Arjantin: Revizyonlar arasındaki fark

| <center>[[Dosya:Himno Nacional Argentino instrumental.ogg]]</center>

}}

| harita_resmi = Argentina orthographic.svg

| harita_açıklaması = {{resize|110%|Arjantin ana karası koyu yeşil, hak iddia edilen topraklar açık yeşille gösterilmiştir}}

| en_büyük_yerleşim =

| en_büyük_yerleşim_tipi =

| bölgesel_diller =

| etnik_gruplar = %86,4 Arjantin Avrupalısı, %8 [[Mestizo]], %4 Arjantin Arabı ve Arjantin Asyalısı, diğerleri [[Arjantin Kızılderilileri]]

| etnik_grup_yılı =

| olay1 = [[Mayıs Devrimi]]

| olay1_tarihi = 25 Mayıs 1810

| olay2_tarihi = 9 Temmuz 1816

| olay3 =

|HDI_ref = <ref name=hdi>{{Web kaynağı | url = http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr_2015_statistical_annex.pdf | başlık = Statistical Annex | eser = Human Development Report 2015 | yayıncı = United Nations Development Programme | erişimtarihi = 20 Aralık 2015 | arşivurl = http://web.archive.org/web/20160617072031/http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr_2015_statistical_annex.pdf | arşivtarihi = 17 Haziran 2016}}</ref>

|HDI_rank = 40.

| para_birimi_kodu = ARS

| zaman_dilimi =

| dipnot7 =

}}

 

 

 

== Coğrafya ==

Geniş ve soğuk bir çöl olan Patagonya 2001 yılındaki ekonomik krizin ardından tarıma açılmıştır.

 

Arjantin’in yüzey şekillerinin temel özelliğini Doğudaki ovalar ile Batıdaki dağlar arasındaki büyük karşıtlık oluşturur.

 

Güneyde 700.000&nbsp;km²’lik bir alanı kaplayan [[Patagonya]], içinde And Dağları’ndan inen birkaç ırmağın ([[Negro]], [[Chubut]], özellikle de [[Santa Cruz]]) dar ve derin vadiler oyduğu, çakıllı, kurak, soğuk ve rüzgârlı bir yüksek platolar bölgesidir. [[Atlas Okyanusu]] kıyısındaki Pampa kesiminin düz, kumullarla örtülü kıyıları ile Patagonya kıyılarının yüksek [[yalıyar]]ları büyük çelişki yaratır. Alüvyonların aşağı yukarı doldurduğu [[Río de la Plata]] halicinden [[Macellan Boğazı]] kıyılarındaki [[Gallegos Irmağı]]’nın ağzına kadar doğal limanlara çok seyrek rastlanır. Pampa ile Patagonya sınırındaki [[Bahía Blanca]] tek doğal limandır ve kıyısında kurulan kentin büyük ölçüde gelişmesini sağlamıştır.

 

 

[[Sierras Pampeanas]]'ta da yer yer yükseltilere rastlamak mümkündür. [[La Rioja]] eyaletindeki [[Sierra de Famatina]] da 6000 metrenin üzerindedir. Fakat bu sıradağların yükseklikleri doğuya gidildikçe azalır, [[Sierras de Córdoba]]'da dağların yükseklikleri en fazla 2800 metre civarındadır.

[[Mesetas Patagónicas]] (Patagonya Ovaları)'nın kuzey kısmında,[[Mendoza]]'nın güneydoğusunda yükseltiler 4700 metreyi bulurken, bu yükseltiler güneydoğuya gidildikçe azalır. Arjantin'in diğer bölgelerindeki dağlar çok nadir 1000 metreyi aşar. Bu nadir durumlara örnek olarak Atlantik kıyısındaki ve Misiones'in dağlık bölgesindeki ''Sierras Australes Bonaerenses'' ([[Sierra de la Ventana]] ve [[Sierra de Tandil]])

 

[[Dosya:Cataratas027.jpg|thumb|sol|300px|Iguazú Şelaleleri]]

Arjantin'de bulunan nehirlerin kaynağı büyük ölçüde [[Río de la Plata]]'dır. Río de la Plata'ya dökülen nehirler 5. 200. 000&nbsp;km²'lik bir alana yayılmıştır ve bu alanın hemen hemen üçte biri Arjantin sınırları içinde bulunur, kalan alan ise Bolivya, Brezilya, Paraguay ve Uruguay sınırlarındadır. Río de la Plata'ya dökülen iki büyük nehir [[Paraná Nehri]] ve [[Uruguay Nehri]]'dir. Kuzeyde, Brezilya sınırında dünyanın da en büyük şelalelerinden sayılan [[Iguazú]] ve [[Iguazú Milli Parkı]] bulunur.

[[Jabalí Adası]] dışında tamamen boştur. En büyük ada 207&nbsp;km²'lik alana sahip olan [[Trinidad Adası]]'dır. Patagonya kıyılarında da birkaç ufak tefek ada da bulunmaktadır.

 

[[Dosya:Tilcara.jpg|thumb|sol|300px|Pucará de Tilcara]]

Ülkenin okyanus cephesindeki güney ucu nemlidir ve sıcaklıklar da hiçbir zaman yüksek değildir. [[Ushuaia]]’da yaz mevsiminde 9,2˚C, 3700 km uzaklıktaki kuzey uçta, yani Misiones Eyaleti'ndeyse, iklim sıcaktır, yağışlıdır ve burada çay yetiştirilir. Ülkenin geri kalan bütün bölgelerinde Kuzeyden Güneye doğru sıcaklıklar azalırken, iklimin başlıca özelliği kurak olmasıdır. Arjantin’i Kuzeybatıdan Güneybatıya doğru geniş bir kurak kuşak boydan boya aşar. Bu “kurak köşegen” And Dağları’ndaki yüksek platolarda ve havzalarda başlar, dağ eteklerinde sürer ([[Mendoza]]’da yılda 193 mm yağış görülür) ve Patagonya kıyısında sona erer (200 mm’nin altında yağış). Pampa’da iklim Atlas Okyanusu kıyısından iç kesime doğru gittikçe değişir. Río de la Plata yakınında yağışlı (1200 mm) ve genellikle yumuşak olan iklim iç kesimde karasal ve kuraktır. Yağışlar, yaz mevsimi boyunca giderek yoğunlaşır ve getirdikleri nem, hemen büyük bir buharlaşmaya uğrar. 600 mm eşyağış eğrisi, Bahía Blanca’dan Córdoba’ya kadar geniş bir yay çizer. Böylece “yağışlı” Pampa’dan “kurak” Pampa’ya geçilir.

|}

 

{{Ana madde|Arjantin tarihi}}

Amerika kıtası keşfedildikten sonra Avrupa devletleri hızla bu kıtada koloniler kurmaya başladılar. 1536’da Arjantin’e gelen İspanyollar bugün Buenos Aires olarak bilinen yerde ilk koloniyi kurdular. Fakat şehre yerleşme ancak on sekizinci yüzyılda oldu. Arjantin 1776’ya kadar İspanya’ya bağlı Peru Genel Valiliğince idare edildi. Bu seneden sonra La Plata Genel Valiliği kuruldu ve Buenos Aires genel valiliğin başkenti oldu.

Harpten sonra general olan [[Juan Domingo Perón|Juan Domingo Peron]] kendine kuvvetli bir pozisyon hazırlamayı başarmış ve 1946 Şubatında Arjantin Cumhurbaşkanı seçilmiştir. Eşi [[Eva Peron]]’un yardımıyla enerjik ve sert bir idare kurmayı başararak, zamanında, siyasi desteğini silahlı kuvvetlerden almaya çalışan sınıflara sözünü geçirmesini bilmiştir. Basını bir devlet organı haline getirmiş ve totaliter bir rejimin başkanı olarak kendisine daha büyük yetki vermesi için anayasayı değiştirmiştir.<ref>{{Kitap kaynağı| başlık =Culture and Customs of Argentina| url= http://books.google.com/?id=iZ-rJyz2pSsC&pg=PA62| sayfa=62|yazar =Foster ''et al''| yayımcı=Greenwood | yıl=1998 | isbn=9780313303197}}</ref><ref>Feitlowitz, Marguerite. ''A Lexicon of Terror: Argentina and the Legacies of Torture.'' Oxford University Press, 2002.</ref>

 

 

Arjantin’in eski devlet başkanlarından General Galtier İngiltere’ye ait, fakat kendilerine çok yakın olan Falkland adalarını Nisan 1982’de işgal etti. İngiltere ile olan savaşı Arjantin kaybetti ve adaları İngilizler tekrar geri aldılar. Gerek yapılan savaş ve gerekse bu durumda bazı devletlerin uyguladıkları ekonomik ambargo, Arjantin’in iktisadi durumunu çok sarstı. Bu durumda askeri idare 1983 yılı sonlarında seçime giderek idareyi sivillere teslim etti. Böylece yedi sene süren askeri idareden sonra normal idare tekrar tesis edildi.<ref name="autogenerated2">''National Geographic Magazine''. August, 1986.</ref>

1930’dan bu yana Arjantin’de hiçbir sivil idare 6 seneden fazla iktidarda kalamamıştır. 1819 yılından bu yana 46 devlet başkanından sadece ikisi, askeri darbesiz seçimle görevini devir-teslim etmiştir. 1989’da [[Raul Ricardo Alfonsin]]’in yerine [[Carlos Menem]] (El Turco) seçilmiştir.

 

 

Arjantin’e insanların yerleşmesi kuzeybatıdan [[Bolivya]]’daki yüksek yaylalardan ve madencilik bölgelerinden gelen İspanyol'ların And dağı eteğine inmeleriyle gerçekleşti. Bu ilk Arjantin, söz konusu madencilik bölgelerinin tahıl, koyun ve yük hayvanları (özellikle katır) sağlayan bir uzantısı gibiydi. Atlas Okyanusu cephesiyle uzun süre ilgilenilmedi. Dolayısıyla kuzeybatıda And eteklerinin tarım ve çobanlığa dayalı ekonomisi XVIII. yüzyılın ortasına kadar ağır bastı ve İspanyolların kurdukları kentler melez Arjantin’in temelini oluşturdu.

19. yüzyıl ortalarıyla 20. yüzyıl ortaları arasında 6,2 milyon göçmenin (yarısı İtalyan, üçte biri İspanyol) geldiği Arjantin, beyazların yaşadığı “yeni” bir ülke haline geldi.<ref>{{Web kaynağı | url = http://www.yale.edu/ynhti/curriculum/units/1990/1/90.01.06.x.html | başlık = Yale: Immigration History | erişimtarihi =25 Nisan 2010| yayımcı = Yale.edu | arşivurl = http://web.archive.org/web/20150214200533/http://www.yale.edu/ynhti/curriculum/units/1990/1/90.01.06.x.html | arşivtarihi = 14 Şubat 2015}}</ref> Ülke ürünleri Pampa’daki sık demiryolu ağı ve kenar bölgelere giden kolları aracılığıyla aşağı Paraná kıyısındaki, Bahía Blanca’daki limanlara, özellikle de Buenos Aires limanına “akıtılıyordu”. Nüfus, az sayıda büyük toprak sahibinin mülkiyetindeki kırsal kesimde toprak bulamadığından, akın akın kentlere göçmekteydi.

 

 

Arjantin denince Pampa, topraklarının verimliliği, etinin kalitesi, tahılların bolluğu ve gaucho efsanesi (günümüzde ücretle çalışan bir çoban haline gelmiş atlı özgür adam) akla gelir. Oysa günümüzde Pampa, traktörler, bankalar, otomobiller, tüccarlar ve kooperatifler ülkesidir. [[Amerika Birleşik Devletleri|ABD]]’nin orta-batı eyaletlerindeki çiftçileri örnek alan Arjantinli çiftçiler de kentlileşmektedir. Özelikle de Pampa tarımı makineleşmekte, tekniklerini yenilemektedir, ama bu işte rakiplerine oranla on – yirmi yıl geri kalmıştır. 1976’dan bu yana askeri diktatörlüğün uygulandığı liberal ekonomi rejimi, ülkenin yeniden uluslararası pazarlara girmesini ve uluslararası fiyatlara uyarlanmasını sağlamıştır.<ref name=rock>Rock, David. ''Argentina: 1516-1982.'' University of California Press, 1987.</ref> Sanayi ülkelerinin isteklerini göz önünde tutan tarımcılar, Avrupa’da yetiştirilen hayvanlar için yemlik bitki tarımına ağırlık vermiştir. 3,5 milyon ton soya, 6,5 milyon ton sorgum, 9 milyon ton mısır, 1,5 milyon ton ayçiçeği küspesi. Buna karşılık yılda 5-10 milyon ton arasında üretilen buğday, artık dünya ticaretindeki önemini yitirmiştir. Bütünüyle ele alındığında 1970 – 1980 yılları arasında tahıl üretimi değişmeden kalmış (20 – 25 milyon ton arasında), oysa yağ bitkileri üretimi 1970’te 2 milyon ton iken 1980’de 6 milyon tonu aşmıştır. Hayvancılığa gelince gerek koyun (150 000 ton yün), gerek süt domuzu (yıllık kesim sayısı 2 500 000 başla sınırlıdır) açısından gelişmemekte, sığır sürüsüyse (yaklaşık 60 milyon baş) çok yavaş artmaktadır. Yalnızca Pampa’nın orta kesimindeki besicilik, yemlik bitki tarımından yararlanır. Tümü ele alındığında tarım ve hayvancılık ürünleri hâlâ, ülke dışsatımının 3/4’ünü karşılar. Gelişmeler, özellikle tarım alanlarının yarısını kaplayan küçük ve orta boy çiftlikler (1,200 hektar kadar) sayesinde gerçekleştirilmektedir; oysa yeterince işletilmeyen ya da otlarla kaplı alanlar halinde nadasa bırakılan büyük topraklar, Arjantin Pampa’sını dünya ölçüsünde bir “rezerv”e dönüştürmektedir. Buna Andlar’ın eteğinde, Patagonya’daki [[Río Negro]]’dan, dönenceler bölgesindeki [[Río Bermejo]]’ya kadar uzanan bölgede sulamadaki gelişmenin sağladığı olanakları eklersek, kent ve sanayi ekonomisine tanınan otuz yıllık öncelikten sonra tarımda ne kadar büyük aşamalar kat edildiği anlaşılır. 2007 itibarıyla Arjantin ihraç ürünlerinin beşte birinden fazlası ham zirai ürünlerdir (soya fasulyesi, buğday ve mısır). Buna ek bir üçte bir de işlenmiş zirai ürünlerden oluşur (hayvan yemi, un, bitkisel yağ gibi).<ref>Sur del Sur. [http://www.surdelsur.com/economia/indexingles.html Argentina: Economic Activities]</ref>