|
'''Yezîdîler''' ya da '''Ezîdîler''' ([[Arapça]]: يَزِيدِيَّةٌ, [[Farsça]]: یَزِیدِیَانْ, [[Kürtçe]]: یَزِیدِیَانْ / ''Êzîdxan''), çoğunlukla [[Kürtçe]] konuşan etnodinsel bir topluluğa verilen isimdir.
Bu topluluğun [[Zerdüştlük]] ve eski [[Mezopotamya]] dinlerinden uzanan dinî inançlarına Yezidilik ya da EzidilikÊzîdîlik denilmektedir. EzidilerÊzîdîler, temel olarak târihte [[Asurlular]]ın bir parçası olan [[Irak]]'ın [[Ninova]] bölgesinde yaşamaktadırlar. YezidilerinÊzîdîlerin bir kısmı Kürt kimliğini benimsemiş<ref>[http://www.radioradicale.it/scheda/490862/la-minoranza-curda-degli-ezidi-intervista-al-professor-azad-baris-sulle Röportaj], "Yezidi Kürt azınlık: Kuzey Irak'taki Yezîdî Şengal topluluğuna karşı ayrımcılık hakkında Profesör Azad Barış ile radyo röportajı", Mariano Giustino, Radio Radicale.</ref> olsa da, özellikle [[Ermenistan]]'da yaşayan YezidilerÊzîdîler, kendilerini Kürtlerden ayrı tutmaktadır.<ref>[https://www.coe.int/t/dghl/monitoring/minorities/3_FCNMdocs/PDF_2nd_SR_Armenia_en.pdf]</ref> Ermenistan, [[Gürcistan]], [[Suriye]] ve [[Türkiye]] gibi ülkelerde yaşayan YezidiÊzîdî toplulukları gittikçe azalma ve Avrupa'ya, daha çok da [[Almanya]]'ya göç etme eğilimindedirler.
{{Yazdânizm}}
== Coğrafi dağılım ==
[[Ermenistan]], [[Gürcistan]], [[İran]], [[Suriye]] ve [[Türkiye]]'de de cemaatleri bulunan YezidilerinÊzîdîlerin bugünkü toplam sayısının 800.000 civârında olduğu tahmin edilmektedir.<ref name="ai" /> Bâzı bilimsel araştırmalar ise YezidilerinÊzîdîlerin nüfusunun çok daha fazla olduğu yönündedir. Ayrıca başta [[Almanya]] ve [[İsveç]] olmak üzere [[Avrupa]] ülkelerinde de birçok göçmen YezidiÊzîdî yaşamaktadır.
[[1970'ler|1970'li]] yıllara kadar [[Urfa]], özellikle de [[Viranşehir]]'de yoğun olarak yaşayan ve sayıları 80.000'i bulan Türkiye YezidileriÊzîdîleri,<ref name="Telegraph" /> [[1980]]'lerle beraber ülke dışına göç etmeye başlamışlardır. [[1985]] yılında 23.000'e inen sayıları, [[2007]] yılında 377'ye kadar ([[Urfa]]'da 243, [[Batman]]'da 72, [[Mardin]]'de 51, [[Diyarbakır]]'da 11 kişi) gerilemiştir. Türkiye YezidilerininÊzîdîlerinin büyük bir kısmı bugün [[Almanya]]'da yaşamaktadır, [[Avrupa Parlamentosu]] üyesi [[Feleknas Uca]] ve [[Sol Parti (Almanya)|Sol Parti]] üyesi [[Ali Atalan]] bunlardandır.
== YezidilikÊzîdîlik dîni ==
{{Ana|Yezdanilik}}
[[Dosya:Lalish.jpg|thumb|sol|260px|[[Laliş]], [[Şeyh Adî]]'nin mezarı, [[Irak]]-[[Kürdistan Bölgesel Yönetimi]].]]
"Ezidi" kelimesinin bu dinin tanrısı olan [[Azda]] kelimesinden türetildiği iddia edilmektedir. Kürt dilinde "Tanrı" ismini karşılayan iki kelime mevcuttur: Bunlar "Ezda" ve "Xweda"'dır. Ezda beni yaratan, veren ve var eden anlamlarına gelmektedir. Xweda ise kendiliğinden var olan anlamına gelmektedir.
YezidiliğinÊzîdîliğin önceki [[ilahî dinler]]de anlatılan [[Azazil|Düşmüş Melek'in]] yaratıcının buyruğuna rağmen insan karşısında eğilmeyip saygı göstermemesi, onun aslında ne kadar asil olduğunun tüm Evren'e ispâtıdır ve yaratıcı tarafından sınanmıştır. İşte bu sınavı başarı ile verip tüm insanlığın ve dünya işlerinin başına geçme hakkını kazanmış diye düşünülür.
Ancak burada Düşmüş Melek'in sahip olduğu özellikler, diğer dinlerden farklıdır. YezidilikteÊzîdîlikte tanrı, Dünya'nın sadece yaratıcısıdır, sürdürücüsü değildir. Tanrısal iradenin vücut bulması için Düşmüş Melek, bir nevi aracılık rolü üstlenmiştir. Düşmüş Melek, [[Melek Tavus]] olarak adlandırılır ve bir tavus kuşu ile simgelenir. Gururlu bir melek olduğundan tanrıya isyan etmiş, ceza olarak 40.000 sene orada yanmış, sonunda döktüğü göz yaşları bu ateşi söndürmüştür. Artık tanrıyla barışıktır. Düşmüş Melek, yemek pişiren ve yangın çıkaran ateş gibi, Dünya gibi hem iyi, hem de kötüdür.<ref>{{Web kaynağı | url = http://www.telegraph.co.uk/ | başlık = The Devil worshippers of Iraq | soyadı1 = Thomas | ad1 = Sean | tarih =19 Ağustos 2007| dil = İngilizce | çeviribaşlık = Irak'ın Şeytan'a Tapanları | biçim = HTML | arşivurl = http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/1560714/The-Devil-worshippers-of-Iraq.html | arşivtarihi =19 Ağustos 2007| erişimtarihi =10 Ağustos 2014| alıntı = And who is Melek Taus? Halil looks slightly uncomfortable: "We believe he is a proud angel, who rebelled and was thrown into Hell by God. He stayed there 40,000 years, until his tears quenched the fires of the underworld. Now he is reconciled to God."<br/>But is he good or evil? "He is both. Like fire. Flames can cook but they can also burn. The world is good and bad."}}</ref> YezidilerÊzîdîler için Melek Taus, en güçlü melek ve aynı zamanda affedilmiş Şeytan'dır. Bu ismi ağzına almak, mukaddes olduğundan yasaktır.<ref name="Hazem">{{Web kaynağı | url = http://www.telegraph.co.uk/ | başlık = The Devil worshippers of Iraq | soyadı1 = Thomas | ad1 = Sean | tarih =19 Ağustos 2007| dil = İngilizce | çeviribaşlık = Irak'ın Şeytan'a Tapanları | biçim = HTML | arşivurl = http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/1560714/The-Devil-worshippers-of-Iraq.html | arşivtarihi =19 Ağustos 2007| erişimtarihi =10 Ağustos 2014| alıntı = But some Yezidi do claim that Melek Taus is "the Devil". One hereditary leader of the Yezidi, Mir Hazem, said in 2005: "I cannot say this word [Devil] out loud because it is sacred. It's the chief of angels. We believe in the chief of angels."}}</ref> Tanrı, özünde iyilikle dolu olduğundan ibadet edip onun gönlünü kazanmak gerekmez. Aksine ibadetin ona değil, içi kötülüklerle dolu olana, Tavus'a yapılması ile kötülüğün en büyük kaynağından korunulur. Bu anlamda iyilik ve kötülüğün kaynağı aslında [[Melek Tavus]]'tur. Âhiret inancı gibi sonradan hesap verilecek bir yerin varlığı söz konusu değildir. İnsanın inanışına ve yaşayışına göre Dünya [[Cennet]]'e de, [[Cehennem]]'e de dönüşebilir. [[Melek Tavus]], bütün bu işlerin denetleyicisi ve tanrının bu Dünya'daki gölgesidir.
Ayrıca YezidiliktekiÊzîdîlikteki [[Melek Tavus]] inancı, eski [[Zerdüştlük]] ve [[Mitraizm]]'den etkilenmiştir. Günümüzde YezidilerÊzîdîler oldukça kapalı ve geleneklerine bağlı olarak kültürlerini devam ettirmektedirler. Kuşlara ve yılanlara olan hürmetin 6000 sene öncesine dayanan kuşa tapan inançlardan gelmiş olması muhtemeldir.<ref>{{Web kaynağı | url = http://www.telegraph.co.uk/ | başlık = The Devil worshippers of Iraq | soyadı1 = Thomas | ad1 = Sean | tarih =19 Ağustos 2007| dil = İngilizce | çeviribaşlık = Irak'ın Şeytan'a Tapanları | biçim = HTML | arşivurl = http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/1560714/The-Devil-worshippers-of-Iraq.html | arşivtarihi =19 Ağustos 2007| erişimtarihi =10 Ağustos 2014| alıntı = The Yezidi reverence for birds - and snakes - might also be extremely old. Excavations at ancient Çatalhöyük, in Turkey, show that the people there revered bird-gods as long ago as 7000 BC. Even older is Göbekli Tepe, a megalithic site near Şanlıurfa, in Kurdish Turkey (Şanlıurfa was once a stronghold of Yezidism). The extraordinary temple of Göbekli boasts carvings of winged birdmen, and images of buzzards and serpents.<br/>Taking all this evidence into account, a fair guess is that Yezidism is a form of bird-worship, that could date back 6,000 years or more. Over the centuries, new and powerful creeds, such as Islam and Christianity, have swept through Yezidi Kurdistan, threatening the older faith. But, like a species that survives by blending into the landscape, Yezidism has adapted by incorporating aspects of rival religions.}}</ref>
=== YezidilereÊzîdîlere göre yaradılış ===
[[Dosya:Yezidismardino.JPG|thumb|sol|260px|[[19. yüzyıl]]ın sonlarında [[Mardin]]li YezidilerÊzîdîler.]]
Başlangıçta Tanrı [[Azda]], kendi ateşinden Melek Tavus'u yaratır ve ona Evren'i ve insanı yaratma görevini verir. Bununla birlikte yaradılış işinde Tavus'a yardımcı olacak altı melek daha yaratır. Bunun üzerine Melek Tavus, Azda'nın verdiği buyruk doğrultusunda ve yine Azda'dan aldığı bir toz ile Erkek ile Kadın'ı ve Evren'i, ayriyeten ayak işlerini görmesi için dört [[cinler|cin]] yaratır.
Adam, Şahid bin Car'ı o kadar sever ki diğer 80 çocuğuyla artık ilgilenmez olur. Bu da kadın ve 80 çocuğu arasında kıskançlık ve nefrete neden olur. Karar verirler, Şahid bin Car öldürülecektir. Kadın, bir parola belirler ve suikastın yapılacağını bu parolayla bildireceğini söyler. Ancak her şeyi bilen ve duyan Melek Tavus'u hesaba katmamıştır. Melek Tavus, yarattığı dört cine emir verir ve cinler gece olunca bu 80 çocuğun ağızlarına üflerler. Uyandıklarında 80'i de farklı dil konuşmaktadırlar. Bu sebeple annelerinin söylediği parolayı da anlayamazlar. Şahid bin Car, böylelikle Melek Tavus'un sayesinde kurtulur.
Daha sonra Şahid bin Car'a dişi bir melek gönderilir ve bundan olan çocuklar, YezidilerinÊzîdîlerin atalarını oluşturur. Diğer 80 çocuktan Dünya'ya gelenlerse diğer insanları oluştururlar.
=== YezidiliktekiÊzîdîlikteki inançlar ===
YezidilerÊzîdîler kendilerine "[[Azday Halkı]]" adını verirler. İnançları arasında şu esaslar vardır:
[[Dosya:Dergehê perestgeha Lalishê 1 2012.JPG|260px|thumb|YezidilerÊzîdîler'in önemli ibadethanelerinden biri olan [[Laliş]]'teki ''"Nûranî Dergâhı"''. ''([[Irak]]-[[Kürdistan Bölgesel Yönetimi]])''.]]
* [[Dünya]] [[sonsuz]]dur, Dünya'yı yaratan tanrı onu asla yıkmaz.
* [[Tabiat]]ın korunması ve [[tabiat]]a saygı esastır.
* Günde iki defa [[Güneş]]'e dönerek [[ibadet]] edilir.<ref name="Telegraph" />
* [[Çarşamba]] gününü, [[Melek Tavus]] ve ilk iki insanın yaratıldığı gün olup [[Şahid bin Car]]'ın meydana geldiği gün olduğundan dinlenme günüdür.
* Ancak Şahid bin Car'ın soyundan gelenler YezidilerdirÊzîdîlerdir. Sonradan YezidiÊzîdî olmak mümkün değildir.
* [[Şeytan]]'ın adını telaffuz etmek, onun adını hatırlatan Kitan, mel'un, na'l, Şar, Şat gibi kelimeleri anmak, bu isim mukaddes olduğundan<ref name="Hazem" /> haramdır.
* Mukaddes [[ağaç]]lara tapılır.<ref name="Telegraph" />
* [[Vaftiz]] yapılır.<ref name="Telegraph" />
=== YezidilerinÊzîdîlerin kutsal kitapları ===
YezidilerinÊzîdîlerin iki kutsal kitabı olduğu söylenir:
1. [[Meshaf Reş]]:
::[[15. yüzyıl]]da yazıldığı ortaya atılmış olan ve YezidilerinÊzîdîlerin mitolojisini anlatan bir eser. Ayrıca kitabın sonunda Ezidilerin yapmalarının yasak olduğu şeyler bildirilir.
2. [[Kitab el Celve]]:
::Daha geniş bir zaman diliminde YezidileriÊzîdîleri bilgilendiren yazılmış bir kitaptır. Bu kitapta, bu kitabın sadece YezidilerÊzîdîler tarafından okunması gerektiği ve yabancıların eline geçmemesi söylenir. Beş bölümden oluşur.
* Birinci Bölüm: Melek Tavus'un ezelî oluşu ve sıfatları. Diğer dinlerin artık hükümsüz oluşu ve kitaplarının geçerlililiğini kaybetmiş olduğu.
* İkinci Bölüm: Ödül ve ceza, [[reenkarnasyon]].
* Beşinci Bölüm: Kendisini simgeleyen kavramlara saygılı olmayı buyuran bölüm.
Bugün çağdaş dil bilimcileri, bu eserlerin aslında YezidilerinÊzîdîlerin kutsal kitabı olmadığını kabul ederler; yukarıda geçen iki eserin de eski çağlara dayanmadığı kanıtlanmıştır. Bunun en büyük sebebi YezidiliğinÊzîdîliğin büyük ölçüde sözlü bir edebî geleneğe dayanmasıdır. Bu sebeple büyük [[İbrahimî dinler]]deki gibi bir yazılı kutsal metin mevcut değildir. Bununla birlikte son zamanlarda YezidilerÊzîdîler, ritüellerde kullandıkları şarkılar gibi çeşitli dinî sözlü edebiyatı yazılı forma geçirmeye ve basmaya başlamışlardır.
== 12. yüzyılda YezidilikÊzîdîlik ==
{{Ana|Adî bin Musafir}}
[[Araplar|Arap]] kökenli [[Şeyh Adî]] tarafından kurumlaştırılan bu dinde inananların çoğunluğu [[Kürtçe]] konuşmakta olup ağırlıklı olarak [[Irak]]'ın [[Musul]] kentinde yaşamaktadırlar. Bununla birlikte, anadili [[Arapça]] olan YezidilerÊzîdîler de vardır<ref>{{Kitap kaynağı|soyadı1=Betts|ad1=Robert Brenton|başlık=The Sunni-Shi'a Divide: Islam's Internal Divisions and Their Global Consequences|tarih=2013|url=http://books.google.com.tr/books?id=luSHLVR5XZUC&printsec=frontcover&dq=The+Sunni-Shi%27a+Divide:+Islam%27s+Internal+Divisions+and+Their+Global+Consequences&hl=tr&sa=X&ei=HUn0U_PlN8agyAOBh4GIBw&ved=0CBsQ6AEwAA#v=onepage&q=arabic%20speaking%20yazidis&f=false}}</ref> Bâzı araştırmacılara göre YezidilerÊzîdîler, [[Kürtler]] tarafından asimile edilmiş [[Asuriler]]dir<ref>{{Web kaynağı | soyadı = Ainsworth | ad = W. Francis | başlık = The Assyrian Origin of the Izedis or Yezidis-the So-Called "Devil Worshippers" | url = http://www.jstor.org/stable/3014180 | arşivurl = http://web.archive.org/web/20160827105650/http://www.jstor.org/stable/3014180 | arşivtarihi = 27 Ağustos 2016}}</ref> Tarih öncesi dönemlerden beri [[Asurlular]]da kuş şeklinde simgeleştirdikleri ve kutsal kabul ettikleri bir [[Şeytan]]'a tapmaktadırlar.<ref name="Telegraph">{{haber kaynağı|başlık=The Devil worshippers of Iraq|url=http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/1560714/The-Devil-worshippers-of-Iraq.html|tarih=19 Ağustos 2007}}</ref>
Şeyh Adî Suriye'den Laliş'e taşındığında orada Şeyh Şems ed-Dîn, Şeyh Fahr ed-Dîn, Şeyh Sacâdîn ve Şeyh Nâsir ed-Dîn isimli dört aziz kişiyle tanışmış. Bu kişiler Ēzdîna Mîr adlı bir adamın oğulları olup bu gruba daha sonra YezidilerÊzîdîler tarafından ''al-Hassan al-Basrî'' olarak anılan Şeyh Hesen de katılmış. Bu beş kişi, Şeyh Adî ve Melek Taus ile birlikte YezidilerinÊzîdîlerin Heft Sirr dedikleri "Yedi Sır"'ını oluşturur.<ref name="Yedi">{{Kitap kaynağı | soyadı = Kreyenbroek | ad = Philip G. | yazarbağı = http://www.amazon.com/Philip-G.-Kreyenbroek/e/B001HPDC34/ref=dp_byline_cont_book_1 | soyadı2 = Lewiston | ad2 = | başlık = Yezidism - Its Background, Observances and and Textual Tradition | çeviribaşlık = Yezîdîlik: Geçmişi, âyinleri ve yazılı metinleri | url = http://www.amazon.com/ | arşivurl = http://www.amazon.com/Yezidism-Its-Background-Observances-Tradition-Religion/dp/0773490043/ref=sr_1_1?ie=UTF8&qid=1407739754&sr=8-1&keywords=Yezidism+-+Its+Background%2C+Observances+and+and+Textual+Tradition | arşivtarihi =1 Nisan 1995| erişimtarihi =11 Ağustos 2014| tip = kitap | cilt = 1 | tarih =1 Nisan 1995| yıl = 1995 | ay = 04 | yayıncı = Edwin Mellen Pr | yer = | sayfalar = 97-99 | dil = İngilizce | isbn = 978-0773490048}}</ref>
== Kaynakça ==
| 