimedil bilimine dâhil olabileceği anlayışına bağlı olarak bu eşdeğer kullanım yanlış anlamalara sebep olabilir. Bu temel alt alanlar şunlardır:

=== Genel dilbilimdil bilimi ===

Genel dilbilimdil bilimi, teorik temellerle, mesela dil ve dil kullanımı için bütün bireylerde aynı olan biyolojik ve psikolojik, yani bilişsel koşullarla (dil edinimi, olası dilsel açıdan sorunlu durumlar, dil üretiminde sinirlerle ilgili süreç, dilin biyolojik kökeni gibi) ilgilenen bir alan olarak tanımlanabilir. Genel dilbilimdil bilimi ayrıca konuşulan dilin sosyal, sosyodemografik ve kültürel nedenlere (siyasi ve toplumsal kurumlarda kullanılan dil, cinsiyete özgü dil kullanımı, gençlere özgü dil, yaşlılıktaki dil kullanımı, kültürel koşul ve durumlara bağlı dil kullanımı gibi) bağlı ortak nitelikleriyle ilgilenen bir alan olarak da görülebilir. Dilin yapısal tanımlamasının yanı sıra genel dilbilimindil biliminin diğer temel görev alanı olan dil dışı ortak genel niteliklerinin tanımlanmasıyla ilgili olarak genel dilbilimindil biliminin başka dilbilimsel alanları gruba dâhil edilebilir. Evrensel araştırmalar; her bir dilin çoğunun cümle bilgisi, biçimbilim ve sesbilim açısından karşılaştırarak ve dillerin genel ortak özelliklerini tespit ederek evrensel dilbilgisi araştırmaları üzerine denemeler yapar. Evrensel araştırmalar ile dil [[tipoloji]]si, ayrımsal karşılaştırmalı dilbilimdil bilimi ve alan tipolojisi arasında sıkı bir bağ bulunmaktadır. Genel dilbilimindil biliminin teorik alanlarına ait araştırma sonuçlarının uygulamalı kullanımıyla ilgili olarak bilgisayarlı dilbilimdil bilimi ya da klinik dilbilimdil bilimi ve patolinguistik gibi uygulama odaklı uzmanlık alanları ve dil didaktiği ya da çeviri teorileri gibi alanlar da kısmen genel dilbilimedil bilimine ait sayılabilir.

Genel dilbilimdil bilimi, dilbilimindil biliminin temel alanlarından biridir. [[Uygulamalı dilbilimdil bilimi]] ve tarihi dilbilimdil bilimi genel dilbilimidil bilimini sınırlandırır. Bu iki uzmanlık alanı ile genel dilbilimdil bilimi arasındaki sınır sıkça farklı şekilde çizilmektedir. Genel dilbilimdil bilimi kavramı; Türk dili ve edebiyatı, Alman dili ve edebiyatı, Latin dilleri ve edebiyatı, Slav dilleri ve edebiyatı gibi ayrı ayrı filolojilere özgü dilbilimdil bilimi olarak anlaşılabilir. Bu kapsamlı anlayışla birlikte uygulamalı ve tarihi dilbilimsel alanların büyük bir kısmı genel dil bilime dahil edilebilir. Genel dilbilimdil bilimi öncelikle doğal bir sistem olarak insan diliyle ilgilenir, temel olarak da tek tek dillerle değil de, dilin genel özellikleri ve işleviyle uğraşır. İnsan dilinin yapısı bakımından soyut modelinin çıkarılması, genel dil dışı ortak yönlerin tanımlanması ve açıklanması ile dil kullanımının genel özellikleri de genel dilbilimindil biliminin inceleme alanı içerisindedir. Sonuç olarak dilin biyolojik kökeni ve dil ile dil kullanımının biyolojik esaslarının araştırılması da genel dilbilimedil bilimine dâhil edilebilir.

Genel dilbilimdil bilimi alanı öncelikle temel araştırmalarla uğraşır. Başka bilimlerden yararlanarak kullanışlı bilgilerin elde edildiği diğer bilim alanlarıyla arasında sıkı bir bağ oluşur. Ayrıca genel dilbilimdil bilimi bilişsel biliminin tamamlayıcı bir parçasıdır.

Kuramsal dil bilgisi de denilen genel dilbilimdil bilimi, soyut bir sistem olarak dilin bilimsel araştırılması ve dil üzerine ortaya atılan genel kuramlarla ilgilenir, bunun yanı sıra dil sosyolojisi ya da söylem çözümlemesi gibi uygulamalı dilbilimindil biliminin alt alanlarından söylem çözümlemesi olarak çalışır.

DilbiliminDil biliminin temel alt alanları şunlardır:

* '''[[Metin dilbilimidil bilimi]]:''' Metin ve metin ögelerinin yapısını, işlevini ve etkisini araştırır.

* '''Nicel dilbilimdil bilimi:''' Bir dil kuramı geliştirmek amacıyla istatistik araştırmalar temelinde dil yasalarının gelişmesini inceleyen dilbilimdil bilimi dalıdır.

DilbilimDil bilimi genel olarak üç ana kola ayrılır. Bu sınıflandırmanın yapılması farklı görüşlerin ortaya çıkmasına sebep olmuştur. Genel dilbilimdil bilimi ve uygulamalı dilbilimdil bilimi, dilbiliminindil biliminin ana kollarından ikisi olduğu üzerinde ortak bir karara varılmışken, üçüncü ana kol olarak karşılaştırmalı dilbilimin mi yoksa tarihsel dilbilimindil biliminin mi olduğu hâlâ tartışmalıdır. Hem içerik olarak, hem de yöntem olarak çok farklı parçalardan oluşan ve diğer bilimlerin çoğuyla bağlantılı olan çok sayıda büyük ve küçük dilbilimdil bilimi alanları ortaya çıkmıştır.<ref>http://turkoloji.cu.edu.tr/DILBILIM/kocaman_uygulamali_dil bilimi.pdf</ref>Dillerin karşılaştırılmasıyla ilgilenen bütün bu alanlar, araştırma kurumunun (çoğunlukla üniversite kurumu) görüş ve yönelimlerine göre genel dilbilimidil bilimi tamamlayıcı bilim dalları olarak görülmektedir ve tarihi-karşılaştırılmalı alanlarla birlikte [[karşılaştırmalı dilbilimdil bilimi]] adı altında toplanır.

=== Karşılaştırmalı dilbilimdil bilimi ===

Karşılaştırmalı dilbilimdil bilimi (karşılaştırmalı modern dilbilimdil bilimi) tarihsel karşılaştırmalı dilbilimdil bilimi için de kullanılan her bir dilin karşılaştırılmasıyla ilgilenen disiplinlere yönelik bir üst kavramdır. Mesela bütün dillerde ortak olan dil yapısının nitelikleri gibi bütün doğal dillerde bulunan özellikler genel karşılaştırmalı dilbilimindil bilimi araştırma konusudur.

Karşılaştırmalı dilbilimindil bilimi araştırma alanları şunlardır:

* '''Tarihi karşılaştırmalı dilbilimdil bilimi (art sürem):''' 19. yüzyılda kurulmuştur. Dil karşılaştırması ile ayrı ayrı diller arasındaki akrabalık ilişkileri ile bu dillerin kökenini araştırır ve böylece dil aileleri oluşturur. Bu dil ailelerinden, mesela Hint-Avrupa, Sami dilleri ve Ural-Altay gibi dil ailelerinin dillerini araştıran birçok disiplin ortaya çıkmıştır. Bu şekilde, karşılaştırma yolu ile çıkarsanan bir akrabalık ilişkisi genetik olarak adlandırılır.

* '''Ayrımsal karşılaştırmalı dilbilimdil bilimi:''' Dilleri eş zamanlı olarak karşılaştıran, Doğu Avrupa'da karşılaştırmalı dil bilgisi de denen ayrımsal karşılaştırmalı dilbilimdil bilimi, yabancı bir dil öğrenirken anadilin olası etkileri ile bu süreçte karşılaşılan sorunları araştırma gibi konular ve dil tipolojisine yönelik her şeye yoğunlaşır. Araştırılan diller birbiri ile ilişki halinde ise o zaman [[Kontaktlinguistik]]'ten de söz edilebilir.

* '''Ayrımsal karşılaştırmalı dilbilimdil bilimi:''' Genel olarak iki dil arasındaki farklılıkları belirlemek amacıyla, bu iki dili eş zamanlı olarak karşılaştırır.

* '''Sosyal dilbilimdil bilimi:''' Farklı lehçe, belirli bir sosyal gruba özgü dil ve uzmanlık alanı dilleri gibi farklı dilsel biçimleri ve bu dillerde bulunan farklılıkları açıkça göstermek amacıyla tek tek dilleri eş zamanlı olarak karşılaştırır. Bu farklılıklar büyük oranda sosyal etmenlerden kaynaklandığı için sosyal dilbilimdil bilimi, genel dilbilimindil biliminin alt alanı olan sosyodilbilimin bir dalı olarak da ele alınır.

Karşılaştırmalı dilbilimdil bilimi art ve eş zamanlı (diyakronik ve senkronik) araştırma yöntemlerine göre farklı dallara ayrılabilir. Genel karşılaştırmalı alanlar, genel dilbilimdil bilimi ve tarihsel dilbilimindil biliminin tarihsel karşılaştırmalı alanlarına da dahil olarak görülebilir.

Karşılaştırmalı dilbilimdil bilimi, genel dilbilimindil biliminin yanında bağımsız dilbilimsel bir ana disiplin olarak anlaşılabilir. Ayrıca bu alanlarda ortak dilsel özelliklerin tanımlanması sadece teorik değildir; bu tanımlama var olan her bir dil araştırması esas alınarak yapılır. Bu sebepten dolayı bu alanlar genel dilbilimedil bilimine ait alanlar olarak görülmez::

* Klinik dilbilimdil bilimi

Sosyal dilbilimdil bilimi veya sosyodilbilim değil de sosyolinguistik tabirinin kullanımı, dilbilimdil bilimi ile linguistik kavramlarının kullanımları konusundaki ikilemli duruma çözüm getiren bir örnektir. Psikolinguistik örneğinde de olduğu gibi. Zaman zaman genel dilbilimindil bilimin alt alanı olarak hem teorik dilbilimdil bilimi, hem de teori linguistik kullanılmaktadır. Kullanım koşulları altında dili araştıran bütün bu alanlar soyut bir sistem olarak dille ilgilenmeyen, aksine konuşulan dili, yani "kullanılan" dili esas alan ve araştıran alanlar olarak tanımlanabilir. Bu şekilde tanımlandığında bu alanlar genel dilbilimedil bilimine ait sayılabilir. Dilbilimsel araştırma sonuçlarının kullanımını içeren ve tıp, bilişim, [[didaktik]] gibi diğer bilimsel uzmanlık alanlarıyla bağlantılı olan bu dilbilimsel disiplinler uygulamalı dilbilimdil bilimi adı altında da toplanabilir.

=== Uygulamalı dilbilimdil bilimi ===

Uygulamalı dilbilimdil bilimi, genel dilbilimindil bilimin bir alanıdır. Dil öğrenimi araştırmaları, dil betimlemesi (sözlük bilgisi), ayrıca dilbilimsel görüş altında doğa bilimleri, kültür bilimi, bilgi bilimi, hukuk ve ruhbilimdeki sorunlarla disiplinlerarası olarak ilgilenmektedir. Diğer alanlardaki dille ilgili problemlerin çözümlenmesinde dilbilimsel teori, metot ve bilgilerin kullanımı da bu alanın konusunu oluşturmaktadır. Araştırma nesnesi olarak dille ilgili çok farklı görüşler ile farklı yaklaşımlar ve dilbilimindil biliminin başka bilimlerden yararlanma özelliğinden dolayı genel dilbilimdil bilimi ve uygulamalı dilbilimdil bilimi arasında genel belirlenmiş bir sınırlama yoktur. "Uygulamalı dilbilimdil bilimi" kavramı altında ne anlaşıldığı tam olarak net değildir. Bir taraftan (dilsel sistemin teorik yapısının, gramer modelinin ve benzeri şeylerin tersine) gerçek uygulamalı dilleri araştıran bir alt alan olarak anlaşılırken, diğer taraftan uygulama sonunda elde edilen araştırma sonuçlarının kullanılmasıyla ilgili bir alt alan olarak anlaşılmaktadır. Genel/teorik ve uygulamalı dilbilimdil bilimi arasındaki bu özel durum sorun yaratmaktadır. İngiliz dili ile ilgili bilimsel alanda "applied linguistics" (ilk durumda söz konusu olan algılama biçimine göre) mi yoksa "linguistics applied" (ikinci durumda söz konusu olan algılama biçimine göre) kavramının kullanılacağı konusundaki adlandırma karşıtlığı tartışılmaktadır.

Modern dilbilimindil biliminin alt alanı olan biçim bilimi, bir dilin anlam taşıyan en küçük parçalarının (biçim birimi, morfem) araştırmasını yapar. Biçim birimleri farklı biçimlerde kullanılır, anlam ayırıcı en küçük birimlerden (fonem) oluşur ve bunların kelimelerini oluşturur. Biçim birimi kelimelerin iç yapısındaki dil olgularına ilişkin kurallarla ilgilenir.

==== Tarihi dilbilimdil bilimi ====

Genel dilbilimdil bilimi ve tarihi dilbilimdil bilimi arasında kısmen belirgin olmayan sınırlandırmalar oluşmuştur. Genel dilbilimdil bilimi zaman içerisinde oluşan dilsel değişikliklerin genel prensiplerini, kurallarını ve yasal durumlarını betimleyen bir uzmanlık alanı olarak anlaşılabilir. Genelde tarihi dilbilimedil bilimine ait sayılan alanlar genel dilbilimindil biliminin de alanları olarak görülebilir.

Sadece karşılaştırmalı dilbilimdil bilimi değil, dilbilgisel özellikleri yardımıyla her bir dilin ya da dil grubunun betimsel araştırmalarının yapılması da genel dilbilimdil bilimi alanına dâhildir. Ayrıca; aşağıda sıralanan araştırma alanları da genel dilbilimdil bilimi alanı içerisine girmektedir.

Bununla birlikte burada uygulamalı dilbilimdil bilimi ile ortak birçok nokta ortaya çıkmaktadır. Her şeyden önce yabancı dil dersleri ve artzamanlı dil değişimleriyle bağlantılı olan konularda bu durum söz konusudur.

[[Betim]]sel dilbilimdil bilimi gerçekten kullanılan [[olgu]]ları ortaya koymaya çalışan bir bilim dalıdır. Bu dilbilimedil bilimine karşıt olarak da kuralcı kavramı bir dilde zorunlu olarak ortaya çıkan yeni biçimleri, ülküsel ve donmuş bir örnek uğruna yadsıyan, "bir kavram olarak kullanılmaktadır. Aynı zamanda iyi kullanım"ı, "güzel kullanım"ı, "yanlış" diye nitelendiren biçimlere karşı savunan, sorunları yanlış-doğru karşıtlığı içinde ele alan geleneksel dil bilgisi ni nitelemek için kullanılan bir terimdir. Betimsel dilbilimdil bilimi ise dil olgularını betimlemeye yönelen, salt gerçekleşmiş ögelerden oluşan bir bütünü ele alarak incelemeye verilen isimdir.

Yukarıda bahsedilen karşıtlıktan dolayı kuralcı odaklı çalışmalar uygulamalı dilbilimdil bilimi olarak anlaşılır ama akademik alanlarda çok az yer alır. Kuralcı çıkarımlarla ilgili olarak çok tartışmalı görüşler yaygındır. Misalen genel olarak, ne ölçüde dil eleştirileri^{Her dilin dilsel araçlarının ve ifade gücünün eleştirel değerlendirilmesi} dilbilimsel araştırmaların konusu olabilir ya da olmalıdır. Çünkü dil eleştirileri ya kolayca dil kullanımına ilişkin kayda değer kurallarla birlikte anılıyor ya da sıkça toplum eleştirileri olarak da gösterilmektedir. Kuralcı çalışmalar – belirli gelişim [[norm]]larına uygun olarak çocuğun dil durumunu belirleyen dil gelişim testleri gibi birkaç istisna durum dışında- akademik araştırma ve eğitimlerde yer almazken aksine daha çok bilimsel ve özel taraflarda yapılır.

| Ruh dilbilimidil bilimi/ Klinik dilbilimdil bilimi tıbbî dil testleri

| Toplum dilbilimidil bilimi Kız-erkek ayrımı yapılmayan dil kullanımı şekli

Bu görüşler dilsel olgunun zaman içindeki (artzamanlı) ya da belirli bir zaman dilimindeki (eşzaman) gelişiminin betimlenip betimlenemeyeceğini belirler. Çoğu dilsel olgu tarihi boyutta da değerlendirilebilmesine rağmen, art zamanlı bilimsel araştırmaların konusu olarak belirli bilim alanları akademik modern dilbilimdedil biliminde yer edinmiştir. Mesela, bu yüzden toplum dilbilimsel konular ya da söz dizimsel olgular tarihi açıdan çok az ele alınırlarken, kelimelerin ses ve anlam değişiklikleri ya da bir dilin söz dağarcığındaki değişiklikler çok uzun zamandır tarihi araştırmaların merkezi olarak gösterilmektedir. Artzamanlılık esas alınarak hazırlanan araştırma sorularının kapsamı ve seçimi anlaşılabileceği gibi daha çok mevcut kaynakların varlığına bağlıdır.

| Toplum dilbilimidil bilimi farklı sosyal kesimlere ait dillerin zamansal olarak karşılaştırılması

Bu bağlamda ifade biçimi olarak dilin doğabilimsel bir durumdan mı, yoksa [[toplum bilimi|toplumbilimsel]] bir durumdan mı ortaya çıktığı araştırılır. Dile göre; [[doğa bilimi|doğabilimisel]] durum söz konusu olabiliyorsa, ifade biçimi olarak dilin kültürbilimsel ya da [[filoloji]]k de olması mümkündür. Birçok dilsel olgu hem art zamanlı, hem de eşzamanlı olgu olarak yorumlanabilirken; betimsel ve kuralcı olgu gibi durumlarda bilimsel araştırmaların doğabilimsel ve [[sosyal bilimi|sosyalbilimsel]] boyutlarında kesinlikle ikisinden birinin tercih edilmesi gerekir. Olası bakış açılarından birine kesin karar verilmesiyle birlikte belirli bir araştırma yönteminin seçimi gündeme gelir. Ama bütünce dilbilimdil bilimi bir istisna oluşturur. Çünkü ölçme ve sayma yöntemleri hem dilsel bir sistemin nicel araştırmaları için kullanılabilir, hem de dil kullanımının nicel tanımlaması için kullanılabilir.

| Metin dilbilimidil bilimi/ Medya dilbilimidil bilimi medya metinlerinin üslûp biçimi ve sözdizimsel özelliklerinin incelenmesi

| Bütünce dilbilimdil bilimi: Diğer kelimelerle sık kullanımıyla ilişkili olarak kadın kelimesinin belirli metinlerde kullanımı

=== Tarihi karşılaştırmalı dilbilimdil bilimi (art sürem) ===

* '''Tarihi dilbilimdil bilimi:''' Dil ailelerini açıkça göstermek ve bir veya birden çok dilin gelişim sürecini ve ses bilimi, biçim bilgisi, söz dizimi, anlam bilgisi ve anlatım bilgisindeki değişiklikleri göstermek amacıyla dilleri art süremli olarak karşılaştırır. Ayrıca dildeki değişmelerle her bakımdan ilgilenir.

Bu alanın aşağıda sıralanan bilim dalları ve tarihsel dil bilgisi nin asıl branşı, yani tarihsel dilbilimdil bilimi ile bir araya gelmesi çok yaygın olan bir gelenektir. Bu bakımdan, geniş anlamda, tarihsel dil bilgisi anlayışı vardır.

Genel dilbilimdil bilimi ve uygulamalı dilbilimdendil biliminden sonra üçüncü büyük bilim dalı olarak genel dilbilimindil biliminin genel ve karşılaştırmalı alanlarının da olduğu tarihi dilbilimdil bilimi, karşılaştırmalı dilbilimdil bilimi yerine konularak eş zamanlı bir sınıflama yapılmaktadır.

Söylem çözümlemesi, 1970'li yıllarda konuşma çözümlemesi çalışmalarıyla ortaya çıkmıştır ve konuşulan dilin çözümlemesi ile uğraşır. Söylem çözümlemesi, modern dilbilimindil biliminin bağımsız bir araştırma alanıdır. Ancak [[metin dilbilimidil bilimi]] ve Söz Eylem Kuramına yönelik sıkı bağlantıları vardır. Söylem Çözümlemesi'nin amacı, bir toplumdaki bireylerin iletişim kurarken kullandıkları farklı söz edimlerini araştırmaktır.

Modern dilbilimdil bilimi alanları, bir dilin yazılı açıklamalarında var olan olağan dil olgusunu inceler, bu dil olguları ise bir dildeki imlanın gelişmesi ve sabitleştirilmesine yöneliktir. Birimlerin anlam ayırt edici işlevi ve bu birimlerin dilin seslerle ilgili yapılarıyla olan ilişkileri bakımından belli bir yazı sisteminin birimlerini araştırır.

Sözlük bilimi modern dilbilimindil biliminin içerisinde söz dağarcığı anlamındaki sözlük kuramıdır. Sözlük bilimi, sözcük sistemi ve sözcüklerin anlamlarına yönelik varlık bilimi olarak tanımlanır. Dilsel ifadelerin anlam yapısı ve sözcükler arasındaki bağlantı ile ilgilenir.

1960'lı yılların başından beri modern dilbilimdil biliminin içerisinde kendine özgü bir alan olarak var olan sözlük bilimi, dil unsurlarını araştırır ve leksikografik ögeler (biçim birimi), kelime ve sözcük grupları arasındaki ilişkiyi ve kuralları belirlemeye çalışır.

Sözlük bilimine akraba olan diğer dilbilimdil bilimi alanları; [[Ad bilimi]], kavram bilimi, [[köken bilimi]], kelime yapısı, [[deyim]] bilgisi ve özel adlar bilimidir.

* Bilgisayarlı dilbilimdil bilimi; doğal dilin, bilgisayardaki kullanımını araştırır.

* Budun dilbilimidil bilimi; dilin, kültürlere özgü farklı kullanımını inceleyen bilim dalıdır.

* Adlî dilbilimdil bilimi; dilsel birimlerin suç bilimine ilişkin araştırmalarını yapar.

* Klinik dilbilimdil bilimi; dil, konuşma ve yutkunma bozukluklarının tanı ve tedavisiyle ilgilenir.

* Bilişsel dilbilimdil bilimi; bilişsel yapı ve süreç ile dili inceleyen bilim dalıdır.

* Medya dilbilimidil bilimi; iletişim araçları bağlamındaki iletişimde dil ve dil kullanımını inceleyen bilim dalıdır.

* Sinir dilbilimidil bilimi, dilin sinirsel temellerini ve dile etkilerini araştıran bilim dalıdır.

* Patolojik dilbilimdil bilimi; patolojik dilin öğretisi, içinde dil gelişim bozukluklarının konulaştırılması söz konusudur.

* Nicel dilbilimdil bilimi, dil teorisi tasarlamak için statik araştırmalar temel alınarak dil kurallarını inceleyen bilim dalıdır.

* Hukuk dilbilimdil bilimi, dille ilgili hukuk konularının arka planını araştıran bilim dalıdır.

* Metin dilbilimidil bilimi, dilin tümce üstü yapısını inceleyen bilim dalıdır.

** [[Wilhelm von Humboldt]] karşılaştırmalı dilbilimidil bilimini kurmuştur.

** William Labov, toplum dilbilimindedil biliminde en önemli araştırmacı kişiliklerden biridir.

** [[George Lakoff]], bilişsel dilbilimindil biliminin en önemli temsilcilerinden biridir.

** [[Ferdinand de Saussure]], Cenevre Okulu’nun ana temsilcisidir, modern dilbilimindil biliminin kurucusu olarak iki yönlü işaret kavramıyla modern dilbilimidil bilimi değerlendirir.

** [[George Kingsley Zipf]], Zipf Yasaları'yla nicel dilbilimdil bilimi alanında çığır aşan bir araştırmacıdır.<ref>http://w3.balikesir.edu.tr/~mozsari/dil bilimi.htm</ref>