|
Türkçe, [[Eski Türkçe]] yazılmış ve [[Türk dilleri|Türki dillerin]] bilinen ilk yazılı kaynağı olan [[Orhun Yazıtları]] ele alındığında yaklaşık 1.300 yıllık bir tarihe sahiptir. [[Eski Türkçe]]'nin de üyesi olduğu [[Şaz Türkçesi|Doğu grubu]] ile [[Ogur öbeği|Ogur grubuna]] ait tüm Türki dillerin ortak atası olan varsayımsal bir [[Ön Türkçe|Ön Türkçe'nin]] var olduğu da düşünülmektedir.<ref name=":02"/>
Türkiye Türkçesi, [[Türkmence]], [[Salarca]] ve [[Azerice]]'nin, [[Ana Oğuz Türkçesi|Ana Oğuzca]] denilen bir dilden evrilerek oluştuğu varsayılır.<ref>{{CiteKitap bookkaynağı|title=Einheit und Vielfalt in der türkischen Welt: Materialien der 5. Deutschen Turkologenkonferenz, Universität Mainz, 4.-7. Oktober 2002|url=https://books.google.de/books?id=C7n7dOkmOJUC&pg=PA174&dq=proto-oghuz&hl=tr&sa=X&ved=0ahUKEwiD4NexksrlAhUD2aQKHV0fD_MQ6AEIKTAA#v=onepage&q=proto-oghuz&f=false|publisher=Otto Harrassowitz Verlag|date=2007|isbn=9783447054768|language=de|first=Hendrik|last=Boeschoten|first2=Heidi|last2=Stein}}</ref> Bu ön dilin Türkiye Türkçesini oluşturacak batı kolu, 11. ve 15. yüzyıllar arasında [[Anadolu Selçuklu Devleti]] ile [[Anadolu beylikleri|Anadolu Beylikleri]] etrafında gelişerek [[Eski Anadolu Türkçesi]]ne evrilmiştir. Bu dil dönemi ise yerini, 15. yüzyıldan 19. yüzyıla kadar devam edecek [[Osmanlıca|Klasik Osmanlıcaya]] bırakır. [[Osmanlıca|Yeni Osmanlıca]], 19. ve 20. yüzyıllar arasında gelişir. Cumhuriyet Dönemi'nde yapılan reformlar sonucunda ise 20. yüzyıl itibari ile dilde çeşitli değişiklikler yaşanmştır.
=== Ön Türkçe ===
|''olar''
|}
Ön veya Ana Türk dili, [[Türk dilleri|Türkî diller]] ailesinin [[Şaz Türkçesi|Şaz]] (Doğu) ve [[Ogur öbeği|Oğur]] (Batı) branşlarına ayrılmadan önceki dönemlerine ait varsayımsal bir [[Ana dil|proto-dildir]].<ref name=":02">{{CiteKitap bookkaynağı|title=The Turkic Languages|url=https://books.google.de/books?id=Z7i5CAAAQBAJ&printsec=frontcover&dq=history+of+turkic&hl=tr&sa=X&ved=0ahUKEwiJ9OeKl8rlAhULZlAKHTaWCCMQ6AEINDAB#v=onepage&q=history%20of%20turkic&f=false|publisher=Routledge|date=2015-04-29|isbn=9781136825279|language=en|first=Lars|last=Johanson|first2=Éva Ágnes Csató|last2=Johanson|year=|location=|pages=69}}</ref> Türki dillerde yazılmış tarihi kaynakların büyük bir kısmı, bu ailenin Doğu koluna ait [[Uygur grubu|Karluk]], [[Kıpçak grubu|Kıpçak]] ve [[Oğuz dil grubu|Oğuz]] dilleri ile yazılmıştır. Bilinen en eski Türk dili olan [[Eski Türkçe]] de bu gruba aittir. Ancak bu gruba ait olmayan [[Hazarca]], [[İdil Bulgarcası|Bulgarca]] ve [[Çuvaşça]] gibi Ogur grubu dilleri de vardır. Bu iki grubun ortak bir atadan türediği göz önünde bulundurularak, Ogur dilleri ile Türkiye Türkçesi ve Eski Türkçe dahil tüm Türki dillerin kökeni Ön Türkçeye dayandırılabilir.<ref name=":02" /> Bu dil dönemine ait yazılı kaynakların olmamasından ötürü Ana Türkçe [[Hipotez|varsayımsal]] bir '[[Dilsel yeniden oluşturma|yeniden oluşturulmuş]]' dildir ve diğer proto diller gibi belirli bir dönemdeki konuşma dili ile birebir aynı değildir.<ref name="Johanson67">[http://books.google.co.uk/books?id=U1009DRu_vMC&pg=PA67&lpg=PA67&dq=%22proto+turkic%22&source=bl&ots=ClxTW3-h1f&sig=JyjavAcdUSZRyxuBQyWnY5PE4b0&hl=en&sa=X&ei=Gk8IUdLiHsnA0QWEtIGwCQ&ved=0CFQQ6AEwBQ#v=onepage&q=%22proto%20turkic%22&f=false The Turkic Languages] [[Lars Johanson]]. s 67. 1998. ISBN 0-415-08200-5</ref>
Türki dillerde görülen *ŕ ve *z ile *ĺ ve *š ayrımları bu dönemde gerçekleşmiştir.<ref name=":02" /> Ogur grubu dilleri *ĺ ve *ŕ seslerini benimserken Türkiye Türkçesi gibi geriye kalan tüm Türki dillerin atası olacak Şaz Türkçesi *z ve *š seslerini benimsemiştir. Aynı anlama gelen "ogur" ve "oğuz" kelimeleri bu ayrıma örnek teşkil etmektedir. Doğu grubu kelimenin sonunda z sesini kullanırken, Batı grubu r sesini kullanmaktadır.<ref name=":02" />
=== Orhun ve Eski Uygur alfabeleri ===
{{double image|right|Old Uyghur alphabet.jpg|120|Uighur native name.svg|60|'''Sol''': Eski Uygur alfabesi ve tekabül ettiği Latin ve Arap harfleri<br/>'''Sağ''': [[Eski Uygur alfabesi|Eski Uygurca]] "Uygur" yazımı. }}
Türkçenin bilinen ilk alfabesi, [[Orhun yazıtları|Orhun Yazıtları]]'nda da kullanılan ve yaygın adıyla [[Orhun alfabesi|Göktürk alfabesi]] olarak bilinen Orhun alfabesidir. [[Avrasya|Avrasya'da]] çeşitli örnekleri bulunan [[Runik yazı]]ya benzerliğinden ötürü bazen bu şekilde adlandırıldığı da olmuştur.<ref name="Sirin_User-2006-27">Hatice Şirin User, Başlangıçtan Günümüze Türk Yazı Sistemleri, Akçağ, Ankara 2006, s. 27.</ref> 8. yüzyılın başlarına tarihlenen yazı sisteminin<ref>Scharlipp, Wolfgang (2000). ''An Introduction to the Old Turkish Runic Inscriptions''. Verlag auf dem Ruffel, Engelschoff. {{ISBN|978-3-933847-00-3}}.</ref> [[Çince karakterler|Çin]] veya [[Soğut alfabesi|Soğut]] yazı sistemlerinden etkilenerek oluşturulduğu düşünülmektedir.<ref>''Turks'', A. Samoylovitch, ''First Encyclopaedia of Islam: 1913-1936'', Vol. VI, (Brill, 1993), 911.</ref><ref>{{citeKitap bookkaynağı|last=Mabry|first=Tristan James|title=Nationalism, Language, and Muslim Exceptionalism|url=https://books.google.com/books?id=8xtrBgAAQBAJ&pg=PA1|year=2015|publisher=University of Pennsylvania Press|isbn=978-0-8122-4691-9|page=109}}</ref> Sağdan sola yazılmış alfabe, [[Göktürk Kağanlığı|Göktürk]] ve [[Uygur Kağanlığı|Uygur Kağanlıkları]] tarafından kullanılmış, [[Karahoca Uygur Krallığı]] devrinde ise kullanımı ortadan kalkmıştır.
[[Dosya:Tunga tigin.JPG|alt=|orta|küçükresim|900px|[[Kül Tigin Yazıtı|Kül Tigin yazıtında]] yer alan ve "''Toŋra tegin yoγïnta egirip ölürtümüz"'' (Türkçe: Tongategin'in cenazesinde) olarak [[Transliterasyon|translitere]] edilen [[Eski Türkçe]] yazıt.]]
[[Eski Uygur alfabesi]] ise Türk dillerinin bütün yazı çeşitleri içinde en uzun süre kullanılmış olan yazı sistemlerinden biridir. [[Soğut alfabesi]]nin yakın akrabası olan ve [[Uygur Kağanlığı|Eski Uygurlar]]'ın 840 yılında [[Turfan]] bölgesine göçmeleri sonucunda [[Eski Uygur Türkçesi|Eski Uygurcaya]] uyarlanmış alfabe,<ref name="Sinor 1998 333"/> 16. yüzyılda Arap asıllı bir alfabe ile değiştirilene kadar [[Orta Asya]] ve [[İran]]'ın bazı kısımlarında yüzyıllarca kullanılmıştır.<ref>Pandey, Anshuman. (2019). L2/19-016 [https://www.unicode.org/L2/L2019/19016-old-uyghur.pdf ''Revised proposal to encode Old Uyghur in Unicode''.]</ref> Alfabe yukarıdan aşağıya doğru yazılmış ve bir [[Ebced hesabı|ebcedin]] özelliklerini göstermiştir.
=== Diğer Türk alfabeleri ===
Osmanlı Devleti sınırları içinde yaşayan ve ifade dili olarak Türkçeyi kullanan [[Ermeniler]]in bir kısmı günlük hayatlarında ve edebiyatta [[Ermeni asıllı Türk alfabesi|Ermeni alfabesi kökenli bir yazı biçimi]] kullanmıştır. Bu alfabe Anadolu Ermenicesi de denilen [[Batı Ermenicesi]]'nin alfabesini baz alır, ancak Ermeni diline özgü olan Ծ Ձ Ց harfleri Türkçe yazarken kullanılmaz. Bu şekilde yazılmış oldukça fazla eser bulunmaktadır ve alfabe [[Tanzimat edebiyatı|Tanzimat sonrası Osmanlı Devleti]]'nin en önemli azınlık yazı sistemi olarak nitelendirilmiştir.<ref name=":0">{{CiteKitap bookkaynağı|title=Turkey and the Politics of National Identity: Social, Economic and Cultural Transformation|last=Shane Brennan, Marc Herzog|first=|publisher=Bloomsbury Publishing|year=2014|isbn=9780857724793|location=|pages=200|url=https://books.google.de/books?id=-eiTBQAAQBAJ&pg=PA200&dq=armeno-turkish+sample&hl=tr&sa=X&ved=0ahUKEwiBy43K8rzlAhWSaVAKHWy-BjAQ6AEINTAB#v=onepage&q=armeno-turkish%20sample&f=false}}</ref> Özellikle [[Ermeni Katolik Kilisesi|Katolik]] ve daha az bir şekilde [[Ermeni Protestan Kilisesi|Protestan Ermeniler]] tarafından kullanılmış bu alfabe, [[Vartan Paşa]] tarafından yazılmış ve ilk Türkçe roman olan [[Akabi Hikayesi]]'nin yazıldığı alfabe de olmuştur.<ref name=":0" /> 1841 yılında yazılmış Türkçe İncil'de Ermeni harfli Türkçe eserlerden biridir. Bu eserlere Türkiye'nin çeşitli kütüphanelerinde ulaşmak mümkündür.<ref>{{Web kaynağı | başlık = Ermeni Harfli Türkçe Kitaplar ve Süreli Yayınlar Bibliyografyası | url = http://www.dr.com.tr/kitap/ermeni-harfli-turkce-kitaplar-ve-sureli-yayinlar-bibliyografyasi/hasmik-a-stepanyan/egitim-basvuru/dilbilimi-etimoloji/urunno=0000000722584 | yayıncı = dr | arşivurl = http://web.archive.org/web/20170213164204/http://www.dr.com.tr/kitap/ermeni-harfli-turkce-kitaplar-ve-sureli-yayinlar-bibliyografyasi/hasmik-a-stepanyan/egitim-basvuru/dilbilimi-etimoloji/urunno=0000000722584 | arşivtarihi = 13 Şubat 2017}}</ref><ref>{{Web kaynağı | başlık = Çifte Maduniyet, Çifte İşlev: Ermeni Harfli Türkçe Basında Dil ve Kimlik | url = http://ilef.ankara.edu.tr/wp-content/uploads/id_2_2_5.pdf | yayıncı = Murat Cankara | arşivurl = http://web.archive.org/web/20170213090451/http://ilef.ankara.edu.tr/wp-content/uploads/id_2_2_5.pdf | arşivtarihi = 13 Şubat 2017}}</ref> Bunun yanında [[Paris]] ve [[Venedik]]'in yanında bulunan St. Lazar adasında da bu eserlere ait kütüphaneler bulunmaktadır.<ref>{{Web kaynağı | başlık = Ermeni Harfli Türkçe Yayınlar | url = http://www.mfa.gr/turkey/tr/consulate-general-in-istanbul/news/ermeni-harfli-turkce-yayinlar-2.html | yayıncı = mfa.gr | arşivurl = http://web.archive.org/web/20170213090250/http://www.mfa.gr/turkey/tr/consulate-general-in-istanbul/news/ermeni-harfli-turkce-yayinlar-2.html | arşivtarihi = 13 Şubat 2017}}</ref><ref>{{Web kaynağı | başlık = Ermeni Harfli ir Türkçe Sözlük | url = http://tdid.ege.edu.tr/files/dergi_13/13.pdf | yayıncı = ege.edu.tr | arşivurl = http://web.archive.org/web/20170213163547/http://tdid.ege.edu.tr/files/dergi_13/13.pdf | arşivtarihi = 13 Şubat 2017}}</ref>
Osmanlı döneminde [[Karamanlıca]] ismi verilen bir Anadolu Türkçesi benimsemiş, ancak dinen [[Rum Ortodoks Kilisesi]]'ne bağlı bir halk olan [[Karaman Rumları|Karamanlılar]], Türkçeyi Yunan alfabesi kullanarak yazmışlardır. Halk, kullandıkları [[Yunan alfabesi|Helen alfabesi]] ile gazete, dini metin ve edebi eserler gibi çeşitli Türkçe metinler ortaya koymuştur.<ref>Zuhal,KÜLTÜRAL,"[http://turkolojimakaleleri.page.tl/GREK-HARFL%26%23304%3B-KARAMANLICA-K%26%23304%3BTABELERDEK%26%23304%3B-ALINTI--Oe-%26%23286%3BELER--Ue-ZER%26%23304%3BNE.htm GREK HARFLİ KARAMANLICA KİTABELERDEKİ ALINTI ÖĞELER ÜZERİNE]",[http://turkolojimakaleleri.page.tl Türkoloji Makaleleri]</ref> Türkçe ve Azerice dillerinde yazılmış, ancak [[Gürcü alfabesi|Gürcü alfabeleri]] kullanılmış 18. yüzyıla tarihlenen tıbbi ve dini pek çok metin ile Türkçe-Gürcüce sözlükler de bulunmaktadır.<ref>{{citeKitap bookkaynağı|ref=harv|last=Enwall|first=Joakim|chapter=Turkish texts in Georgian script: Sociolinguistic and ethno-linguistic aspects|editor1-last=Boeschoten|editor1-first=Hendrik|editor2-last=Rentzsch|editor2-first=Julian|title=Turcology in Mainz|chapter-url={{google books|plainurl=yes|id=XtW6cox7CIUC|page=137}}|year=2010|publisher=Otto Harrassowitz Verlag|isbn=978-3-447-06113-1|başlık=|soyadı=|ad=|yıl=|yayıncı=|yer=|sayfa=|sayfalar=144-145|url=|erişimtarihi=}}</ref> [[İbrani alfabesi]] ile yazılmış Yahudi Türkçesinin ise ilk örnekleri 16. yüzyıla uzanmaktadır, ancak diğer azınlık alfabeleri ile yazılmış Türkçe metinlerin aksine bu yazıtların ana amacı, o dönemde [[Yahudi İspanyolcası]] konuşmuş Osmanlı Musevilerine Türkçe öğretmektir.<ref>{{Cite journal|title=Judeo-Turkish|url=https://brill.com/view/book/edcoll/9789004297357/B9789004297357_024.xml|journal=Handbook of Jewish Languages|date=2016-01-01|pages=634–640|doi=10.1163/9789004297357_024|language=en|first=Laurent|last=Mignon}}</ref> [[Süryani alfabesi]] ile yazılmış Türkçe dua, şiir ve gazeteler de bulunmaktadır.<ref>{{Cite journal|url=http://www.sosyalarastirmalar.com/cilt4/sayi16_pdf/hazar_mehmet_vd.pdf|title=Mardin Süryanilerine ait Süryani harfleriyle yazılmış birkaç Türkçe metin üzerine|last=Hazar|first=Mehmet|journal=Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi|volume=4|pages=|via=|issue=16|year=Kış 2011}}</ref><ref>{{Web kaynağı | title = A Rose by Any Other Name: Turkish in its Various Apparitions | url = https://blogs.bl.uk/asian-and-african/2016/12/a-rose-by-any-other-name-turkish-in-its-various-apparitions.html | website = blogs.bl.uk | access-date = 2019-10-28 | date = | last = | first = | archive-url = | archive-date = | url-status = live | publisher = British Library | arşivurl = http://web.archive.org/web/20191028180606/https://blogs.bl.uk/asian-and-african/2016/12/a-rose-by-any-other-name-turkish-in-its-various-apparitions.html | arşivtarihi = 28 Ekim 2019}}</ref><gallery mode="packed-overlay">
Dosya:Armeno-Turkish Old Testament.png|Ermeni harfli Türkçe [[Eski Ahit]], 1841 ([[Transliterasyon]]: ''Ahd-i Atikten On Yedi Kitap, yani Doğuş Kitabından Ester Kitabına dek'')
Dosya:Sille Agia Eleni Inscription.jpg|Yunan harfleri ile yazılmış, 1883 tarihli [[Karamanlıca|Karamanlı Türkçesi]] kilise yazısı, [[Sille]]
| 