Vikipedi

Türk dilleri: Revizyonlar arasındaki fark

Etkileşimli olarak geçmişe göz at
[kontrol edilmemiş revizyon][kontrol edilmiş revizyon]
← Önceki sürümle aradaki farkSonraki sürümle aradaki fark →
İçerik silindi İçerik eklendi
GörselVikimetin
Değişiklik özeti yok
4. satır:
}}
{{Dil ailesi bilgi kutusu
| isim = Türk Lehçeleridilleri
| bölge = Özgün olarak [[Çin|Batı Çin]]'den [[Sibirya]] ve [[Doğu Avrupa]]'ya kadar
| familycolor = Altay
18. satır:
| harita_açıklama= <center>Türk dillerinin resmî dil olarak kullanıldığı ülkeler ve özerk bölgeler</center></small>
}}
'''Türk Lehçeleri''' veya '''Türkî dillerdilleri''', [[Doğu Avrupa]]'dan [[Sibirya]] ve [[Çin]]'in batısına dek uzanan bir alanda ana dil olarak 180 milyon kişi tarafından, ikinci dil olarak konuşanlar da sayılırsa yaklaşık 250 milyon kişi tarafından konuşulan, 40 ayrı yazı diline bölünen bir dil kümesi olarak tanımlanır. '''Türk yazı dilleri''' olarak da belirtilirler. Çağdaş dönem yazı dilleridirler.
 
En çok konuşulan Türk dili, [[Türkçe]]dir. Ardından [[Azerice]], [[Özbekçe]], [[Uygurca]], [[Kazakça]], [[Türkmence]], [[Tatarca]] gelmektedir.
 
Türk dillerini diğer dil ailelerinden farklı kılan önemli bir özelliği, konuşucularının uzun süre göçebe olarak yaşamışlığı ve buna bağlı olarak bu dillerin sürekli birbirlerinden etkilenmiş olmalarıdır. Türk dillerindilleri çok sayıda aynı anlamda kullanılan ortak sözcüklere sahip olmalarının yanı sıra tümce yapıları da hep aynı kalır. Bu yüzden Türk dillerinin bir dil ailesi olmadığı, tek bir dilin lehçeleri olduğu görüşü de yaygındır ve ''Türk lehçeleri'', ''Çağdaş Türk yazı dilleri'' veya ''Türk dilinin kolları'' gibi adlandırıldıklarına da rastlayabiliriz. (''Bakınız'': [[Türk dilleri ailesi#"Dil" ve "Lehçe" tartışması|"Dil" ve "Lehçe" tartışması]])
 
[[Dosya:Kyrgyz Manaschi, Karakol.jpg|thumb|300px|Bir [[Kırgızlar|Kırgız]] [[manasçı]] olan '''Shaabai Azizov''', Temmuz 2002 tarihi ''[[Karakol (şehir)|Karakol]], [[Issık-Göl İli]], [[Kırgızistan]]''.]]
36. satır:
19’uncu yüzyıl sonlarına doğru yoğunluk kazanan araştırmalarla Altay dilleri olarak adlandırılan Türk, Moğol, Mançu-Tunguz, Japon ve Kore dilleri ile Fin-Ugor dilleri olarak anılan Fin, Macar ve Samoyed dillerinin Ural-Altay adında bir dil ailesi oluşturduğu düşüncesi, yeryüzünde genel kabul görmüş bir kuramdı. Ancak, 20’nci yüzyılın ikinci yarısından beri yürütülen dil bilimi araştırmalarıyla Ural ve Altay dillerinin bir dil ailesi oluşturamayacağı düşüncesi yaygınlaşmaya başladı. Fin, Macar ve Samoyed dilleri ile Türk, Moğol, Mançu-Tunguz, Japon ve Kore dilleri arasında benzerlikler bulunuyordu ama bu benzerlikler bir dil ailesi oluşturmaya yetecek ölçüde bir kaynak dilden miras kalan ortak dil ögesi içermiyordu.
 
Altay dil ailesi hipotezi için gösterilen kanıtların modern dil bilimsel standartları karşılamaması ve Türk ile Moğol dillerinin zaman içinde ayrışmak yerine yakınlaştığını gösteren bulgular, 1950lerden bu yana Altay ailesinin dil bilimciler tarafından genel kabul görmemesine yol açtı. Günümüzde TürkîTürk dillerdilleri kendi başına bir dil ailesi olarak kabul edilmektedir.<ref name=katzner2002 /><ref name=campbell2007 /><ref>Johanna Nichols (1992) Linguistic Diversity in Space and Time. Chicago University Press. Page 4: "When cognates proved not to be valid, Altaic was abandoned, and the received view now is that Turkic, Mongolian, and Tungusic are unrelated."</ref><ref>R. M. W. Dixon (1997): The Rise and Fall of Languages. Cambridge University Press. Page 32: "Careful examination indicates that the established families, Turkic, Mongolian, and Tungusic, form a linguistic area (called Altaic)...Sufficient criteria have not been given that would justify talking of a genetic relationship here."</ref><ref>Asya Pereltsvaig (2012) Languages of the World, An Introduction. Cambridge University Press. Pages 211–216: "[...T]his selection of features does not provide good evidence for common descent" [...] "we can observe convergence rather than divergence between Turkic and Mongolic languages—a pattern than is easily explainable by borrowing and diffusion rather than common descent"</ref>
 
Türk yazı dilinin tarihi VII ve VIII. yüzyıllarda Orhun vadisinde dikilmiş olan yazıtlarla başlar. Gerek [[Orhun Yazıtları]]’nda kullanılmış olan gelişmiş ve işlek dil gerekse komşu ülke kaynaklarında yer alan bilgiler, Türk yazı dilinin başlangıcının çok daha eskiye gittiğini gösterir. Yakın dönemde bulunan yeni yazıtların okunması Türk yazı dilinin tarihini daha da gerilere götürmemizi sağlayacaktır. Çin yıllıklarındaki bir Hun ağıtına ait iki dize ile birkaç kelime MS 4’üncü yüzyıl Türkçesi hakkında fikir vermektedir. Ancak, edebi metin niteliğindeki ilk büyük metinler Tonyukuk (725), Bilge Kağan (731) ve Köl Tigin (732) adına dikilmiş olan Göktürk Yazıtları’dır. Türk dilinin ilk sözlüğü ve dil bilgisi kitabı Divanü Lugati’t-Türk ise 1072 yılında Kâşgarlı Mahmut tarafından yazılmıştır. Yaklaşık 9 bin sözü içeren eser, yalnızca bir sözlük, yalnızca bir dil bilgisi kitabı değil, aynı zamanda Türk yazı dilinin ve ağızlarının ele alındığı, kültür değerlerinin kayda geçirildiği abidevi bir kaynaktır. Kâşgarlı Mahmut; Karahanlı, Uygur, Oğuz, Kıpçak, Kırgız ve diğer akraba topluluklarının söz varlığını bir araya getirerek hazırladığı eserine DivanüDivanu Lugati’tLugat'it-Türk, yani Türk Lehçeleri Sözlüğü adını vermiştir. Kâşgarlı Mahmut’un yirmiyi aşkın yazı dilini ve ağzını Türk adı altında toplaması, bilimlik bir gerçekliği ortaya koymaktadır. Büyük ölçüde ortak dil ögelerine dayanan bu yazı dilleri ve ağızlar, zaman içerisinde kendi iç gelişmelerini sürdürerek bugün yazı dilleri ve resmî diller hâline gelmişlerdir.
 
== Türk dilinin coğrafyası ==
51. satır:
Orta Çağ ile Yeni Çağı [[Osmanlı İmparatorluğu]] ve [[Altın Ordu Devleti]] gibi büyük coğrafyalara yayılan siyasi birlikler içinde yaşayan bu Türk toplulukları, 20’nci yüzyıl ilk çeyreğine kadar etkili olan klasik yazı dilleri [[Osmanlıca]] ve [[Çağatayca]]nın birleştirici karakteriyle güçlü bir yazılı edebiyat ve millî bir halk edebiyatı geliştirmiştir. Dil mirasının çok büyük bir kısmını oluşturan sözler, atasözleri, deyimler ve temel kavramlar bu Türk topluluklarının dillerinde ortaktır.
 
Türk dilinin bu ortak ve bütünleştirici özelliği, konuşma dillerindeki, ağızlardaki farklılıklarına karşın yazılı çeşitli lehçeleri, farklı konuşma dilleri bulunan Arapçanın, Çincenin veya Hintçenin durumu ile benzerlik göstermektedir.{{kaynak belirt}} Bu dillerin içinde alt diller olarak gelişen birçok farklı ağza karşın tek bir dilin olması gibi, Türkçe de Sovyetler Birliği’nin özel siyasi şartları altında farkları yapay olarak artırılmış yazı dillerine ayrılmıştır.{{kaynak belirt}} Bu yazı dilleri Türkçe, Azerice, Türkmence, Özbekçe, Kazakça, Kırgızca, Tatarca, Başkurtça, Uygurça, Gagavuzca, Karakalpakça, Kumukça, Karaçayca, Karaçay-Balkarca, Nogayca, Hakasça, Altayca, Tuvaca ile, Çuvaşça ve Yakutçadır.
 
Öte yandan büyük çoğunluğu Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı olan ve Avrupa Birliği ülkelerine yerleşen yaklaşık 6 milyon Türk kökenli birey bulunmaktadır. Avrupa Birliği üyesi olmayan bazı Avrupa ülkelerinde de önemli ölçüde Türk nüfusu bulunmaktadır. Bu nüfusun önemli bir kısmı, yaşadığı ülkenin vatandaşıdır. Ayrıca Avrupa Birliği’nin yeni üyelerinden Romanya’da, özellikle de Bulgaristan’da bu ülkelerin vatandaşı olarak çok sayıda Türk yaşamaktadır. Makedonya, Kosova gibi diğer ülkelerdeki yerleşik Türklerle birlikte bütün Avrupa kıtasındaki Türk nüfusun 7 milyonu aştığı düşünülmektedir.{{kaynak belirt}} Avrupa’daki bu nüfusun tamamının dili Türkçedir. Bu ülkelerde Türkler tarafından yayımlanan gazeteler, dergiler, kitle iletişim araçları Türkçeyi kullanmaktadır.
63. satır:
Bütün bu yazı dillerinde ve lehçelerde sayı adları, zamirler, fiiller ortaktır. Atlas Okyanusu kıyılarından Çin’in içlerine kadar uzanan topraklarda 220 milyon insan bir, iki, üç, dört/tört, beş, altı, yedi/yeddi/ceti, sekiz, dokuz/tokuz, on diyerek saymaktadır. Birkaç sayı adındaki küçük ses değişikliği dışında bütün sayı adları tam bir ortaklık gösterir. Lehçeler arasındaki bu ses farklılıkları genel farklılıklardır ve düzenli olarak diğer sözlerde de görülürler.
 
Türk lehçelerindedillerinde fiillerde de büyük ölçüde ortaklık olduğu bilinmektedir. Varolan örneklerin yanı sıra,<ref name="AKALIN">{{Web kaynağı | url = http://www.tdk.gov.tr/images/stories/eskidosyalar/turkdilidunyadili.pdf | başlık = Türk Dili: Dünya Dili | yazar = Akalın, Şükrü Halûk, Prof.Dr. | yayımlayan = Türk Dil Kurumu, tdk.gov.tr | biçim = PDF | tarih = | erişimtarihi =6 Ekim 2011| arşivurl = http://web.archive.org/web/20130728072426/http://tdk.gov.tr/images/stories/eskidosyalar/turkdilidunyadili.pdf | arşivtarihi = 28 Temmuz 2013}}</ref> Türk yazı dillerinin sözleri, birbirinden kimileyin tek bir sesin değişkenliği ile ayrılmaktadır. Türk dilinin bu kollarının bağımsız sınırlara sahip ülkelerde yazı dilleri olarak kullanılması, onları birbirinden bağımsız olmayan diller halinde kabul etmemize imkân verir.
 
Bu dillerin söz dizimi de aynı yapılık özelliği göstermektedir. Tamlamada tamlayan daima tamlanandan önce gelmektedir. Cümlede ögelerin dizilişi de:
69. satır:
özne + tümleçler + yüklem
 
biçimindedir. Gagavuzca ve Karayca gibi az sayıda lehçe dışında bütün Türk lehçelerindedillerinde söz dizimi benzerliği kendini göstermektedir.
 
== Türk dillerinin sınıflandırılması ==
89. satır:
=== Halaçcanın ayrımı ===
 
Diğer Türk dillerine endillerinden uzak kalan Halaç dilidir. Dil bilimcisi [[Gerhard Doerfer]]'in görüşüne göre Halaç, Türk dillerinin Argu grubunun son üyesidir. [[Eski Türkçe|Türkî-i Kadim]]'den çok erken ayrılmış ve 13. yüzyılda [[İran]]'da, etrafı [[Farsça]] konuşanlarla çevrili kalmıştır. (Yani ETHNOLOGUE 2005'te<ref name="ETHNOLOGUE-01">{{Web kaynağı | url = http://www.ethnologue.com/language/klj | başlık = Khalaj, Turkic | yayımcı = SIL International, ethnologue.com | dil = İngilizce | biçim = HTML | tarih = | erişimtarihi = 25 Ağustos 2013 | arşivurl = http://web.archive.org/web/20160501162852/http://www.ethnologue.com/language/klj | arşivtarihi = 1 Mayıs 2016}}</ref><ref name="ETHNOLOGUE-02">{{Web kaynağı | url = http://www.ethnologue.com/cloud/klj | başlık = Khalaj, Turkic in the Language Cloud | yayımcı = SIL International, ethnologue.com | erişimtarihi = | yazar = | erişimsaati = | son = | ilk = | yazarlink = | yardımcıyazarlar = | tarih = | yıl = | ay = | biçim = | çalışma = | yer = | sayfalar = | dil = | arşivurl = http://web.archive.org/web/20150923214152/http://www.ethnologue.com/cloud/klj | arşivtarihi = 23 Eylül 2015 | alıntı = | iş = }}</ref> iddia edildiği gibi, [[Azerice]] ile yakın akrabalığı yoktur). Halaç bugün 40.000 kişi tarafından İran'ın [[Kom]] ve [[Akar]] illerinde konuşulur ve [[İran]]'daki Türk dilleri arasında en ilginçlerindendir. Diğer dillerden ayrı kalması ve [[Farsça]]'dan etkilenmesine rağmen ana dilden parçalar korumuştur. Ancak sesi [[Farsça]]'ya benzer.
 
=== Öteki ayrımlar ===
114. satır:
** Bolgarca (ölü), [[Çuvaşça]] (1,8 milyon), Hunca (ölü), Avarca (ölü)
* '''Türkî-i Kadim''' ('''Genel isim olarak kullanımı''')
** '''[[Kıpçakça]]''' ('''Kuzeybatı TürkîTürk''')
*** '''Batı:''' [[Kırım-Tatarcası]] (500.000), [[Kumıkça]] (280.000), [[Karaçay-Balkarca]] (250.000), [[Karaimce]] (ölmek üzere), [[Kumanca]] (ölü)
*** '''Kuzey:''' [[Tatarca]] (7,8-8.8 milyon), [[Başkurtça]] (2,2 milyon)
127. satır:
*** '''Batı:''' [[Özbekçe]] (28 milyon)
*** '''Doğu:'''
**** [[EskiAna Türkçe]] (Orhun Kök, Yenisey Kök, Eski Uygurca, [[Karahanlıca]]) (ölü)
**** [[Uygurca]] (20-25 milyon)
**** [[Yugurca]] (Batı Yugur) (5.000)
**** [[Ayni dili]] (Ainu) (7.000)
**** [[İli TûrkiTürk dili]] (100)
** '''Sibirce''' ('''Kuzeydoğu TürkîTürk''')
*** '''Kuzey:'''
**** [[Yakutça]] (456.000), [[Dolganca]] (5000)
*** '''Güney:'''
**** '''Yeniseyce''' [[Hakasça]] (65.000), [[Şorca]] (10.000)
**** '''Sayan''' [[Tuvaca]] (200.000), [[Tofaca]] ([[Karaçayca]]) (ölü)
**** '''Altayca''' [[Altayca]] (75.000) (lehçeleri: [[Oyrot dili]]; [[Tuvaca]], [[Kumanda]], [[Ku]]; [[Teloytca]], [[Telengitçe]])
**** '''Çulim''' [[Çulimce]] (500)
148. satır:
 
* Ogur dil grubundaki /-r/ yerine /-z/ kullanılması, bu dil grubunu diğerlerinden ayırır.
* Sibirya-Türkî dillerini diğerlerinden farkına bir örnek: Tuvaca dilinde "adak", Yakutça "atah" diğerlerinde ise "ayak" denir. Yalnızca Halaç dilinde "hadak" denir.
* Oğuz dil grubu diğerlerinden sonek başlatan /G/'nin eksik olmasıyla ayrılır. Örnek: "kalan" (kalmak), diğer Türkî dillerinde "kalGan"; "bulanmak", diğerlerinde "bulGanmak".
* Sonekin sonuna eklenen /G/ güneydoğu Türkî grubunu kuzeybatı grubundan ayırır: Uygurca "taglik" ama Tatarca "tawlı" – (dağlık).
205. satır:
'''Sonuç'''
 
Bugün Türk dilidilleri, yaklaşık 12 milyon kilometre karelik bir alanda 220180 milyon nüfusun konuştuğu, yüze yakın ülkede öğretiminin yapıldığı, kökleri tarihin en eski dönemlerine kadar uzanan, 600 bini aşkın söz varlığına sahip bir dünya dilidirdilleridir. Geçmişi boyunca Çinceden Farsçaya, Arapçadan Macarcaya kadar pek çok dille etkileşim içerisine girmiş olan Türk dilinin bir kolu olarak yalnızca Türkiye Türkçesinin dünya dillerine verdiği sözcüklerin sayısı 11 binin üzerindedir. Genel Türk dili olarak diğer dillere verdiğimiz sözcük sayısı ise 20 binin üzerindedir. Özellikle giyim, yiyecek, askerlik başta olmak üzere hemen her alanda çok sayıda Türk dili kökenli sözcük ile tarihte ve bugün Türk soylu halkların yaşadığı coğrafyalardaki Türk dili kökenli çok sayıda yer adı dünya dillerinde varlığını bugün de sürdürmektedir.
 
Dünyanın hemen her bölgesinde öğretimi yapılan, bilimsel araştırmalara konu olan, dünya dillerine katkıda bulunan Türk dili, en yaygın ve en köklü dünya dillerinden biridir.
248. satır:
# ''Kĕneke sĕtel śinçe vırtať'' = Kitap, masa(nın) üstünde duruyor.
 
Yukarıdaki Çuvaşça cümleleri Türk dil bilimi öğrenimi görmemiş, Çuvaşça öğrenmemiş bir Türkün anlayamayacağı derecede farklıdır. Türkçe bilmeyen bir Çuvaşın da bu cümlelerin Türkçe karşılıklarını anlayamayacağı açıktır. O halde, Çuvaşça ile Türkçe arasındaki karşılıklı anlaşılabilirlik oranı azdıryoktur ve bunlar iki ayrı dildir. Yani yukarıda karşılaştırılan dillerin arasındaki farklılıklar "lehçe" denilebilmesi için yeterli değildir.<ref name="FREEDOM">{{Web kaynağı | url = http://www.dilimiz.com/dil/turkdiliailesi.htm | başlık = Türk Dilleri Ailesi | yazar = Freedom, Bartu, Prof. Dr. | biçim = HTML | tarih = | erişimtarihi = | arşivurl = http://web.archive.org/web/20141228003551/http://www.dilimiz.com:80/dil/turkdiliailesi.htm | arşivtarihi = 28 Aralık 2014}}</ref>
 
== Türk dilleri ailesi ==
283. satır:
== Resmî durum ==
 
[[Türkçe]], [[Azerice]], [[Türkmence]], [[Kazakça]], [[Kırgızca]] ve [[Özbekçe]], ülkelerinin ulusal dilidir. Bunun yanında bazı özerk Türk cumhuriyetlerinde ve Türk bölgelerinde resmi dil olarak geçenler vardır: [[Çuvaşça]], [[Kumıkça]], [[Karaçay-Balkarca]], [[Tatarca]], [[BaşkırcaBaşurtça]], [[Yakutça]], [[Hakasça]], [[TuvaTuvaca]], [[Altayca]] ve Çin'de [[Uygurca]].
 
Türk dilleri [[Avrupa]]'nın ve [[Asya]]'nın otuz ülkesinde konuşulur. Çizelge alt gruplara ayrılmıştır ve sayılar yalnızca ana dili olarak konuşanları göstermektedir.
303. satır:
|[[Kumukça]]||420.000||[[Rusya]] ([[Dağıstan]])
|-
|[[Karaçay-Balkarca]]||300.000||[[Rusya]] ([[Karaçay-ÇerkezÇerkes]], [[KabardeyKabardin-Balkar]])
|-
|[[Kırım Tatarcası]]||500.000||[[Ukrayna]] 200.000, [[Özbekistan]] 190.000, [[Kırgızistan]] 40.000, [[Türkiye]] (belirsiz)
379. satır:
 
=== Ulusal diller ===
[[Türkçe]], [[Azerice]], [[Türkmence]], [[Kazakça]], [[Kırgızca]] ve [[Özbekçe]], ülkelerinin ulusal dilidir. Bunun yanında bazı özerk TürkîTürk cumhuriyetlerinde ve bölgelerinde resmi dil olarak geçenler vardır: [[Çuvaşça]], [[Kumıkça]], [[Karaçay-Balkarca]], [[Tatarca]], [[Başkurtça]], [[Yakutça]], [[Hakasça]], [[Tuva]], [[Altayca]] ve Çin'de [[Uygurca]].
 
==Türki diller arasındaki benzerlikler==
503. satır:
* '''[[Kırgızca]]''' &nbsp; 5,2 milyon konuşucu: Kırgizistan, Kazakistan, Doğu Türkistan
* '''[[Çuvaşça]]''' &nbsp; 2 milyon konuşucu: Rusyanın Avrupa kısmında
* '''[[Başkurtça]]''' &nbsp; 2,5 milyon konuşucu: BaşkıristanBaşkurtistan
* '''[[Tatarca]]''' &nbsp; 8,8 milyon konuşucu: Merkez Rusya dan Batı Rusyaya kadar
* '''[[Kaşkayca]]''' &nbsp; 1,5 milyon konuşucu: İran'ın Fars ve İsfahan ve Huzistan illerinde
596. satır:
* Güneybatı Türk dillerinin yazıya alınması, 10. ve 11. yüzyılda Selçuklu dili ile başlar. Kardeş diller olan Eski Osmanlıca ve Eski Azeri dillerinden günümüz [[Türkçe]] ve [[Azerice]] gelişmiştir.
* 14. yüzyılın [[Harezm]] Türkçesi de Güneybatı Türk dillerine mensuptur. Bu dilden günümüz Horasanca ve Türkmence gelişmiştir.
* Kuzeybatı TürkîTürk dillerine ait en eski belgeler, Kumanca dili ile yazılmış olan [[Codex Cumanicus]]'dur ve 14. yüzyıldan kalmadır. Bu dilin günümüzdeki torunları Tatarca ve BaşkırcadırBaşkurtçadır.
* [[İdil Bulgarları]] dilinde yazılmış en eski yazılar 13. ve 14. yüzyıldan kalmadır. Bu dilden ya da buna yakın bir dilden Çuvaş dili gelişmiştir.
* Güneydoğu Türk dillerinden olan Çağatayca yazıların 15. yüzyıla dayanan örnekleri bulunmuştur. Çağatayca, günümüz Uygurca ve Özbekçe'sininÖzbekçesinin temelini oluşturur.
 
=== Türk dillerinin yazılışları ===
"https://tr.wikipedia.org/wiki/Türk_dilleri" sayfasından alınmıştır