|
}}
'''Türkçe''' ya da '''Türk dili''', [[Güneydoğu Avrupa]] ve [[Batı Asya]]'da konuşulan, [[Türkî diller]] dil ailesine ait [[Eklemeli dil|sondan eklemeli]] bir [[Dil (filoloji)|dil]].<ref name=":2">{{Web kaynağı | titlebaşlık = Turkish language | url = https://www.omniglot.com/writing/turkish.htm | website = www.omniglot.com | access-dateerişimtarihi =29 Ekim 2019-10-29 | datetarih = | lastsoyadı = | firstad = | archive-url = | archive-datearşivtarihi = | arşivurl = http://web.archive.org/web/20191120062928/https://www.omniglot.com/writing/turkish.htm | arşivtarihi = 20 Kasım 2019}}</ref> [[Türki diller]] ailesinin [[Oğuz dil grubu|Oğuz dilleri]] grubundan [[Osmanlı Türkçesi]]nin devamını oluşturur. Dil, başta [[Türkiye]] olmak üzere [[Balkanlar]], [[Ege Adaları]], [[Kıbrıs]] ve [[Orta Doğu]]'yu kapsayan eski [[Osmanlı İmparatorluğu]] coğrafyasında konuşulur.<ref name=":2" /> ''[[Ethnologue]]''<nowiki/>'a göre Türkçe, yaklaşık 80 milyon konuşuru ile dünyada en çok konuşulan 20. dildir.<ref>{{Web kaynağı|url=http://www.ethnologue.com/statistics/size|titlebaşlık=Summary by language size|website=Ethnologue|accessdateerişimtarihi=1 Mart 2019-03-01}}</ref> Dil, Türkiye, [[Kıbrıs Cumhuriyeti]] ve [[Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti|Kuzey Kıbrıs]]'ta ulusal resmi dil statüsüne sahiptir.<ref name=":2" />
Türkçe, diğer pek çok Türki dil ile de paylaştığı [[Eklemeli dil|sondan eklemeli olması]] ve [[Türkçe#Büyük ve küçük ünlü uyumu|ünlü uyumu]] gibi dil bilgisi özellikleri ile karakterize edilir. Dil, [[Cümlenin ögeleri|tümce yapısı]] açısından genellikle [[Özne-nesne-fiil|özne-nesne-yüklem]] sırasına sahiptir. Almanca, Arapça gibi dillerin aksine [[Gramatik cinsiyet]]in (erillik, dişilik, cinsiyet ayrımı) bulunmadığı Türkçede söz varlığının bir kısmı [[Arapça]], [[Farsça]] ve [[Fransızca]] gibi yabancı dillerden geçmedir. Ayrıca [[Azerice]], [[Gagavuzca]] ve [[Türkmence]] gibi diğer [[Oğuz grubu|Oğuz dilleri]] ile Türkçe yüksek oranda [[karşılıklı anlaşılabilirlik]] gösterir.<ref name=":1" /><ref>[https://www.dilimiz.gen.tr/turkcenin-genel-ozellikleri-ve-tarihcesi/]</ref>
Dil 1928'de [[Atatürk]] önderliğinde gerçekleştirilmiş [[harf inkılabı]]ndan beri [[Latin alfabesi]] ile yazılır. Standart Türkçedeki [[İmla|imla kuraları]] [[Türk Dil Kurumu]] tarafından denetlenir. İstanbul Türkçesi olarak da adlandırılan İstanbul ağzı,<ref>{{Web kaynağı | url = http://tdk.gov.tr/index.php?option=com_content&view=article&id=281 | titlebaşlık = "İstanbul Türkçesi" konulu deneme yarışması ödül töreni | website = [[TDK]] | arşivurl = http://web.archive.org/web/20181004190003/http://tdk.gov.tr/index.php?option=com_content&view=article&id=281 | arşivtarihi = 4 Ekim 2018}}</ref> Türkçenin [[Standart dil|standart formudur]] ve Türkçe [[yazı dili]] bu ağzı temel alır. Bununla birlikte [[Güneydoğu Avrupa]] ve [[Orta Doğu]]'da çeşitli [[Türkçe ağızları|Türkçe şiveleri]] bulunur ve bu şiveler İstanbul Türkçesi ile çeşitli [[Fonem|sessel]] farklılıkara sahiptir.
== Sınıflandırma ==
2006 yılında yürütülmüş bir araştırmaya göre Türkçe, Türkiye'de yaşayan nüfusun %84'ünün ana dilidir.<ref name=":3">{{cite report|author=<!-- or |last= and |first= -->|authorlink=|authors=|date=September 2006|title=Toplumsal Yapı Araştırması 2006 [Social Structure Research 2006]|url=http://www.konda.com.tr/tr/raporlar/2006_09_KONDA_Toplumsal_Yapi.pdf|publisher=KONDA|format=PDF|others=|edition=|location=|chapter=Etnik Kimlikler: Anadil [Ethnic Identitites: Mother Tongue]|page=19|pages=|docket=|quote=}}</ref> [[Türkiye'deki azınlıklar|Geriye kalan nüfus ise]], çoğunluğu [[Kürtçe]] olacak şekilde [[Türkiye'de konuşulan diller|Türkiye'deki azınlık dillerinden]] birini ana dilleri olarak benimsemiştir ve Türkçeyi ikinci dilleri olarak kullanırlar.<ref name=":3" />
Bu yayılıma ek olarak [[Türk diasporası]]nın göç etmiş olduğu bölgelerde de Türkçe konuşuruları bulunur. 2 milyondan fazla [[Almanya'daki Türkler|Türkçe konuşura]] sahip olduğu tahmin edilen [[Almanya]]'da nüfusun yaklaşık %3'ü Türkçe bilmektedir.<ref name="Ethnologue Turkish">{{Web kaynağı | authoryazar = Gordon, Raymond G., Jr. (ed.) | authorlink = Ethnologue | url = http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=tur | titlebaşlık = Ethnologue: Languages of the World, Fifteenth edition. Report for language code:tur (Turkish) | accessdateerişimtarihi =4 2011-09-04Eylül 2011| yearyıl = 2005 | arşivurl = http://web.archive.org/web/20121112154743/https://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=tur | arşivtarihi = 12 Kasım 2012}}</ref> Almanya'nın yanı sıra [[Amerika Birleşik Devletleri|ABD]], [[Fransa]], [[Hollanda]], [[Avusturya]], [[Belçika]], [[İsviçre]] ve [[Birleşik Krallık]] da Türkçe konuşabilen nüfusun yaşadığı önemli bölgelerdir.<ref name="Ethnologue Turkish" /> Göç edilen ülkelerde gerçekleşen [[Asimilasyon (sosyoloji)|kültürel asimilasyon]] sonucunda etnik Türk göçmenlerin sadece bir kısmı Türkçeyi [[Akıcılık|akıcı]] ve ana dil seviyesinde konuşabilmektedir.<ref>e.g. citations given in Cindark, Ibrahim/Aslan, Sema (2004): [http://pub.ids-mannheim.de/autoren/ids/cindarkibrahim.html Deutschlandtürkisch?]. Institut für Deutsche Sprache, page 3.</ref>
=== Resmî kullanım ===
{{quote|''Türkiye Devleti, ülkesi ve ulusuyla bölünmez bir bütündür. Dili Türkçedir.''- [[T.C. Anayasası]]<ref name="anayasa"/>}}
Türkçe, diğer [[Türk devletleri listesi|Türki devletlerin]] de üyesi olduğu [[Türk Konseyi]] ve [[Uluslararası Türk Kültürü Teşkilatı]] gibi kuruluşlarda resmiyete sahiptir.<ref>{{Web kaynağı | url = http://www.turkkon.org/docs/02_a_NahcivanAnlasmasi_Turkce.pdf | titlebaşlık = Turk Dili Konusan Ulkeler Isbirligi Konseyi'nin Kurulmasina Dair Nahcivan Anlasmasi | publisheryayıncı = Turkkon.org | accessdateerişimtarihi =5 Mart 2014-03-05 | arşivurl = http://web.archive.org/web/20121024060432/http://www.turkkon.org/docs/02_a_NahcivanAnlasmasi_Turkce.pdf | arşivtarihi = 24 Ekim 2012}}</ref> Kıbrıs Cumhuriyeti ise [[Avrupa Birliği]]'nin Türkçeyi 25. [[Avrupa Birliği'nin dilleri|resmi dili]] olarak kabul etmesi için başvuruda bulunmuştur.<ref>{{Haber kaynağı|titlebaşlık=As the E.U.’s Language Roster Swells, So Does the Burden|url=https://www.nytimes.com/2017/01/04/world/what-in-the-world/eu-official-languages.html|workeser=The New York Times|datetarih=4 Ocak 2017-01-04|access-dateerişimtarihi=28 Ekim 2019-10-28|issn=0362-4331|languagedil=en-US|firstad=James|lastsoyadı=Kanter}}</ref>
[[Dosya:Prizren (3DilliTabela).jpg|thumb|sol|250px|[[Kosova]] Prizren’de Türkçenin resmî olarak tabelalarda [[Arnavutça]] ve [[Sırpça]] ile beraber kullanımı]]
Türkçe aynı zamanda çeşitli ülkelerde resmi açıdan bölgesel veya [[azınlık dili]] statüsüne sahiptir. [[Irak]]’ın [[Kerkük ili|Kerkük İli]]<nowiki/>nde Türkçe, Kürtçe ve Arapça ile birlikte resmî dildir.<ref>[http://haber5.com/dunya/kerkukte-turkce-artik-resmi-dil “Kerkük’te Türkçe artık resmî dil!”] Haber5 (22.12.2008)</ref> [[Kuzey Makedonya]]’nın batısında yer alan [[Gostivar Belediyesi|Gostivar]],<ref>[http://www.milliyet.com.tr/2005/06/12/dunya/dun07.html “Makedonya Gostivar’da Türkçe resmî dil”] Milliyet (12.06.2005)</ref> [[Merkez Jupa Belediyesi|Merkez Jupa]],<ref>[http://www.haber3.com/keipa-heyetinin-makedonya-ziyareti-istanbul-esenler-belediyesi-ile-makedonyanin--1502886h.htm “KEİPA heyetinin Makedonya ziyareti…”] Haber3 (09.09.2012)</ref> [[Plasniça Belediyesi|Plasniça]]<ref>[http://arhiva.zels.org.mk/adresar2006/en/pdf/66%20plasnica_eng.pdf Directory of Municipalities in the Republic of Macedonia: Municipality of Plasnica] Makedonya Uluslararası İş Birliği Merkezi {{İng}}</ref> ve [[Mavrova ve Rostuşa Belediyesi]]<ref>[http://arhiva.zels.org.mk/adresar2006/en/pdf/55%20mavrovorostuse_eng.pdf Directory of Municipalities in the Republic of Macedonia: Municipality of Mavrovo and Rostushe] Makedonya Uluslararası İş Birliği Merkezi {{İng}}</ref> sınırları içinde Türkçe, [[Makedonca]] ve [[Arnavutça]] ile beraber resmî kullanımdadır.<ref>[http://arhiva.zels.org.mk/adresar2006/en/pdf/24%20vranestica_eng.pdf Directory of Municipalities in the Republic of Macedonia: Municipality of Vraneshtica] Makedonya Uluslararası İş Birliği Merkezi {{İng}}</ref> [[Kosova]]’da [[Prizren Belediyesi|Prizren]], [[Mamuşa Belediyesi|Mamuşa]], [[Gilan Belediyesi|Gilan]], [[Mitroviça Belediyesi|Mitroviça]], [[Priştine Belediyesi|Priştine]] ve [[Vıçıtırın Belediyesi]] kapsamında Arnavutça, Sırpça ve Türkçe resmî dil statüsüne sahiptir.<ref name="AgitBel">[http://www.osce.org/kosovo/32762 Implementation of the Law on the Use of Languages by Kosovo Municipalities] AGİT {{İng.}}</ref><ref name="GilanHaberi">[http://www.haberler.com/kosova-nin-gilan-sehrinde-turkce-resmi-dil-oldu-haberi/ Gilan şehrinde Türkçe resmî dil oldu] İHA</ref> Prizren Belediyesi sınırları içinde Türkçenin resmiyeti ise ayrıca herhangi bir ölçütün dışında, Kosova Cumhuriyeti “Dillerin Kullanımı İçin Yasa” kapsamında yasa koruması altındadır.<ref>[http://www.gazetazyrtare.com/e-gov/index.php?option=com_content&task=view&id=56&Itemid=28&lang=tr Yasa No. 02/L-37: Dillerin Kullanımı İçin Yasa] Kosova Cumhuriyeti Resmî Gazetesi</ref> [[Romanya]]’da Türkçe, devletin ilgili bölge veya bölgeler için resmî olarak kabul ettiği 14 azınlık dilinden biridir.<ref>[http://conventions.coe.int/treaty/Commun/ListeDeclarations.asp?NT=148&CM=&DF=&CL=ENG&VL=1 Romania: “The provisions of the Charter shall apply to the following minority languages used on the territory of Romania”] Avrupa Konseyi {{İng}}</ref><ref>{{Web kaynağı | authoryazar = | url = http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=RO | titlebaşlık = Romania : Languages of Romania | website = Ethnologue.com | datetarih = 1999-02-19 Şubat 1999| accessdateerişimtarihi = 2016-01-28 Ocak 2016| arşivurl = http://web.archive.org/web/20130131170434/http://www.ethnologue.com:80/show_country.asp?name=RO | arşivtarihi = 31 Ocak 2013}}</ref>
Türkçenin önemli konuşur sayısına sahip olduğu ancak devletin yada bölgenin resmi dili olmadığı yerler de bulunmaktadır. Nüfusunun %10 kadarının anadili Türkçe olan [[Bulgaristan]] ile kuzeydoğusunda Türk azınlıkların yaşadığı [[Yunanistan]] bu bölgelere örnektir.<ref name="1900-2011">{{Web kaynağı | url = http://censusresults.nsi.bg/Census/Reports/1/2/R7.aspx | titlebaşlık = Население по местоживеене, пол и етническа група | trans-title = Population by place of residence, sex and ethnic group | website = Censusresults.nsi.bg | languagedil = bg | datetarih = 1900–2011 | arşivurl = http://web.archive.org/web/20180408192602/http://censusresults.nsi.bg:80/Census/Reports/1/2/R7.aspx | arşivtarihi = 8 Nisan 2018}}</ref> Buna rağmen Türkçe bu bölgelerde medyada, eğitimde ve çeşitli kurumlarda kullanılır. Bulgaristan devlet televizyonunun Türkçe programları vardır. [[Kırcaali|Kırcaali Belediyesi]] ise iki dilde hizmet verir.<ref>[http://www.kardjali.bg/tr/?pid=5,1 Kırcaali Belediyesi resmî internet sitesi]</ref> [[Deliorman]] ve [[Doğu Rumeli]]'de okullarda seçmeli anadili dersi yer alır. [[Yunanistan]]'ın [[İskeçe]] ve [[Gümülcine]]'yi de kapsayan [[Batı Trakya]] bölgesinde yer alan 200'ü aşkın azınlık okulunda ise [[Yunanca]] ve Türkçe eğitim verilmektedir.<ref name="Gov">{{Web kaynağı | url = http://www.hri.org/MFA/foreign/musmingr.htm | titlebaşlık = ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΙΚΗ ΜΕΙΟΝΟΤΗΤΑ ΘΡΑΚΗΣ | website = www.hri.org | accessdateerişimtarihi = 24 MarchMart 2018 | arşivurl = http://web.archive.org/web/20190518195547/http://www.hri.org:80/MFA/foreign/musmingr.htm | arşivtarihi = 18 Mayıs 2019}}</ref> Türkçe, bölgedeki [[Müslüman Rumlar|Müslüman halkın]] dinî eğitiminde de kullanılmaktadır.<ref name="Gov" />
== Kurumsal yapı ve kullanım ==
Türkçe, [[Eski Türkçe]] yazılmış ve [[Türk dilleri|Türki dillerin]] bilinen ilk yazılı kaynağı olan [[Orhun Yazıtları]] ele alındığında yaklaşık 1.300 yıllık bir tarihe sahiptir. [[Eski Türkçe]]'nin de üyesi olduğu [[Şaz Türkçesi|Doğu grubu]] ile [[Ogur öbeği|Ogur grubuna]] ait tüm Türki dillerin ortak atası olan varsayımsal bir [[Ön Türkçe]]nin var olduğu da düşünülmektedir.<ref name=":02"/>
Türkiye Türkçesi, [[Türkmence]], [[Salarca]] ve [[Azerice]]'nin, [[Ana Oğuz Türkçesi|Ana Oğuzca]] denilen bir dilden evrilerek oluştuğu varsayılır.<ref>{{Kitap kaynağı|titlebaşlık=Einheit und Vielfalt in der türkischen Welt: Materialien der 5. Deutschen Turkologenkonferenz, Universität Mainz, 4.-7. Oktober 2002|url=https://books.google.de/books?id=C7n7dOkmOJUC&pg=PA174&dq=proto-oghuz&hl=tr&sa=X&ved=0ahUKEwiD4NexksrlAhUD2aQKHV0fD_MQ6AEIKTAA#v=onepage&q=proto-oghuz&f=false|publisheryayıncı=Otto Harrassowitz Verlag|datetarih=2007|isbn=9783447054768|languagedil=de|firstad=Hendrik|lastsoyadı=Boeschoten|first2ad2=Heidi|last2soyadı2=Stein}}</ref> Bu ön dilin Türkiye Türkçesini oluşturacak batı kolu, 11. ve 15. yüzyıllar arasında [[Anadolu Selçuklu Devleti]] ile [[Anadolu beylikleri|Anadolu Beylikleri]] etrafında gelişerek [[Eski Anadolu Türkçesi]]ne evrilmiştir. Bu dil dönemi ise yerini, 15. yüzyıldan 19. yüzyıla kadar devam edecek [[Osmanlıca|Klasik Osmanlıcaya]] bırakır. [[Osmanlıca|Yeni Osmanlıca]], 19. ve 20. yüzyıllar arasında gelişir. Cumhuriyet Dönemi'nde yapılan reformlar sonucunda ise 20. yüzyıl itibari ile dilde çeşitli değişiklikler yaşanmştır.
=== Ön Türkçe ===
|''olar''
|}
Ön veya Ana Türk dili, [[Türk dilleri|Türkî diller]] ailesinin [[Şaz Türkçesi|Şaz]] (Doğu) ve [[Ogur öbeği|Oğur]] (Batı) branşlarına ayrılmadan önceki dönemlerine ait varsayımsal bir [[Ana dil|proto-dildir]].<ref name=":02">{{Kitap kaynağı|titlebaşlık=The Turkic Languages|url=https://books.google.de/books?id=Z7i5CAAAQBAJ&printsec=frontcover&dq=history+of+turkic&hl=tr&sa=X&ved=0ahUKEwiJ9OeKl8rlAhULZlAKHTaWCCMQ6AEINDAB#v=onepage&q=history%20of%20turkic&f=false|publisheryayıncı=Routledge|datetarih=2015-04-29 Nisan 2015|isbn=9781136825279|languagedil=en|firstad=Lars|lastsoyadı=Johanson|first2ad2=Éva Ágnes Csató|last2soyadı2=Johanson|yearyıl=|location=|pagessayfalar=69}}</ref> Türki dillerde yazılmış tarihi kaynakların büyük bir kısmı, bu ailenin Doğu koluna ait [[Uygur grubu|Karluk]], [[Kıpçak grubu|Kıpçak]] ve [[Oğuz dil grubu|Oğuz]] dilleri ile yazılmıştır. Bilinen en eski Türk dili olan [[Eski Türkçe]] de bu gruba aittir. Ancak bu gruba ait olmayan [[Hazarca]], [[İdil Bulgarcası|Bulgarca]] ve [[Çuvaşça]] gibi Ogur grubu dilleri de vardır. Bu iki grubun ortak bir atadan türediği göz önünde bulundurularak, Ogur dilleri ile Türkiye Türkçesi ve Eski Türkçe dahil tüm Türki dillerin kökeni Ön Türkçeye dayandırılabilir.<ref name=":02" /> Bu dil dönemine ait yazılı kaynakların olmamasından ötürü Ana Türkçe [[Hipotez|varsayımsal]] bir '[[Dilsel yeniden oluşturma|yeniden oluşturulmuş]]' dildir ve diğer proto diller gibi belirli bir dönemdeki konuşma dili ile birebir aynı değildir.<ref name="Johanson67">[http://books.google.co.uk/books?id=U1009DRu_vMC&pg=PA67&lpg=PA67&dq=%22proto+turkic%22&source=bl&ots=ClxTW3-h1f&sig=JyjavAcdUSZRyxuBQyWnY5PE4b0&hl=en&sa=X&ei=Gk8IUdLiHsnA0QWEtIGwCQ&ved=0CFQQ6AEwBQ#v=onepage&q=%22proto%20turkic%22&f=false The Turkic Languages] [[Lars Johanson]]. s 67. 1998. ISBN 0-415-08200-5</ref>
Türki dillerde görülen *ŕ ve *z ile *ĺ ve *š ayrımları bu dönemde gerçekleşmiştir.<ref name=":02" /> Ogur grubu dilleri *ĺ ve *ŕ seslerini benimserken Türkiye Türkçesi gibi geriye kalan tüm Türki dillerin atası olacak Şaz Türkçesi *z ve *š seslerini benimsemiştir. Aynı anlama gelen "ogur" ve "oğuz" kelimeleri bu ayrıma örnek teşkil etmektedir. Doğu grubu kelimenin sonunda z sesini kullanırken, Batı grubu r sesini kullanmaktadır.<ref name=":02" />
=== Orhun ve Eski Uygur alfabeleri ===
{{double image|right|Old Uyghur alphabet.jpg|120|Uighur native name.svg|60|'''Sol''': Eski Uygur alfabesi ve tekabül ettiği Latin ve Arap harfleri<br/>'''Sağ''': [[Eski Uygur alfabesi|Eski Uygurca]] "Uygur" yazımı. }}
Türkçenin bilinen ilk alfabesi, [[Orhun yazıtları|Orhun Yazıtları]]'nda da kullanılan ve yaygın adıyla [[Orhun alfabesi|Göktürk alfabesi]] olarak bilinen Orhun alfabesidir. [[Avrasya|Avrasya'da]] çeşitli örnekleri bulunan [[Runik yazı]]ya benzerliğinden ötürü bazen bu şekilde adlandırıldığı da olmuştur.<ref name="Sirin_User-2006-27">Hatice Şirin User, Başlangıçtan Günümüze Türk Yazı Sistemleri, Akçağ, Ankara 2006, s. 27.</ref> 8. yüzyılın başlarına tarihlenen yazı sisteminin<ref>Scharlipp, Wolfgang (2000). ''An Introduction to the Old Turkish Runic Inscriptions''. Verlag auf dem Ruffel, Engelschoff. {{ISBN|978-3-933847-00-3}}.</ref> [[Çince karakterler|Çin]] veya [[Soğut alfabesi|Soğut]] yazı sistemlerinden etkilenerek oluşturulduğu düşünülmektedir.<ref>''Turks'', A. Samoylovitch, ''First Encyclopaedia of Islam: 1913-1936'', Vol. VI, (Brill, 1993), 911.</ref><ref>{{Kitap kaynağı|lastsoyadı=Mabry|firstad=Tristan James|titlebaşlık=Nationalism, Language, and Muslim Exceptionalism|url=https://books.google.com/books?id=8xtrBgAAQBAJ&pg=PA1|yearyıl=2015|publisheryayıncı=University of Pennsylvania Press|isbn=978-0-8122-4691-9|pagesayfa=109}}</ref> Sağdan sola yazılmış alfabe, [[Göktürk Kağanlığı|Göktürk]] ve [[Uygur Kağanlığı|Uygur Kağanlıkları]] tarafından kullanılmış, [[Karahoca Uygur Krallığı]] devrinde ise kullanımı ortadan kalkmıştır.
[[Dosya:Tunga tigin.JPG|alt=|orta|küçükresim|900px|[[Kül Tigin Yazıtı|Kül Tigin yazıtında]] yer alan ve "''Toŋra tegin yoγïnta egirip ölürtümüz"'' (Türkçe: Tongategin'in cenazesinde) olarak [[Transliterasyon|translitere]] edilen [[Eski Türkçe]] yazıt.]]
[[Eski Uygur alfabesi]] ise Türk dillerinin bütün yazı çeşitleri içinde en uzun süre kullanılmış olan yazı sistemlerinden biridir. [[Soğut alfabesi]]nin yakın akrabası olan ve [[Uygur Kağanlığı|Eski Uygurlar]]'ın 840 yılında [[Turfan]] bölgesine göçmeleri sonucunda [[Eski Uygur Türkçesi|Eski Uygurcaya]] uyarlanmış alfabe,<ref name="Sinor 1998 333"/> 16. yüzyılda Arap asıllı bir alfabe ile değiştirilene kadar [[Orta Asya]] ve [[İran]]'ın bazı kısımlarında yüzyıllarca kullanılmıştır.<ref>Pandey, Anshuman. (2019). L2/19-016 [https://www.unicode.org/L2/L2019/19016-old-uyghur.pdf ''Revised proposal to encode Old Uyghur in Unicode''.]</ref> Alfabe yukarıdan aşağıya doğru yazılmış ve bir [[Ebced hesabı|ebcedin]] özelliklerini göstermiştir.
[[Dosya:First Page of Siyer-i Nebi (1832), Ottoman Turkish Sira.jpg|küçükresim|193x193pik|Arap asıllı alfabe ile [[Siyer-i Nebi]] örneği]]
{{Ana madde|Osmanlı alfabesi}}
9. yüzyıl civarlarından 20. yüzyılın başlarına dek, yaklaşık 1000 sene boyunca Türkçe, [[Arap alfabesi|Arap asıllı alfabeler]] kullanılarak yazılmıştır. Müslümanlığı benimsemeye başlayan Türk boyları, bu yüzyıllar içinde bu alfabeyi kullanmaya başlamış ve 13. yüzyıl dolaylarında artık bu alfabe, Müslüman Türk boyları arasında ortak bir alfabe özelliği kazanmıştır. Türkçeyi yazmak için kullanılmış bu yazı sistemi her ne kadar Arap alfabesi asıllı olsa da, Arapçada bulunmayan “j, ç, ŋ, p” gibi sesleri içermesinden ötürü [[Arap alfabesi]] ile aynı değildir. [[Uygur Arap yazısı|Uygurlar]] ve [[İran Azerileri|İran Azeriler]] gibi bazı Türki halkalar hâlen Arap alfabesi kökenli yazı sistemleri kullanmaktadır.<ref>{{Web kaynağı | titlebaşlık = AZERBAIJAN viii. Azeri Turkish – Encyclopaedia Iranica | url = http://www.iranicaonline.org/articles/azerbaijan-viii | website = www.iranicaonline.org | access-dateerişimtarihi =24 Ocak 2016-01-24 | lastsoyadı = electricpulp.com | arşivurl = http://web.archive.org/web/20190511212524/http://www.iranicaonline.org:80/articles/azerbaijan-viii | arşivtarihi = 11 Mayıs 2019}}</ref><ref name="omniglot">{{Web kaynağı | titlebaşlık = Uyghur language, alphabets and pronunciation | url = https://www.omniglot.com/writing/uyghur.htm | website = www.omniglot.com | access-dateerişimtarihi =27 Ekim 2019-10-27 | arşivurl = http://web.archive.org/web/20191106005429/https://omniglot.com/writing/uyghur.htm | arşivtarihi = 6 Kasım 2019}}</ref>
Arap asıllı bir alfabe kullanmış olan [[Osmanlı İmparatorluğu]]'nda alfabenin üzerinde birtakım düzenleme ve eklemeler yapılarak [[Osmanlı alfabesi]] denilen bir alfabe kullanılmıştır. Bu yazı sistemi, [[Osmanlıca]]nın [[Farsça]] ve [[Arapça]] dillerinden alınma söz varlığını yazmak için uygun olmak ile birlikte, dildeki Türkçe kökenli sözcükleri yazarken pek çok zorluk getirmekteydi. Arapça sessiz harfler bakımından zengin, sesli harflerin kullanımı bakımından ise fakir bir dil iken, Türkçe bunun tam tersi özellikler göstermektedir. Bunun sonucunda Arap asıllı Türk alfabesi Türkçede yer alan pek çok [[fonem]]i (ses birimi) uygun bir şekilde temsil etmemektedir. Türkçede yer alan bir ses için Arap asıllı alfabede 4 farklı harf bulunurken, kimi sesler için ise sesi temsil edecek uygun bir harf bulunmamaktadır. Özellikle [[telgraf]] ve [[Matbaacılık|matbaanın]] 19. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu'nda yaygınlaşması ile Arap asıllı Türk alfabesinin Türkçede yer alan sesleri temsil edememesi daha da büyük bir sorun haline geldi.<ref name="Zürcher-188">[[Erik-Jan Zürcher|Zürcher, Erik Jan]]. ''Turkey: a modern history'', p. 188. I.B.Tauris, 2004. {{ISBN|978-1-85043-399-6}}</ref>
=== Diğer Türk alfabeleri ===
Osmanlı Devleti sınırları içinde yaşayan ve ifade dili olarak Türkçeyi kullanan [[Ermeniler]]in bir kısmı günlük hayatlarında ve edebiyatta [[Ermeni asıllı Türk alfabesi|Ermeni alfabesi kökenli bir yazı biçimi]] kullanmıştır. Bu alfabe Anadolu Ermenicesi de denilen [[Batı Ermenicesi]]'nin alfabesini baz alır, ancak Ermeni diline özgü olan Ծ Ձ Ց harfleri Türkçe yazarken kullanılmaz. Bu şekilde yazılmış oldukça fazla eser bulunmaktadır ve alfabe [[Tanzimat edebiyatı|Tanzimat sonrası Osmanlı Devleti]]'nin en önemli azınlık yazı sistemi olarak nitelendirilmiştir.<ref name=":0">{{Kitap kaynağı|titlebaşlık=Turkey and the Politics of National Identity: Social, Economic and Cultural Transformation|lastsoyadı=Shane Brennan, Marc Herzog|firstad=|publisheryayıncı=Bloomsbury Publishing|yearyıl=2014|isbn=9780857724793|location=|pagessayfalar=200|url=https://books.google.de/books?id=-eiTBQAAQBAJ&pg=PA200&dq=armeno-turkish+sample&hl=tr&sa=X&ved=0ahUKEwiBy43K8rzlAhWSaVAKHWy-BjAQ6AEINTAB#v=onepage&q=armeno-turkish%20sample&f=false}}</ref> Özellikle [[Ermeni Katolik Kilisesi|Katolik]] ve daha az bir şekilde [[Ermeni Protestan Kilisesi|Protestan Ermeniler]] tarafından kullanılmış bu alfabe, [[Vartan Paşa]] tarafından yazılmış ve ilk Türkçe roman olan [[Akabi Hikayesi]]'nin yazıldığı alfabe de olmuştur.<ref name=":0" /> 1841 yılında yazılmış Türkçe İncil'de Ermeni harfli Türkçe eserlerden biridir. Bu eserlere Türkiye'nin çeşitli kütüphanelerinde ulaşmak mümkündür.<ref>{{Web kaynağı | başlık = Ermeni Harfli Türkçe Kitaplar ve Süreli Yayınlar Bibliyografyası | url = http://www.dr.com.tr/kitap/ermeni-harfli-turkce-kitaplar-ve-sureli-yayinlar-bibliyografyasi/hasmik-a-stepanyan/egitim-basvuru/dilbilimi-etimoloji/urunno=0000000722584 | yayıncı = dr | arşivurl = http://web.archive.org/web/20170213164204/http://www.dr.com.tr/kitap/ermeni-harfli-turkce-kitaplar-ve-sureli-yayinlar-bibliyografyasi/hasmik-a-stepanyan/egitim-basvuru/dilbilimi-etimoloji/urunno=0000000722584 | arşivtarihi = 13 Şubat 2017}}</ref><ref>{{Web kaynağı | başlık = Çifte Maduniyet, Çifte İşlev: Ermeni Harfli Türkçe Basında Dil ve Kimlik | url = http://ilef.ankara.edu.tr/wp-content/uploads/id_2_2_5.pdf | yayıncı = Murat Cankara | arşivurl = http://web.archive.org/web/20170213090451/http://ilef.ankara.edu.tr/wp-content/uploads/id_2_2_5.pdf | arşivtarihi = 13 Şubat 2017}}</ref> Bunun yanında [[Paris]] ve [[Venedik]]'in yanında bulunan St. Lazar adasında da bu eserlere ait kütüphaneler bulunmaktadır.<ref>{{Web kaynağı | başlık = Ermeni Harfli Türkçe Yayınlar | url = http://www.mfa.gr/turkey/tr/consulate-general-in-istanbul/news/ermeni-harfli-turkce-yayinlar-2.html | yayıncı = mfa.gr | arşivurl = http://web.archive.org/web/20170213090250/http://www.mfa.gr/turkey/tr/consulate-general-in-istanbul/news/ermeni-harfli-turkce-yayinlar-2.html | arşivtarihi = 13 Şubat 2017}}</ref><ref>{{Web kaynağı | başlık = Ermeni Harfli ir Türkçe Sözlük | url = http://tdid.ege.edu.tr/files/dergi_13/13.pdf | yayıncı = ege.edu.tr | arşivurl = http://web.archive.org/web/20170213163547/http://tdid.ege.edu.tr/files/dergi_13/13.pdf | arşivtarihi = 13 Şubat 2017}}</ref>
Osmanlı döneminde [[Karamanlıca]] ismi verilen bir Anadolu Türkçesi benimsemiş, ancak dinen [[Rum Ortodoks Kilisesi]]'ne bağlı bir halk olan [[Karaman Rumları|Karamanlılar]], Türkçeyi Yunan alfabesi kullanarak yazmışlardır. Halk, kullandıkları [[Yunan alfabesi|Helen alfabesi]] ile gazete, dini metin ve edebi eserler gibi çeşitli Türkçe metinler ortaya koymuştur.<ref>Zuhal,KÜLTÜRAL,"[http://turkolojimakaleleri.page.tl/GREK-HARFL%26%23304%3B-KARAMANLICA-K%26%23304%3BTABELERDEK%26%23304%3B-ALINTI--Oe-%26%23286%3BELER--Ue-ZER%26%23304%3BNE.htm GREK HARFLİ KARAMANLICA KİTABELERDEKİ ALINTI ÖĞELER ÜZERİNE]",[http://turkolojimakaleleri.page.tl Türkoloji Makaleleri]</ref> Türkçe ve Azerice dillerinde yazılmış, ancak [[Gürcü alfabesi|Gürcü alfabeleri]] kullanılmış 18. yüzyıla tarihlenen tıbbi ve dini pek çok metin ile Türkçe-Gürcüce sözlükler de bulunmaktadır.<ref>{{Kitap kaynağı|ref=harv|lastsoyadı=Enwall|firstad=Joakim|chapterbölüm=Turkish texts in Georgian script: Sociolinguistic and ethno-linguistic aspects|editor1-last=Boeschoten|editor1-first=Hendrik|editor2editör2-lastsoyadı=Rentzsch|editor2editör2-firstad=Julian|titlebaşlık=Turcology in Mainz|chapterbölüm-url={{google books|plainurl=yes|id=XtW6cox7CIUC|page=137}}|yearyıl=2010|publisheryayıncı=Otto Harrassowitz Verlag|isbn=978-3-447-06113-1|başlık=|soyadı=|ad=|yıl=|yayıncı=|yer=|sayfa=|sayfalar=144-145|url=|erişimtarihi=}}</ref> [[İbrani alfabesi]] ile yazılmış Yahudi Türkçesinin ise ilk örnekleri 16. yüzyıla uzanmaktadır, ancak diğer azınlık alfabeleri ile yazılmış Türkçe metinlerin aksine bu yazıtların ana amacı, o dönemde [[Yahudi İspanyolcası]] konuşmuş Osmanlı Musevilerine Türkçe öğretmektir.<ref>{{Cite journal|titlebaşlık=Judeo-Turkish|url=https://brill.com/view/book/edcoll/9789004297357/B9789004297357_024.xml|journal=Handbook of Jewish Languages|datetarih=1 Ocak 2016-01-01|pagessayfalar=634–640|doi=10.1163/9789004297357_024|languagedil=en|firstad=Laurent|lastsoyadı=Mignon}}</ref> [[Süryani alfabesi]] ile yazılmış Türkçe dua, şiir ve gazeteler de bulunmaktadır.<ref>{{Cite journal|url=http://www.sosyalarastirmalar.com/cilt4/sayi16_pdf/hazar_mehmet_vd.pdf|titlebaşlık=Mardin Süryanilerine ait Süryani harfleriyle yazılmış birkaç Türkçe metin üzerine|lastsoyadı=Hazar|firstad=Mehmet|journal=Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi|volumecilt=4|pagessayfalar=|via=|issuesayı=16|yearyıl=Kış 2011}}</ref><ref>{{Web kaynağı | titlebaşlık = A Rose by Any Other Name: Turkish in its Various Apparitions | url = https://blogs.bl.uk/asian-and-african/2016/12/a-rose-by-any-other-name-turkish-in-its-various-apparitions.html | website = blogs.bl.uk | access-dateerişimtarihi =28 Ekim 2019-10-28 | datetarih = | lastsoyadı = | firstad = | archive-url = | archive-datearşivtarihi = | url-status = live | publisheryayıncı = British Library | arşivurl = http://web.archive.org/web/20191028180606/https://blogs.bl.uk/asian-and-african/2016/12/a-rose-by-any-other-name-turkish-in-its-various-apparitions.html | arşivtarihi = 28 Ekim 2019}}</ref><gallery mode="packed-overlay">
Dosya:Armeno-Turkish Old Testament.png|Ermeni harfli Türkçe [[Eski Ahit]], 1841 ([[Transliterasyon]]: ''Ahd-i Atikten On Yedi Kitap, yani Doğuş Kitabından Ester Kitabına dek'')
Dosya:Sille Agia Eleni Inscription.jpg|Yunan harfleri ile yazılmış, 1883 tarihli [[Karamanlıca|Karamanlı Türkçesi]] kilise yazısı, [[Sille]]
[[Dosya:Turkey Turkish dialects map (Main subgroups) tr.jpg|küçükresim|420x420pik|Ana [[Türkçe ağızları|Türkçe ağız gruplarının]] coğrafi dağılımı]]
Günümüzdeki standart Türkçe, İstanbul'da konuşulan Türkçe ağızı örnek alınarak oluşturulmuştur.<ref>{{cite encyclopedia|encyclopedia=Concise compendium of the world's languages|titlebaşlık=Turkish|pagesayfa=547|lastsoyadı=Campbell|firstad=George|publisheryayıncı=Routledge|placeyer=London|yearyıl=1995}}</ref> Bu "[[İstanbul Türkçesi]]", Türkçeyi yazarken ve konuşurken model teşkil etmektedir ve kullanımı 1910'larda [[Ziya Gökalp]] ve [[Ömer Seyfettin]] gibi [[Türk edebiyatı|Türk yazarlar]] tarafından önerilmiştir.<ref>{{Web kaynağı | titlebaşlık = En iyi İstanbul Türkçesini kim konuşur? | workeser = Milliyet | accessdateerişimtarihi =30 Aralık 2017-12-30 | url = http://www.milliyet.com.tr/-magazin-1628628/ | arşivurl = http://web.archive.org/web/20181111073331/http://www.milliyet.com.tr:80/-magazin-1628628/ | arşivtarihi = 11 Kasım 2018}}</ref> Buna rağmen günümüzde modern [[Türkiye Cumhuriyeti]]'ni de kapsayan tarihî [[Osmanlı İmparatorluğu]] coğrafyasında hala konuşulmaya devam eden Türkçe ağız ve lehçeleri bulunmakta ve bu ağızlar özellikleri bakımından çeşitli gruplara ayrılmktadır. Bu gruplara, kendi içlerinde de alt gruplara ayrılan Anadolu, Rumeli, Kıbrıs, Suriye ve Irak diyalekt bölgeleri dahildir. Ağızlar arasında bulunan bazı farklılıkların nedeni, bölgeye göre [[Lazca]], [[Azerice]], [[Arapça]], [[Kürtçe]] veya [[Yunanca|Yunanca'nın]] bölgede konuşulan Türkçeye olan etkileridir.<ref name="Brendemoen">{{Cite journal|<!-- not recognized contribution=Phonological Aspects of Greek-Turkish Language Contact in Trabzon-->|lastsoyadı=Brendemoen|firstad=B.|yearyıl=1996|titlebaşlık=Conference on Turkish in Contact, Netherlands Institute for Advanced Study (NIAS) in the Humanities and Social Sciences, Wassenaar, 5–6 February 1996|ref=harv}}</ref> Türkçenin bu alt dil grupları Türk araştırmacılar tarafından [[şive]] veya [[Ağız (dilbilim)|ağız]] olarak adlandırılmak ile birlikte dünyada bu alt grupları tanımlamak için genellikle [[Lehçe (dilbilim)|lehçe]] veya [[diyalekt]] kelimelerinin kullanımı yaygındır.
=== Anadolu ağızları ===
|
