Vikipedi

Kuark: Revizyonlar arasındaki fark

Etkileşimli olarak geçmişe göz at
[kontrol edilmiş revizyon][kontrol edilmiş revizyon]
← Önceki sürümle aradaki farkSonraki sürümle aradaki fark →
İçerik silindi İçerik eklendi
GörselVikimetin
Nanahuatl (mesaj | katkılar)
Devriyeler
539.209 değişiklik
k düzen
Khutuck Bot (mesaj | katkılar)
Botlar
1.111.729 değişiklik
k Kaynaklar ve referanslarda düzenleme
66. satır:
Kuarklar, [[spin ½|spin {{frac|1|2}}]] parçacıklarıdır ve bu da onların [[spin-istatistik teoremi]]ne göre [[fermiyon]] olarak tanımlanmasına yol açar. Dolayısıyla aynı iki fermiyonun aynı anda aynı [[kuantum durumu]]nda bulunamayacağını söyleyen [[Pauli dışarlama ilkesi]]ne tabiidirler. Bu aynı kuantum durumunda çoklu sayılarda bulunabilen [[bozon]]ların ([[tam sayı]] spinli parçacıklar) tersidir.<ref>{{Kitap kaynağı |ilk=K. A. |son=Peacock |başlık=The Quantum Revolution |sayfa=125 |yayımcı=[[ABC-CLIO/Greenwood]] |yıl=2008 |dil=İngilizce |isbn=031333448X}}</ref> [[Lepton]]lardan farklı olarak kuarklar, [[güçlü etkileşim]]e girmelerini sağlayan [[renk yükü]]ne sahiptirler. Farklı kuarklar arasındaki etkileşim, [[hadron]]lar olarak bilinen bileşke parçacıkların oluşmasını sağlar.<ref>{{tez kaynağı |url=http://lss.fnal.gov/archive/other/rx-1561(uppsala).pdf |başlık=Quark and Lepton Interactions: Studies of quantum chromodynamics and Majorana neutrinos |pages=3 |language=İngilizce |first=Johan |last=Rathsman |year=1996 |yayıncı=[[Uppsala Üniversitesi]] |tip=doktora}}</ref>
 
Hadronların [[kuantum sayısı|kuantum sayılarını]] belirleyen kuarklara değerlik kuark denir. Bununla birlikte hadronlar, kuantum sayısına etki etmeyen sonsuz sayıda [[sanal parçacık|sanal]] (veya [[#deniz kuarkları|deniz]]) kuark, antikuark ve [[gluon]] barındırabilir.<ref>{{Kitap kaynağı |ilk1=B. |son1=Povh |ilk2=C. |son2=Scholz |ilk3=K. |son3=Rith |ilk4=F. |son4=Zetsche |başlık=Particles and Nuclei |sayfa=98 |yayımcı=[[Springer Science+Business Media|Springer]] |dil=İngilizce |yıl=2008 |isbn=3540793674}}</ref> Üç değerlik kuarklı [[baryon]]lar ve bir değerlik kuark ile bir antikuarklı [[mezon]]lar olmak üzere iki farklı hadron ailesi vardır.<ref>{{Kitap kaynağı |ilk=P. C. W. |son=Davies |başlık=The Forces of Nature |yayımcı=[[Cambridge University Press]] |yıl=1979 |bölüm=Bölüm 6.1 |dil=İngilizce |isbn=052122523X}}</ref> En yaygın görülen baryonlar, [[atom çekirdeği]]ni oluşturan [[proton]] ve [[nötron]]dur.<ref name="Knowing">{{Kitap kaynağı |ilk=M. |son=Munowitz |başlık=Knowing |sayfa=35 |yayımcı=[[Oxford University Press]] |yıl=2005 |dil=İngilizce |isbn=0195167376}}</ref> Hadronların büyük bir bölümü bilinmekte olup ([[baryonlar listesi]] ile [[mezonlar listesi]] maddelerine bakınız) bunların çoğu kuark bileşenleri ve yapıtaşını oluşturan kuarkların kazandırdığı özelliklerle ayırt edilirler.<ref group="nb">p ile Δ<sup>+</sup> ve n ile Δ<sup>0</sup> gibi bazı baryonlar aynı kuark içeriğine sahiptirler. Bu durumlarda Δ parçacıkları proton ve nötronun uyarılmış durumları olarak nitelendirilirler.</ref><ref>{{Kitap kaynağı |son1=Serway |ilk1=Raymond A. |son2=Jewett |ilk2=John W. |başlık=Finding Patterns in the Particles |sayfa=1067 |yayımcı=[[Cengage Learning]] |yıl=2005 |isbn=053449143X |baskı=4 |dil=İngilizce |url=http://books.google.com/books?id=1DZz341Pp50C&pg=PA1067&lpg=PA1067&dq=%22bottomness%22+quark&source=bl&ots=RjB6hCGRpm&sig=mG00q0MNz4VDcV1Mb_eNARDKej8&hl=tr&ei=cLqmS5HJOJyL_AaQi6zpCQ&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=10&ved=0CDUQ6AEwCTgU#v=onepage&q=%22bottomness%22%20quark&f=false}}</ref> Varlıkları, kuark modelinin oluşturulmasından beri tahmin edilen daha fazla değerlik kuarka sahip [[egzotik hadron]]lar olan [[pentakuark]]lar ({{Atomaltı parçacık|quark}}{{Atomaltı parçacık|quark}}{{Atomaltı parçacık|quark}}{{Atomaltı parçacık|quark}}{{Atomaltı parçacık|antiquark}}) 2015 yılında [[LHCb deneyi]] sırasında keşfedilirken<ref name="LHCbpenta">{{dergi kaynağı |ilk=R. |son=Aaij |collaboration=[[LHCb deneyi|LHCb iş birliği]] |yıl=2015 |başlık=Observation of J/ψp Resonances Consistent with Pentaquark States in Λ{{su|p=0|b=b}}→J/ψK<sup>−</sup>p Decays |dergi=Physical Review Letters |cilt=115 |sayı=7 |sayfa=072001 |arxiv=1507.03414 |bibcode=2015PhRvL.115g2001A |dil=İngilizce |doi=10.1103/PhysRevLett.115.072001}}</ref> [[tetrakuark]]ların ({{Atomaltı parçacık|quark}}{{Atomaltı parçacık|quark}}{{Atomaltı parçacık|antiquark}}{{Atomaltı parçacık|antiquark}}) varlığı henüz ispatlanamamıştır.<ref name="Belletetra">{{dergi kaynağı |son=Choi | ilk=S.-K. |collaboration=[[Belle deneyi|Belle iş birliği]] |displayyazarları-authorsgöster=etal |yıl=2007 |başlık=Observation of a Resonance-like Structure in the {{Atomaltı parçacık|Pion+-}}&Psi;&prime; Mass Distribution in Exclusive B&rarr;K{{Atomaltı parçacık|Pion+-}}&Psi;&prime; decays |dergi=Physical Review Letters |cilt=100 |sayı=14 |sayfa=142001 |dil=İngilizce |arxiv=0708.1790 |bibcode=2008PhRvL.100n2001C |doi=10.1103/PhysRevLett.100.142001}}</ref><ref name="LHCbtetra">{{dergi kaynağı |ilk=R. |son=Aaij |collaboration=[[LHCb deneyi|LHCb iş birliği]] |yıl=2014 |başlık=Observation of the Resonant Character of the Z(4430)<sup>−</sup> State |dergi=[[Physical Review Letters]] |cilt=112 |arxiv=1404.1903 |bibcode=2014PhRvL.112v2002A |dil=İngilizce |doi=10.1103/PhysRevLett.112.222002}}</ref>
 
Temel fermiyonlar, her biri ikişer lepton ve kuarkı kapsayan üç [[nesil (parçacık fiziği)|nesilden]] oluşur. Birinci nesilde yukarı ve aşağı kuark, ikinci nesilde tılsım ve garip kuark, üçüncü nesilde üst ve alt kuark yer alır. Kuarkların ve diğer temel fermiyonların dördüncü nesli ile ilgili araştırmaların tamamı başarısızlıkla sonuçlanmış<ref>{{Dergi kaynağı |yazar=Amsler, C. ''et al.'' (Particle Data Group) |başlık=Review of Particle Physics: b′ (4th Generation) Quarks, Searches for |url=http://pdg.lbl.gov/2008/listings/q008.pdf |dergi=Physics Letters B |cilt=667 |basım=1 |sayfalar=1-1340 |yıl=2008 |dil=İngilizce |doi=10.1016/j.physletb.2008.07.018}}</ref> ve üç nesilden fazlası olmadığına dair doğrudan olmayan kanıtlar mevcuttur.<ref group="nb">Buna dair ana kanıtı, [[W ve Z bozonları|{{Atomaltı parçacık|Z boson0}} bozonunun]] [[Kalite faktörü|rezonans genişliğinin]], 4. nesil nötrinoların ~{{val|45|u=GeV/c2}} değerinden daha fazla kütleye sahip olmaya zorlaması oluşturmaktadır. Bu durum, diğer üç nesil nötrinoların kütlelerinin {{val|2|u=MeV/c2}} değerini geçmemesi durumuyla çelişki göstermektedir.</ref><ref>{{Dergi kaynağı |ilk=D. |son=Decamp |başlık=Determination of the number of light neutrino species |dergi=Physics Letters B |cilt=231 |basım=4 |sayfa=519 |yıl=1989 |dil=İngilizce |doi=10.1016/0370-2693(89)90704-1}}</ref><ref>{{Dergi kaynağı |ilk=A. |son=Fisher |başlık=Searching for the Beginning of Time: Cosmic Connection |url=http://books.google.com/books?id=eyPfgGGTfGgC&pg=PA70&dq=quarks+no+more+than+three+generations&lr=&as_brr=3&ei=BZjvSeDyKo7skwTFrPnvAw |dergi=[[Popular Science]] |cilt=238 |basım=4. |sayfa=70 |yıl=1991 |dil=İngilizce}}</ref> Daha yüksek nesillerde yer alan parçacıkların genellikle daha büyük kütleye ve daha az kararlılığa sahip olmaları, [[zayıf etkileşim]]ler vasıtasıyla [[parçacık bozunması|bozunarak]] daha küçük nesilli parçacıklara dönüşmesine yol açar. Sadece birinci nesildeki (yukarı ve aşağı) kuarklar doğada yaygın olarak bulunur. Daha ağır kuarklar sadece yüksek enerjili çarpışmalarda ([[kozmik ışın]]ları içerenler gibi) yaratılabilir ve hemen ardından bozunur. Ancak bu parçacıkların, [[evren]]in daha sıcak ve yoğun fazda olduğu [[Büyük Patlama]]'dan sonraki bir saniyenin ilk kesirlerin de bulundukları düşünülmektedir ([[kuark dönemi]]). Ağır kuarklar üzerine çalışmalar, [[parçacık hızlandırıcı]]lar gibi yapay olarak yaratılmış koşullarda yürütülmektedir.<ref>{{Kitap kaynağı |ilk=D. H. |son=Perkins |başlık=Particle Astrophysics |sayfa=4 |yayımcı=Oxford University Press |yıl=2003 |dil=İngilizce |isbn=0198509529}}</ref>
74. satır:
== Geçmişi ==
{{Çift resim istifi|sağ|MurrayGellMannJI1.jpg|George Zweig.jpg|200|1964 yılında [[Kuark modeli]]ni öneren [[Murray Gell-Mann]] (üstte) ile [[George Zweig]] (altta).}}
Kuark modeli 1964'te, [[Murray Gell-Mann]]<ref name="Gell-Man1964">{{Dergi kaynağı |ilk=Murray |son=Gell-Mann |yazarlink=Murray Gell-Mann |başlık=A Schematic Model of Baryons and Mesons |dergi=Physics Letters |cilt=8 |basım=3 |sayfalar=214-215 |yıl=1964 |dil=İngilizce |doi=10.1016/S0031-9163(64)92001-3}}</ref> ve [[George Zweig]]<ref name="Zweig1964a">{{Dergi kaynağı |ilk=G. |son=Zweig |yazarlink=George Zweig |başlık=An SU(3) Model for Strong Interaction Symmetry and its Breaking |dergi=CERN Report No.8181/Th 8419 |yıl=1964 |dil=İngilizce}}</ref><ref name="Zweig1964b">{{Dergi kaynağı |ilk=G. |son=Zweig |başlık=An SU(3) Model for Strong Interaction Symmetry and its Breaking: II |dil=İngilizce |dergi=CERN Report No.8419/Th 8412 |yıl=1964}}</ref> tarafından, birbirlerinden bağımsız olarak ortaya atıldı.<ref name="Carithers">{{Dergi kaynağı |ilk1=B. |son1=Carithers |ilk2=P. |son2=Grannis |başlık=Discovery of the Top Quark |url=http://www.slac.stanford.edu/pubs/beamline/25/3/25-3-carithers.pdf |biçim=PDF |dergi=[[Beam Line]] |cilt=25 |basım=3 |sayfalar=4-16 |yayımcı=[[SLAC Ulusal Hızlandırıcı Laboratuvarı]] |dil=İngilizce |yıl=1995}}</ref> Öneri, Gell-Mann'ın 1961'de hazırladığı [[sekiz katlı yol]] ya da daha teknik bir ifadeyle [[Özel birimsel grup|SU(3)]] çeşni simetrisi olarak bilinen bir parçacık sınıflandırma sistemi formülasyonundan sonra geldi.<ref>{{Kitap kaynağı |ilk=Murray |son=Gell-Mann |yıl=2000 |origyearözgünyıl=1964 |bölüm=The Eightfold Way: A theory of strong interaction symmetry |editör=M. Gell-Manm, Y. Ne'emann |başlık=The Eightfold Way |sayfa=11 |dil=İngilizce |yayımcı=Westview Press |isbn=0-7382-0299-1}}</ref><ref>{{Kaynak |ilk=Murray |son=Gell-Mann |yıl=1961 |başlık=The Eightfold Way: A theory of strong interaction symmetry |çalışma=[[Synchroton Laboratuvarı]] Rapor CTSL-20 |dil=İngilizce |yayımcı=[[Kaliforniya Teknoloji Enstitüsü]]}}</ref> Fizikçi [[Yuval Ne'eman]] da aynı yıl, bağımsız bir şekilde sekiz katlı yola benzer bir şema geliştirdi.<ref>{{Kitap kaynağı |ilk=Y. |son=Ne'emann |yazarlink=Yuval Ne'eman |yıl=2000 |yayıntarihi=1964 |bölüm=Derivation of strong interactions from gauge invariance |editör=Gell-Manm, M.; Ne'emann, Y. |dil=İngilizce |başlık=The Eightfold Way |yayımcı=Westview Press |isbn=0-7382-0299-1}}<br />Orijinal {{Dergi kaynağı |ilk=Y. |son=Ne'emann |yıl=1961 |dil=İngilizce |başlık=Derivation of strong interactions from gauge invariance |dergi=[[Nuclear Physics]] |cilt=26 |sayfa=222 |doi=10.1016/0029-5582(61)90134-1}}</ref><ref>{{Kitap kaynağı |ilk1=R. C. |son1=Olby |ilk2=G. N. |son2=Cantor |yıl=1996 |başlık=Companion to the History of Modern Science |sayfa=673 |dil=İngilizce |yayımcı=[[Taylor & Francis]] |isbn= 0415145783}}</ref>
 
Kuark teorisi ortaya çıktığında, diğer parçacıklarla birlikte çok sayıda hadron da ''"[[particle zoo]]"'' dahilindeydi. Gell-Mann ve Zweig hadronların temel parçacık olmadıklarını, onun yerine kuarklar ve antikuarklardan oluşan [[parçacıklar listesi#Bileşik parçacıklar|bileşik parçacıklar]] olduklarını ortaya attılar. Modelleri; spin ve elektrik yüklerini tanımladıkları [[yukarı kuark|yukarı]], [[aşağı kuark|aşağı]] ve [[garip kuark|garip]] kuark olmak üzere üç çeşniyi kapsıyordu.<ref name="Gell-Man1964"/><ref name="Zweig1964a"/><ref name="Zweig1964b"/> Önermeye fizik camiasından gelen ilk tepkiler karışıktı. Kuarkların fiziksel bir varlık mı yoksa o zaman için tam olarak anlaşılmayan bazı kavramların açıklanabilmesi için kullanılan bir soyutlama mı olduğu konusunda bir fikir ayrılığı vardı.<ref>{{Kitap kaynağı |ilk=A. |son=Pickering |başlık=Constructing Quarks |sayfalar=114-125 |yayımcı=[[University of Chicago Press]] |yıl=1984 |isbn=0226667995 |dil=İngilizce}}</ref>
 
Bir yıl geçmeden Gell-Mann-Zweig modeli için birtakım genişlemeler önerildi. [[Sheldon Glashow]] ve [[James Bjorken]], "tılsım" adını verdikleri kuarkların dördüncü çeşnisinin varlığını tahmin ettiler. Bu ekleme; yeni çeşninin [[zayıf etkileşim]]in (bu mekanizma kuarkların bozunmasına izin verir) daha iyi açıklanabilmesine olanak sağladığından, bilinen kuark sayısı ile bilinen lepton sayısını eşitlediğinden ve bilinen mezonların kütlelerinin doğru bir şekilde yeniden belirlenmesini sağlayan bir kütle formülü belirttiğinden dolayı önerilmişti.<ref>{{dergi kaynağı |ilk1=B. J. |son1=Bjorken |ilk2=S. L. |son2=Glashow |başlık=Elementary Particles and SU(4) |dergi=Physics Letters |cilt=11 |issuesayı=3 |sayfalar=255-257 |yıl=1964 |dil=İngilizce |bibcode=1964PhL....11..255B |doi=10.1016/0031-9163(64)90433-0}}</ref>
 
[[SLAC Ulusal Hızlandırıcı Laboratuvarı|Stanford Doğrusal Hızlandırıcı Merkezi]]nde (SLAC) 1968 yılında yapılan [[derin inelastik saçılma]] deneyleri, protonun daha küçük, [[Nokta parçacık|nokta benzeri parçacıklardan]] oluştuğunu ve böylece bir temel parçacık olmadığını gösterdi.<ref name="Bloom">{{Dergi kaynağı |ilk=E. D. |son=Bloom |başlık=High-Energy Inelastic ''e''–''p'' Scattering at 6° and 10° |dergi=Physical Review Letters |cilt=23 |sayı=16 |sayfalar=930-934 |yıl=1969 |dil=İngilizce |doi=10.1103/PhysRevLett.23.930}}</ref><ref name="Breidenbach">{{Dergi kaynağı |ilk=M. |son=Breidenbach |başlık=Observed Behavior of Highly Inelastic Electron–Proton Scattering |dergi=Physical Review Letters |cilt=23 |sayı=16 |sayfalar=935-939 |yıl=1969 |dil=İngilizce |doi=10.1103/PhysRevLett.23.935}}</ref> O dönemde fizikçiler bu nesneleri kuarklar ile ilişkilendirmek konusunda tereddütlü olduklarından parçacıklar, [[Richard Feynman]] tarafından türetilen "[[parton (fizik)|parton]]" olarak adlandırdı.<ref>{{Dergi kaynağı |ilk=Richard |son=Feynman |yazarlink=Richard Feynman |başlık=Very High-Energy Collisions of Hadrons |dergi=Physical Review Letters |cilt=23 |basım=24 |sayfalar=1415-1417 |yıl=1969 |dil=İngilizce |doi=10.1103/PhysRevLett.23.1415}}</ref><ref>{{Dergi kaynağı |yazar=Kretzer; S. ''et al.'' |başlık=CTEQ6 Parton Distributions with Heavy Quark Mass Effects |dergi=Physical Review D |cilt=69 |basım=11 |sayfa=114005 |yıl=2004 |dil=İngilizce |id={{Arxiv|hep-ph/0307022}} |doi=10.1103/PhysRevD.69.114005}}</ref>{{kdş|Griffiths|2008|p=42}} Bu deneyler sırasında gözlemlenen cisimler, diğer çeşnilerin de keşfedilmesiyle daha sonra yukarı ve aşağı kuark olarak tanımlanacaktı.{{kdş|Peskin|Schroeder|1995|p=556}} Buna rağmen parton, hadronların bileşenlerini (kuarklar, antikuarklar ve gluonlar) tanımlayan ortak bir terim olarak kullanımda kaldı.
265. satır:
 
=== Deniz kuarkları ===
Hadronlar, kuantum sayılarına katkıda bulunan [[kuark modeli|değerlik kuarklar]] (q<sub>v</sub>) ile birlikte, deniz kuarkları ({{Atomaltı parçacık|sea quark}}) olarak bilinen [[sanal parçacık|sanal]] kuark-antikuark (q<span style="text-decoration:overline;">q</span>) çiftleri içerir. Sanal kuark-antikuark çiftleri, hadronlardaki değerlik kuarkların çevresinde bir çeşit "bulut" veya "zırh" olarak nitelendirilebilecek biçimde olma eğilimindedir. Bu bulut sanal gluonlardan oluşan dıştaki başka bir katmanla tamamlanır. Bu katmanlar çevrelediği değerlik kuarka göre bir renk alır. Kuantum renk dinamiği, değerlik kuarkın antirengini taşıyan buluttaki sanal antikuarkların alanın içinde daha yakın olmalarını sağlar. Örneğin kırmızı bir kuark için, antikırmızı sanal antikuarklar, kırmızı sanal kuark eşlerinden ziyade kırmızı değerlik kuarka yakınlaşma eğiliminde olacaktır.<ref>{{kitap kaynağı |ilk=J. |son=Steinberger |başlık=Learning About Particles |sayfa=130 |yayımcı=Springer |yearyıl=2005 |isbn=3-540-21329-5 |dil=İngilizce}}</ref><ref>{{kitap kaynağı |ilk=C. Y. |son=Wong |başlık=Introduction to High-energy Heavy-ion Collisions |sayfa=149 |yayımcı=World Scientific |yıl=1994 |isbn=981-02-0263-6 |dil=İngilizce}}</ref>
 
=== Kuark maddesinin diğer evreleri ===
[[Dosya:QCDphasediagram tr.svg|sağ|thumb|300px|[[Kuark maddesi]] [[faz diyagramı]]nın niteleyici sunumu. Şemanın kesin ayrıntıları devam eden çalışmaların bir konusudur.<ref name=Ruester>{{Dergi kaynağı |ilk1=S. B. |son1=Rüester |ilk2=V. |son2=Werth |ilk3=M. |son3=Buballa |ilk4=I. A. |son4=Shovkovy |ilk5=D. H. |son5=Rischke |başlık=The phase diagram of neutral quark matter: Self-consistent treatment of quark masses |dergi=Physical Review D |cilt=72 |sayfa=034003 |yıl=2005 |dil=İngilizce |doi=10.1103/PhysRevD.72.034004 |id={{Arxiv|hep-ph/0503184}}}}</ref><ref name=Alford>{{Dergi kaynağı |ilk1=M. G. |son1=Alford |ilk2=K. |son2=Rajagopal |ilk3=T. |son3=Schaefer |ilk4=A. |son4=Schmitt |başlık=Color superconductivity in dense quark matter |dergi=[[Reviews of Modern Physics]] |cilt=80 |sayfalar=1455-1515 |yıl=2008 |dil=İngilizce |doi= 10.1103/RevModPhys.80.1455 |id={{Arxiv|0709.4635}}}}</ref>]]
Yeterli düzeyde uç şartlar altında, kuarklar hapisten kurtularak serbest parçacık haline gelebilir. Asimptotik özgürlük boyunca, yüksek sıcaklıkta güçlü etkileşim zayıflar. Nihayetinde renk hapsi kaybolacak ve serbest hareket eden kuarklar ve gluonların son derece sıcak bir [[plazma]]sı oluşabilecektir. Maddenin bu teorik evresine [[kuark-gluon plazması]] adı verilir.<ref>{{Dergi kaynağı |ilk=S. |son=Mrowczynski |dergi=[[Acta Physica Polonica B]] |başlık=Quark–Gluon Plasma |url=http://th-www.if.uj.edu.pl/acta/vol29/pdf/v29p3711.pdf |cilt=29 |sayfa=3711 |yıl=1998 |dil=İngilizce |id={{Arxiv|nucl-th|9905005}}}}</ref> Bu durum için gerekli olan kesin koşullar bilinmemekle birlikte çeşitli tartışma ve deney konusu olmuştur. 2000'lerdeki tahminler, gerekli sıcaklığın {{val|1.90|0.02|e=12}} [[kelvin]] olduğunu göstermektedir.<ref>{{Dergi kaynağı |ilk1= Z. |son1=Fodor |ilk2=S. D. |son2=Katz |başlık = Critical point of QCD at finite T and μ, lattice results for physical quark masses |dergi = [[Journal of High Energy Physics]] |cilt = 2004 |pagessayfalar=50 |yıl = 2004 |dil=İngilizce |id = {{Arxiv|hep-lat/0402006}} |doi = 10.1088/1126-6708/2004/04/050}}</ref> 1980'lerde ve 1990'larda [[Avrupa Nükleer Araştırma Merkezi]]nde (CERN) yapılan denemelere karşın şimdiye kadar serbest kuarklar ve gluonlar için gereken koşullara hiçbir zaman erişilememiştir. Öte yandan 2000'li yıllarda [[Göreli Ağır İyon Çarpıştırıcısı]]'nda gerçekleştirilen deneyler sonucunda "neredeyse kusursuz" [[akışkanlar dinamiği|akışkan hareketi]] yapan sıvı benzeri [[kuark maddesi]] için kanıtlar bulunmuştur.<ref name="RHIC" >{{Web kaynağı | url = http://www.bnl.gov/bnlweb/pubaf/pr/PR_display.asp?prID=05-38 | başlık = RHIC Scientists Serve Up "Perfect" Liquid | yayımcı = Brookhaven Ulusal Laboratuvarı | yıl = 2005 | arşivurl = http://web.archive.org/web/20120716201238/http://www.bnl.gov/bnlweb/pubaf/pr/PR_display.asp?prID=05-38 | arşivtarihi = 16 Temmuz 2012}}</ref>
 
Kuark-gluon plazması, ağır kuark çiftlerinin sayı bakımından yukarı ve aşağı kuark çiftlerinden büyük farkla fazla olması ile nitelendirilebilir. Hadronların kararlı olamayacağı kadar yüksek bir sıcaklığa sahip olan [[Büyük Patlama]] sonrasındaki 10<sup>−6</sup> saniyeden öncesinde, [[kuark dönemi]] olarak adlandırılan dönemde, evrenin kuark-gluon plazması ile dolu olduğu düşünülmektedir.{{kdş|Yulsman|2002|p=75}}
"https://tr.wikipedia.org/wiki/Kuark" sayfasından alınmıştır