Vikipedi

Eski Türk yazısı: Revizyonlar arasındaki fark

Etkileşimli olarak geçmişe göz at
[kontrol edilmiş revizyon][kontrol edilmiş revizyon]
← Önceki sürümle aradaki farkSonraki sürümle aradaki fark →
İçerik silindi İçerik eklendi
GörselVikimetin
k →‎Harfler: şablon için yeni parametre eklendi AWB ile
Gogolplex (mesaj | katkılar)
Devriyeler
7.730 değişiklik
→‎Kökeni hakkında tartışmalar: kaynak ekledim, giriş kısmını düzenledim
1. satır:
[[Dosya:Kyzyl orkhon inscription.jpg|thumb|220px|sağ|Göktürk yazısını taşıyan en eski belge [[Kızıl (şehir)|Kızıl]] şehrinde bulunmaktadır.]]
'''Orhun,''' '''Göktürk''' ya da '''Köktürk alfabesi''', [[Göktürkler]] ve diğer erken dönem [[Türk devletleri listesi|Türk kağanlıkları]] tarafından kullanılmış, Türk dillerinin yazılması için kullanılmış ilk yazı sistemidir. Alfabe, 4'ü sesli olmak üzere 38 harf içermektedir.{{Kaynak belirt}}
'''Orhun alfabesi''', '''Göktürk alfabesi''', '''Göktürk abecesi''' ya da '''Köktürk alfabesi''' ([[Azerice|Azerbaycan Türkçesi]]: ''Orxon əlifbası'', [[Kazakça]]: ''Kóne túrki jazýy'', [[Moğolca]]: хөх Түрүгийн бичиг ''Höh-Türügiyn biçig''), Türkçenin metinlerle izlenebildiği tarihi boyunca kullandığı ilk düzenli ve resmî yazı sistemidir. Bu sistem, Eski İskandinav yazıtlarında kullanılmış Runik (Gotça “esrarlı, meçhul”) yazının karakterlerine benzediği için, Avrupa ve Rus Türkoloji literatüründe, ''Sibirya Run harfleri'', ''Yenisey Run harfleri'', ''Runik alfabe'' ve ''Türk Run Yazısı'' olarak adlandırılmıştır.<ref name=Sirin_User-2006-27>Hatice Şirin User, Başlangıçtan Günümüze Türk Yazı Sistemleri, Akçağ, Ankara 2006, s. 27.</ref> [[Göktürkler]]e ait [[Orhun Yazıtları]]'nda kullanılmasından ötürü bu adla anılan [[alfabe]]dir.
 
MÖ 200 - MÖ 150 yıllarında kullanılmaya başlanmış ve 36 harf ile şekillenmiştir8. Buyüzyıldan Türk dilinin ilk alfabesi [[10. yüzyıl]]'ayüzyıla kadar kullanılmıştır.kullanılmış<ref>[http://www.obib.de/Schriften/AlteSchriften/alte_schriften.php?Runen/Orkhon/Runen.html~Text Talas (''Turan-Hunnen'') - MÖ 3. yüzyıl]</ref> Türkyazı dilinisisteminin enkökenleri ilkgenellikle alfabeArami örnekleriasıllı 1970[[Pehlevi yılındaalfabesi|Pehlevi]] ve [[KırgızistanSoğut alfabesi|Soğut alfabelerine]]'da<ref name=":0" /> veya [[BalıkçıTamgalar|tamgalara]] dayandırılmaktadır. Orhun alfabesi, Kırgızistan[[Yenisey Yazıtları]]'danda 100 ün üzerinde olan damga (''harf) sayısı, [[IssıkOrhun GölüYazıtları]]'nünnda batısında'')38 yakındamgaya kalandüşmüştür. birDamgaların [[Hantemsil ettikleri sesleri: ab ‘av’, eb ‘ev’, ay, er, at, it (unvanköpek)|han]], ok, ök (keçi), gibi Türkçede anlamları bulunmaktadır, bu damgaların kaya resimlerinden zamanla harflere mezarlığındadönüştüğü bulundudüşünülmektedir.
 
Orhun alfabesi, Eski İskandinav yazıtlarında kullanılmış [[Runik yazı|Runik yazının]] karakterlerine benzediği için geçmişte Avrupa literatüründe, ''Sibirya Run harfleri'', ''Yenisey Run harfleri'', ''Runik alfabe'' ve ''Türk Run Yazısı'' olarak da adlandırılmıştır.<ref name="Sirin_User-2006-27">Hatice Şirin User, Başlangıçtan Günümüze Türk Yazı Sistemleri, Akçağ, Ankara 2006, s. 27.</ref> Göktürklere ait [[Orhun Yazıtları]]'nda kullanılmasından ötürü bu adla anılmaktadır. [[Macarlar]] tarafından kullanılmış [[Rovaş alfabesi|Rovaş alfabesinin]] Orhun alfabesi baz alınarak oluşturulduğu düşünülmektedir.<ref name="aramaic_origin">András Róna-Tas: ''On the Development and Origin of the East Turkic "Runic" Script'' (In: Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungariae XLI (1987), p. 7-14</ref>
Orhun alfabesi, [[Yenisey Yazıtları]]'nda 100 ün üzerinde olan damga (harf) sayısı, [[Orhun Yazıtları]]'nda 38 damgaya düşmüştür. Damgaların temsil ettikleri sesleri: ab ‘av’, eb ‘ev’, ay, er, at, it (köpek), ok, ök (keçi), gibi Türkçede anlamları bulunmaktadır, bu damgaların kaya resimlerinden zamanla Damga harflerine dönüştüğü düşünülmektedir. Damgaların 9. yüzyıla kadar kullanımı sürmüştür.
 
== Tarih ==
[[File:Gok_turk_Epigraph_Copy_in_Gazi_University_Ankara.jpg|bağlantı=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Gok_turk_Epigraph_Copy_in_Gazi_University_Ankara.jpg|küçükresim|Bilge Kağan Balbalı'nın Ankara'da bir kopyası.]]
 
=== İlk buluntular ve çözülmesi ===
Orhun alfabesinden günümüze kalan en büyük kalıntılar olan [[Göktürkler]] döneminde dikilen yazıtların çözülüp değerlendirilmeleri ancak 19. yüzyıl sonunda gerçekleşebilmiştir. Bu yazıtlardan ilk bulunanları [[Yenisey Nehri]] boyundakilerdir. 1889'da ise [[Orhun Yazıtları]] denilen iki büyük yazıt daha ortaya çıkarılmıştır. Bunların öteki yazıtlardan farklı olarak arka yüzlerinde Çince metinler bulunuyordu. Bu yazıtlar 1893'te Danimarkalı [[Türkolog]] [[Vilhelm Thomsen]] tarafından çözülmüş ve böylece, bu yazıtların [[Kültigin]] ve [[Bilge Kağan]] tarafından diktirilmiş oldukları, bu yazının Göktürklere özgü bir alfabe olduğu ve bu dilin de [[Eski Türkçe]]nin bir lehçesi olduğunu ortaya çıkarılmıştır. Günümüzde, gün geçtikçe Asya’da bu yazı sistemiyle yazılmış yeni Türk yazıtları ortaya çıkarılmakta ise de en tanınmış Türk yazıtları hala [[Orhun Vadisi]]nde, [[Yenisey]] ve [[Yedisu bölgesi]]ndekilerdir.
 
=== Tarihî kullanımı ===
En eski örnek, [[Kazakistan]]'da [[Sakalar]]a ait olduğu düşünülen [[Esik Kurganı]]'nda bulunan ve MÖ 4. yüzyıla tarihlenen<ref>[http://turkoloji.cu.edu.tr/YENI%20TURK%20DILI/sukru_haluk_akalin_turk_dili_dunya_dili.pdfEski Türk Dili:alfabesi Dünya Dili]örneği, ''Prof. Şükrü Halûk Akalın'', s.1</ref> bir gümüş tabağın üzerindeki iki satırlık yazıda görülmektedir. Bundan sonraki en eski örneği ise Orhun mezar külliyesindeki anıtların dikilişinden iki yüzyıl önce [[Yenisey]]'deki [[Talas-Yenisey Yazıtları|anıtlarda]] görülür. Soğdve alfabesi[[Hiung-nu|Huing-nular]], Pahlavi alfabesi ve Karosthi alfabesinden esinlenilerek icad edildiği iddia edilir{{Kaynak belirt}} ve [[Hunlar]], Göktürkler, [[Uygurlar]], [[Kırgızlar]] tarafından doğduğu topraklarda kullanılan Orhun yazısı, kimi Türk boylarınca Avrupa'ya da taşınmıştır. Hatta 16. yüzyıla kadar [[Macaristan]]'da [[Sekeller]] arasında kullanıldığı bilinmektedir.▼
[[Dosya:5 manat rev.jpg|[[Azerbaycan manatı]] üzerinde Orhun yazıları|300px|sağ|thumb]]
▲En eski örnek, [[Kazakistan]]'da [[Sakalar]]a ait olduğu düşünülen [[Esik Kurganı]]'nda bulunan ve MÖ 4. yüzyıla tarihlenen<ref>[http://turkoloji.cu.edu.tr/YENI%20TURK%20DILI/sukru_haluk_akalin_turk_dili_dunya_dili.pdf Türk Dili: Dünya Dili], ''Prof. Şükrü Halûk Akalın'', s.1</ref> bir gümüş tabağın üzerindeki iki satırlık yazıda görülmektedir. Bundan sonraki en eski örneği ise Orhun mezar külliyesindeki anıtların dikilişinden iki yüzyıl önce [[Yenisey]]'deki [[Talas-Yenisey Yazıtları|anıtlarda]] görülür. Soğd alfabesi, Pahlavi alfabesi ve Karosthi alfabesinden esinlenilerek icad edildiği iddia edilir{{Kaynak belirt}} ve [[Hunlar]], Göktürkler, [[Uygurlar]], [[Kırgızlar]] tarafından doğduğu topraklarda kullanılan Orhun yazısı, kimi Türk boylarınca Avrupa'ya da taşınmıştır. Hatta 16. yüzyıla kadar [[Macaristan]]'da [[Sekeller]] arasında kullanıldığı bilinmektedir.
 
=== Kökeni hakkında tartışmalar ===
Göktürk alfabesinin [[Arami alfabesi]] kökenli [[Pehlevi alfabesi|Pehlevi]] veya [[Soğut alfabesi|Soğut alfabesinden]] türediği de öne sürülmüştür.<ref>{{cite book|isbn=978-0-8122-4691-9|url=https://books.google.com/books?id=8xtrBgAAQBAJ&pg=PA1|last=Mabry|first=Tristan James|title=Nationalism, Language, and Muslim Exceptionalism|year=2015|publisher=University of Pennsylvania Press|page=109}}</ref><ref name=":0">{{cite book|isbn=978-0-19-507993-7|url=https://archive.org/details/isbn_9780195079937|title=The World's Writing Systems|last=Kara|first=György|publisher=Oxford University Press|year=1996|editor-last=Daniels|editor-first=Peter|location=New York|chapter=Aramaic scripts for Altaic languages|editor-last2=Bright|editor-first2=William|url-access=registration}}</ref><ref>''Turks'', A. Samoylovitch, ''First Encyclopaedia of Islam: 1913-1936'', Vol. VI, (Brill, 1993), 911.</ref><ref>{{cite book|isbn=978-1-135-22296-3|url=https://books.google.com/books?id=6lQwRD2Cb8EC&pg=PT180|last1=Campbell|first1=George|authorlink1=George Campbell (linguist)|last2=Moseley|first2=Christopher|authorlink2=Christopher Moseley|title=The Routledge Handbook of Scripts and Alphabets|year=2013|publisher=Routledge|page=40}}</ref> Aynı dönemde yazılmış Zhou Kitabı gibi Çin kaynakları, Türklerin 7. yüzyılda [[Soğdlar|Soğdlarınkine]] benzer bir yazı dili kullanmış olduğunu kaydetmiştir. Buna karşılık Sui Kitabı ve Kuzey Hanedanlarının Tarihi adlı çağdaş kaynaklar Türklerin bu dönemde yazılı bir dili olmadığını yazmıştır.<ref>{{cite book|isbn=90-272-2444-7|url=https://books.google.com/books?id=qsNoHtgkGPkC|last=Lung 龍|first=Rachel 惠珠|title=Interpreters in Early Imperial China|year=2011|publisher=John Benjamins Publishing|pages=54–55}}</ref> Tarihçi ve Türkolog István Vásáry'ye göre, Orhun alfabesi Göktürklerin ilk kağanları tarafından Soğut alfabesi baz alınarak oluşturulmuştur.<ref>Mouton, 2002, ''Archivum Ottomanicum'', p. 49</ref>
[[Kazım Mirşan]] başta olmak üzere bir grup araştırmacı Orhun alfabesindeki birçok harfin, diğer bütün alfabelerde olduğu gibi o milletin sık kullandığı resimlerden türetildiğini, örneğin Orhun alfabesindeki [[Dosya:Old turkic letter Y1.png|14px]] → "y" harfi Türklerin hayatında önemli bir yer arz eden "yay" kelimesinden geldiğini, [[Dosya:Old turkic letter OQ.png|14px]] → "oq" veya "ok" harfinin de bilinen "ok" kelimesinden türetildiğini, [[Dosya:Old turkic letter UK.png|14px]] → "ök" harfinin de eski Türkçede kullanılan "ök (keçi)" kelimesinden geldiğini{{Kaynak belirt}} öne sürmüştür.▼
 
▲[[Kazım Mirşan]] başta olmak üzere bir grup araştırmacı Orhun alfabesindeki birçok harfin, diğer bütün alfabelerde olduğu gibi o milletin sık kullandığı resimlerden türetildiğini, örneğin Orhun alfabesindeki [[Dosya:Old turkic letter Y1.png|14px]] → "y" harfi Türklerin hayatında önemli bir yer arz eden "yay" kelimesinden geldiğini, [[Dosya:Old turkic letter OQ.png|14px]] → "oq" veya "ok" harfinin de bilinen "ok" kelimesinden türetildiğini, [[Dosya:Old turkic letter UK.png|14px]] → "ök" harfinin de eski Türkçede kullanılan "ök (keçi)" kelimesinden geldiğini öne sürmüştür.{{Kaynak belirt}} öne sürmüştür.
Göktürk alfabesinin [[Soğdca]]dan (Soğd yazısından?) türediği de öne sürülmüştür.{{Kaynak belirt}} Bu iddiaya karşı çıkanlar ise bu bağıntıya ilişkin bir kanıt olmadığı ve bu iddianın Pehlevi devrinde [[İran]]'daki ve çevre ülkelerdeki Türkleri etkilemek amacıyla desteklendiğini öne sürmektedir.{{Kaynak belirt}}
 
[[Dosya:Eskiturkaniti.jpg|thumb|Tuva'da bulunmuş Eski Türklerin Millî Alfabesi olan Orhun Alfabesi]]
 
== Yapı ==
Satır 33 ⟶ 32:
 
=== Yazma şekli ===
Orhun harfleri kullanılarak yazılan metinde (günümüzde kullanılan Latin harfleriyle yazımda olduğu gibi) harfler bitişmez, ayrı yazılır.{{Kaynak belirt}}[[Dosya:5 manat rev.jpg|[[Azerbaycan manatı]] üzerinde Orhun yazıları|300px|sağ|thumb]]Sözcükler, aralarına üst üste iki nokta koyulmak suretiyle birbirinden ayrı yazılır. Bunun dışında herhangi bir noktalama işareti yoktur. Yazı genellikle (Arap ve Fars alfabesindeki gibi) sağdan sola yazılır. Soldan sağa yazıldığı durumlarda harfler de ters dönük olarak yazılır.
 
Sözcükler, aralarına üst üste iki nokta koyulmak suretiyle birbirinden ayrı yazılır. Bunun dışında herhangi bir noktalama işareti yoktur. Yazı genellikle (Arap ve Fars alfabesindeki gibi) sağdan sola yazılır. Soldan sağa yazıldığı durumlarda harfler de ters dönük olarak yazılır.
 
Orhun yazısında seslilerin çoğu kez yazılmadığı görülür. Sesliler ilk hecede yazılır, sonrasında gelen sesliler de aynıysa diğerleri yazılmaz. Son harf sesliyle bitiyorsa o sesli de yazılır. Orhun yazısının sessiz harf yazımı da sağlamdır. Harf fazlalığına karşın önemli bir karışıklık ve karıştırma durumu görülmez. Ancak kalın ve ince sessizlerin, kimi yerlerde birbirinin yerine kullanıldığı da görülür. Ayrıca "s" harfi birçok kez "ş" için de kullanılmış ve ayrıca birbirine benzediği için (tabii ki Orhun alfabesinde) bir iki sözde de "l" yerine "ş" ve "kalın s" yazılmıştır.{{Kaynak belirt}}
"https://tr.wikipedia.org/wiki/Eski_Türk_yazısı" sayfasından alınmıştır