Vikipedi

Kayısı: Revizyonlar arasındaki fark

Etkileşimli olarak geçmişe göz at
[kontrol edilmiş revizyon][kontrol edilmiş revizyon]
← Önceki sürümle aradaki farkSonraki sürümle aradaki fark →
İçerik silindi İçerik eklendi
GörselVikimetin
Khutuck Bot (mesaj | katkılar)
Botlar
1.111.729 değişiklik
k Kaynaklar ve referanslarda düzenleme
Gogolplex (mesaj | katkılar)
Devriyeler
7.730 değişiklik
Değişiklik özeti yok
1. satır:
{{çalışma}}
{{Taksobitki
| ad = Kayısı
Satır 16 ⟶ 17:
| ikili_ad_yazar = [[Carolus Linnaeus|L.]]
}}
'''Kayısı''' (''Prunus armeniaca''), 2–10 m yüksekliğinde, dikensi ve tüysüz bir [[ağaç]]tır. Kayısı, coğrafi olarak dünyanın çoğu yerine dağılmış olsa da daha çok [[Akdeniz]]'e yakın olan ülkelerde Avrupa, Orta Asya, Amerika ve Afrika kıtalarına yayılmış ve burada yetişme alanları bulmuştur.
 
[[Yaprak]]lar uzunca ve mızraksı, kenarları dişli, ucu sivri veya küttür. Çiçekler beyaz veya pembe renkli olup, yapraklardan daha önce meydana gelirler. Meyvelerin üzeri tüylü olup, sarımsı-turuncu renkte eriksidir.
 
== Etimoloji ==
Kayısı, coğrafik olarak dünyanın hemen hemen her yerine dağılmış olsa da daha çok [[Akdeniz]]'e yakın olan ülkelerde Avrupa, Orta Asya, Amerika ve Afrika kıtalarına yayılmış ve burada yetişme alanları bulmuştur. Dünya yaş kayısı üretiminde Türkiye birinci sıradadır. Türkiye'yi İspanya, İtalya, Birleşik Devletler Topluluğu, İran, Fransa, Yunanistan ve ABD izlemektedir. Bu birinci grup ülkelerin yaş kayısı üretimleri 100 bin tonun üzerindedir. Birinci gruba Fas, Pakistan, Suriye, Çin, Güney Afrika, Macaristan, eski Yugoslavya, Romanya, Avustralya, takip etmektedir.▼
Kayısı kelimesi, [[Arapça]] ''ḳys'' kökünden gelen ''ḳaysī'' قَيْسِى &nbsp;"[[Zerdali|zerdalinin]] iyi ve iri cinsi" sözcüğünden alıntıdır. Arapça sözcük yine Arapça ''ḳays'' قيس &nbsp;"kıyaslama, ölçme" sözcüğünden +ī ekiyle türetilmiştir.<ref>https://www.nisanyansozluk.com/?k=Kay%25C4%25B1s%25C4%25B1</ref>
 
== Kayısı çekirdeği ==
Kayısının kendisi gibi çekirdeği de birçok alanda kullanılmaktadır. Çekirdeğinin kabukları aktif karbon üretiminde, metal yüzeyi temizlemede, alternatif enerji kaynağı olarak fırınlarda kullanılmaktadır. İçi ise kuruyemiş sanayisinde veya yağı alınarak kozmetik ürünü olarak kullanılmaktadır. Kayısı çekirdeği içinin halen kansere karşı kullanılabilirliği araştırılmaktadır ve bazı kanser ilaçlarında kullanılmaya da başlamıştır.▼
 
== Üretim ==▼
[[Dosya:2012apricot.png|thumb|2012 yılındaki Kayısıkayısı üretiminin Dünya üzerindeki küresel dağılımı.|alt=|sol]]▼
▲Kayısı, coğrafik olarak dünyanın hemen hemen her yerine dağılmış olsa da daha çok [[Akdeniz]]'e yakın olan ülkelerde Avrupa, Orta Asya, Amerika ve Afrika kıtalarına yayılmış ve burada yetişme alanları bulmuştur. Dünya yaş kayısı üretiminde Türkiye birinci sıradadır. Türkiye'yi İspanya, İtalya, Birleşik Devletler Topluluğu, İran, Fransa, Yunanistan ve ABD izlemektedir. Bu birinci grup ülkelerin yaş kayısı üretimleri 100 bin tonun üzerindedir. Birinci gruba Fas, Pakistan, Suriye, Çin, Güney Afrika, Macaristan, eski Yugoslavya, Romanya, Avustralya, takip etmektedir.
 
Dünya yaş kayısı üretiminin yaklaşık % 10-15’inin yapıldığı Türkiye'de 6 kayısı bölgesi bulunmaktadır.
Satır 37 ⟶ 46:
 
Türkiye'de en erken hasat Mut'ta yapılır. İlk ürünler Mayıs ayının ikinci ya da üçüncü haftalarında olgunlaşır. Haziran sonuna kadar devam eder.
{| class="sortable wikitable floatright"▼
|+2011 yılı küresel kayısı üretimi
|- bgcolor="#ececec" valign="top"▼
! Sıra !! Ülke !! Üretim <br> (ton) ▼
|-▼
|- class="sortbottom"▼
| 1 || {{TUR}} || 676,138 ▼
|- class="sortbottom"▼
| 2 || {{IRN}} || 452,988 ▼
|- class="sortbottom"▼
| 3 || {{UZB}} || 356,000 ▼
|- class="sortbottom"▼
| 4 || {{ALG}} || 285,897▼
|- class="sortbottom"▼
| 5 || {{ITA}} || 263,132▼
|- class="sortbottom"▼
| 6 || {{PAK}} || 189,420▼
|- class="sortbottom"▼
| 7 || {{MAR}} || 159,124▼
|- class="sortbottom"▼
| 8 || {{FRA}} || 155,124▼
|- class="sortbottom"▼
| 9 || {{UKR}} || 119,900▼
|- class="sortbottom"▼
| 10|| {{JPN}} || 106,900▼
|- class="sortbottom"▼
| colspan="3" |<small>Kaynak: [[Gıda ve Tarım Örgütü|Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü]]'nün 2011 yılındaki verilere dayandırdığı Dünya üzerindeki Kayısı üretimi.<ref>{{Web kaynağı | url = http://faostat.fao.org/site/339/default.aspx | yayıncı = [[United Nation]] [[Food and Agriculture Organization]] | başlık = Production of Apricot by countries | yıl = 2011 | erişimtarihi =23 Ağustos 2013| arşivurl = http://web.archive.org/web/20150628072116/http://faostat.fao.org:80/site/339/default.aspx | arşivtarihi = 28 Haziran 2015}}</ref></small>▼
|}▼
== Edebiyatta kayısı ==▼
[[Bertrand Russell]], [[Aylaklığa Övgü]] kitabında yer alan ''Yararsız Bilgi'' denemesinde kayısıyla ilgili meraklı bilgiler verip onları bilerek kayısı yemenin daha tatlı olduğunu söyler (bkz, Cem yayınları, 2004, s. 35,36).▼
 
== Türkiye'de yetiştirilen sofralık Kayısıkayısı çeşitleri ==
 
* '''Madador''': Erken turfanda ürün veren bir kayısı çeşididir. Bodur meyve ağacı olup 2-3 yaşında ürün vermeye başlar. Dikimi daha çok Akdeniz Bölgesi Mersin'dir. Renkli ve aromasının yüksek olması nedeniyle ihracat ve iç pazarda talep görmektedir. Üretimin % 60'ı ihraç edilmektedir. Türkiye'nin turfanda kayısı üretimini % 80 oranında karşılayan Mersin ilinin Mut İlçesinde modern bahçeler tesis edilerek üretimi yapılmaktadır. Nisanın 3. haftasında ürünün olgunlaşması ile hasat edilmeye başlanır. Mersin'in Mut ilçesinde bu kayısı çeşidinin yanında Colarado, Linfa, Aldeniz, Çağataybey gibi diğer kayısı çeşitlerinin üretimi de mevcuttur.{{kaynak belirt}}▼
▲== ==
* '''Tirintina''': Erken turfanda ürün veren bir kayısı çeşididir. Ağaçlar 3-4 yaşında ürün vermeye başlar. Sürgünler genellikle dikine uzamaya meyillidir. Bu sebeple sık dikim yapılabilir. Meyveler az miktarda şeker içerdiğinden tadı pek hoş değildir. Ancak dayanıklı, iri ve erken olgunlaşması nedeniyle tercih edilir. Çekirdeği acıdır.▼
* '''Septik''': Erken ürün veren türlerden biridir. Meyvelerinin dayanıklılığının az olması ve daha erken ürün veren türlerin yayılmasıyla birlikte üreticiler arasında rağbet görmemektedir. Çekirdeği tatlıdır.▼
* '''İtalyan Tokalı''': Kayısı sezonunun tam ortalarında ürün verir. Meyveler hafif mayhoş, lezzetli ve nispeten dayanıklıdır. Olgunlaşmış haldeyken rengi oldukça sarıdır. İyi bakım yapıldığında ürün rekoltesi genellikle stabildir. Çekirdeği tatlıdır.▼
* '''Karacabey''': Sezonun sonunda, geç turfanda ürün verir. Meyveler oldukça mayhoş, sert ve dayanıklıdır. Olgunlaştığında rengi sarıdan çok kırmızımsıdır. İyi bakıldığında ağaçlar uzun ömürlüdür. Acı ve tatlı çekirdekli olmak üzere iki farklı çeşidi vardır.▼
 
▲* '''Madador''': Erken turfanda ürün veren bir kayısı çeşididir. Bodur meyve ağacı olup 2-3 yaşında ürün vermeye başlar. Dikimi daha çok Akdeniz Bölgesi Mersin'dir. Renkli ve aromasının yüksek olması nedeniyle ihracat ve iç pazarda talep görmektedir. Üretimin % 60'ı ihraç edilmektedir. Türkiye'nin turfanda kayısı üretimini % 80 oranında karşılayan Mersin ilinin Mut İlçesinde modern bahçeler tesis edilerek üretimi yapılmaktadır. Nisanın 3. haftasında ürünün olgunlaşması ile hasat edilmeye başlanır. Mersin'in Mut ilçesinde bu kayısı çeşidinin yanında Colarado, Linfa, Aldeniz, Çağataybey gibi diğer kayısı çeşitlerinin üretimi de mevcuttur.{{kaynak belirt}}
▲* '''Tirintina''': Erken turfanda ürün veren bir kayısı çeşididir. Ağaçlar 3-4 yaşında ürün vermeye başlar. Sürgünler genellikle dikine uzamaya meyillidir. Bu sebeple sık dikim yapılabilir. Meyveler az miktarda şeker içerdiğinden tadı pek hoş değildir. Ancak dayanıklı, iri ve erken olgunlaşması nedeniyle tercih edilir. Çekirdeği acıdır.
▲* '''Septik''': Erken ürün veren türlerden biridir. Meyvelerinin dayanıklılığının az olması ve daha erken ürün veren türlerin yayılmasıyla birlikte üreticiler arasında rağbet görmemektedir. Çekirdeği tatlıdır.
▲* '''İtalyan Tokalı''': Kayısı sezonunun tam ortalarında ürün verir. Meyveler hafif mayhoş, lezzetli ve nispeten dayanıklıdır. Olgunlaşmış haldeyken rengi oldukça sarıdır. İyi bakım yapıldığında ürün rekoltesi genellikle stabildir. Çekirdeği tatlıdır.
▲* '''Karacabey''': Sezonun sonunda, geç turfanda ürün verir. Meyveler oldukça mayhoş, sert ve dayanıklıdır. Olgunlaştığında rengi sarıdan çok kırmızımsıdır. İyi bakıldığında ağaçlar uzun ömürlüdür. Acı ve tatlı çekirdekli olmak üzere iki farklı çeşidi vardır.
* '''Şekerpare''': Sezonun ortasından sonra, geç turfandan önce ürün verir. Ağaçlar pek fazla dikine uzamaz, bodur kalmaya eğilimlidir. Yapraklar her daim içe doğru hafif kıvrık vaziyette, ağacın susuz kaldığı izlenimi verir şekilde aldatıcı bir görünüme sahiptir. Meyveler oldukça ufak ve nakliyata dayanıksızdır. İlaçlama yapılsa bile çok kolay çillenir. Ancak çok yüksek şeker barındırması nedeniyle meyveler çok tatlı ve lezizdir. Hem sofralık tüketim hem de kurutma için en lezzetli türdür. Çekirdeklerin içi dolgun ve tatlıdır. Ağacının ve meyvesinin narin yapısı, rekoltesinin düşük olması gibi nedenlerden dolayı çok fazla üretimi yoktur.
 
== KayısıEk çekirdeğiresimler ==
▲Kayısının kendisi gibi çekirdeği de birçok alanda kullanılmaktadır. Çekirdeğinin kabukları aktif karbon üretiminde, metal yüzeyi temizlemede, alternatif enerji kaynağı olarak fırınlarda kullanılmaktadır. İçi ise kuruyemiş sanayisinde veya yağı alınarak kozmetik ürünü olarak kullanılmaktadır. Kayısı çekirdeği içinin halen kansere karşı kullanılabilirliği araştırılmaktadır ve bazı kanser ilaçlarında kullanılmaya da başlamıştır.
 
▲== Edebiyatta kayısı ==
▲[[Bertrand Russell]], [[Aylaklığa Övgü]] kitabında yer alan ''Yararsız Bilgi'' denemesinde kayısıyla ilgili meraklı bilgiler verip onları bilerek kayısı yemenin daha tatlı olduğunu söyler (bkz, Cem yayınları, 2004, s. 35,36).
 
== Ülkelere göre üretim ==
▲[[Dosya:2012apricot.png|thumb|2012 yılındaki Kayısı üretiminin Dünya üzerindeki küresel dağılımı.]]
▲[[Gıda ve Tarım Örgütü|Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü]]'nün 2011 yılındaki verilere dayandırdığı Dünya üzerindeki Kayısı üretimi.<ref>{{Web kaynağı | url = http://faostat.fao.org/site/339/default.aspx | yayıncı = [[United Nation]] [[Food and Agriculture Organization]] | başlık = Production of Apricot by countries | yıl = 2011 | erişimtarihi =23 Ağustos 2013| arşivurl = http://web.archive.org/web/20150628072116/http://faostat.fao.org:80/site/339/default.aspx | arşivtarihi = 28 Haziran 2015}}</ref>
▲{| class="sortable wikitable"
▲|- bgcolor="#ececec" valign=top
▲! Sıra !! Ülke !! Üretim <br> (ton)
▲|-
▲|-class="sortbottom"
▲| 1 || {{TUR}} || 676,138
▲|-class="sortbottom"
▲| 2 || {{IRN}} || 452,988
▲|-class="sortbottom"
▲| 3 || {{UZB}} || 356,000
▲|-class="sortbottom"
▲| 4 || {{ALG}} || 285,897
▲|-class="sortbottom"
▲| 5 || {{ITA}} || 263,132
▲|-class="sortbottom"
▲| 6 || {{PAK}} || 189,420
▲|-class="sortbottom"
▲| 7 || {{MAR}} || 159,124
▲|-class="sortbottom"
▲| 8 || {{FRA}} || 155,124
▲|-class="sortbottom"
▲| 9 || {{UKR}} || 119,900
▲|-class="sortbottom"
▲| 10|| {{JPN}} || 106,900
▲|-class="sortbottom"
▲|}
{{-}}
 
== Resimler ==
[[Dosya:Apricots Drying In Cappadocia.JPG|thumb|200px|Kurutulması için "[[halı]]" gibi yere serilen kayısılar: Kayısılar, [[yaz]] mevsimde [[güneş]] altında iki gün kurumaya bırakılır. ([[Göreme]] yakınında, 2 Ağustos 2009)]]
[[Dosya:Malatya Aprikot Cakes.JPG|thumb|sağ|200px|Malatya Kayısısı farklı şekillerde (Kurutulmuş kayısı ve [[Kayısı döneri]])]]
<gallery>
ResimDosya:Dried apricot 01 Pengo.jpg|<center>[[Türkiye]]'de üretilmiş organik kuru kayısı<br />''(Koyu renginin nedeni kükürt dioksit (E220) ve potasyum sorbat (E202) kullanılmamış olmasından kaynaklanmaktadır)''</center>
ResimDosya:Ab food 04.jpg|<center>Kurutulmuş kayısı meyveleri</center>
ResimDosya:Apricot whole444.jpg|</center>Taze kayısı meyvesi</center>
Dosya:Kayısı meyvesi.jpg|
Dosya:Apricot and cross section.jpg|
</gallery>
 
"https://tr.wikipedia.org/wiki/Kayısı" sayfasından alınmıştır