Göktürk Kağanlığı: Revizyonlar arasındaki fark

 

|yasama_organı = [[Türk Toyu]]

|meclis_türü1 =

|meclis2 =

|dipnotlar =

}}

{{Türk tarihi}}

 

 

 

== Geçmiş ==

 

=== Yaratılış destanları ===

[[Aşina]] ailesi, ''Chou Kitabı'' ve ''Kuzey Hanedanlar Tarihi'' 'ne göre, Hiung-nu'nun ayrı bir kolu<ref name="Zhou50">''Chou Kitabı'', [[:zh:s:周書/卷50|Cilt 50]] {{Zh icon}}</ref><ref name="Northern99">''Kuzey Hanedanlar Tarihi'', [[:zh:s:北史/卷099|Cilt 99]] {{Zh icon}}</ref> ve ''Sui Kitabı'' ve ''T'ung-tien'' e göre, [[Kuzey Liang (16 Krallık)|Ping-liang]]'ın "Karışık yabancı" ([[:en:wikt:雜|雜]][[:en:wikt:胡|胡]] / 杂胡, Pinyin: záhú, Wade-Giles: tsa-hu)larındandır.<ref name="Sui84">''Sui Kitabı'', [[:zh:s:隋書/卷84|Cilt 84]] {{Zh icon}}</ref><ref name="Tong197">杜佑, 《通典》, 北京: 中華書局出版, ([[Tu Yu]], ''[[T'ung-tien]]'', Cilt 197), 辺防13 北狄4 突厥上, 1988, ISBN 7-101-00258-7, p. 5401. {{Zh icon}}</ref> ''Sui Kitabı'' 'nın aktardığına göre, [[Kuzey Vey|Sonraki Vey]] (Kuzey Vey) imparatoru [[T'ai-wu]] (T'o-pa Ch'ou, Fu-li, Büri)'nun Chü-ch'ü'yü yok ettiğinde (18 Ekim 439 tarihinde<ref>[[Ssu-ma Kuang]], ''[[Tzu chih t'ung chien]]'', [[:zh:s:資治通鑑/卷123|Cilt 123]] {{Zh icon}}</ref><ref>Yıl: [[:zh:承和 (北凉)|永和]]七年 ([[:zh:太延|太延]]五年), Ay: 九月, Gün: 丙戌 [http://sinocal.sinica.edu.tw/ Academia Sinica] {{Zh icon}}</ref>), [[Aşina]]'nın 500 hanesi [[Cücenler]]lere koşup [[Altay dağları|Chin-shanlara]] (Altay dağları) yerleştiler<ref name="Sui84"/>. Altay dağlarının kuzeyinde demir işleri yaparak Cücenlerin egemenliğinde yaşadılar<ref name="Sui84"/><ref name="Zizhi159">Ssu-ma Kuang, ''Tzu chih t'ung chien'', [[:zh:s:資治通鑑/卷159|Cilt 159]] {{Zh icon}}</ref>. Çin tarihsel kaynakları Cücen kağanı Anagui'nin, kızıyla evlenmek isteyen Göktürk kağanı Bumin'e “''Senin gibi demirci bir kölem benim kızımı hangi cesaret ve cür'etle nasıl isteyebilir?”''<ref>Türkoğlu Gök Alp, ''Sınırlandırılmış Türk tarihi'', Sevinç Matbaası, 1976, [http://books.google.com.tr/books?id=r0stAQAAIAAJ&q=demirci+k%C3%B6lem&dq=demirci+k%C3%B6lem&hl=tr&ei=SrVXTLHUCJH5cbycoNsI&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CCoQ6AEwAA s. 125.]</ref> dediğini kaydetmiştir. Anagui'nin bu ifadesi üzerine kimi araştırmacılar Göktürkler'in Cücenlerin egemenliği altında çalışan "demirci köleler" ([[:en:wikt:鍛|鍛]][[:en:wikt:奴|奴]], [[Pinyin]]: duànnú, [[Wade-Giles]]: tuan-nu)<ref>馬長壽, 《突厥人和突厥汗國》, 上海人民出版社, 1957, Ma Zhangshou, Tujue ve Tujue Kağanlığı, s. 10-11, "鍛奴"的突厥部落集团 "Demirci Köle" Türk Kabile Grubu, 突厥的鍛工主耍是以奴隸的身分爲柔然奴隸主汗庭服務的 Türk demircinin büyük bir çoğunluğu köle sıfatıyla Cücen Kağanı'nın sarayına hizmet etmekteydi.) {{Zh icon}}</ref><ref>陳豐祥, 余英時, 《中國通史》, 五南圖書出版股份有限公司, 2002, ISBN 978-957-11-2881-8, p. 155 (因突厥人工於鍛鐵,故世為柔然「鍛奴」。(Tujueler demir dövmeyi işlediler, o yüzden Cucenler için "demirci köle" oldu) {{Zh icon}}</ref><ref>[http://books.google.com.tr/books?id=1dRpAAAAMAAJ&q=slave++Rouran&dq=slave++Rouran&hl=tr&ei=RpBJTNPTBtS8cbH-7J8M&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CCoQ6AEwAA Gao Yang, "The Origin of the Turks and the Turkish Khanate", ''X. Türk Tarih Kongresi: Ankara 22 - 26 Eylül 1986, Kongreye Sunulan Bildiriler'', V. Cilt, Türk Tarih Kurumu, 1991, s. 731.] {{İng}}</ref><ref>Burhan Oğuz, ''Türkiye halkının kültür kökenleri: Giriş, beslenme teknikleri'', İstanbul Matbaası, 1976, p. 147. [http://books.google.com.tr/books?id=kOwBAAAAMAAJ&q=%22demirci+k%C3%B6le%22&dq=%22demirci+k%C3%B6le%22&hl=tr&ei=pDBMTKOSGYa8vgO5n-m7Cg&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=3&ved=0CDIQ6AEwAg «Demirci köle» olmaktan kurtulup reisleri Bumin'e] {{Tr}}</ref> olduklarını iddia etmiştir. Bunun Cücen toplumuna has 'vassallık' sistemi olabileceğini iddia eden araştırmacılar da bulunur<ref>Larry W. Moses, "Relations with the Inner Asian Barbarian", ed. John Curtis Perry, Bardwell L. Smith, ''Essays on Tʻang society: the interplay of social, political and economic forces'', Brill Archive, 1976, ISBN 978-90-04-04761-7, p. 65. [http://books.google.com.tr/books?id=5s4UAAAAIAAJ&pg=PA65&dq=Blacksmith+slave+Juan+Juan&hl=tr&ei=UE9PTNXaItTzcbvEmaUB&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=10&ved=0CFMQ6AEwCQ#v=onepage&q=Blacksmith%20slave%20Juan%20Juan&f=false ''Slave' probably meant vassalage to the Juan Juan confederation of Mongolia, whom they served in battle by providing iron weapons, and also marching with qaghan's armies.''] {{İng}}</ref>. Ancak Denis Sinor'a göre, Anagui'nin bu ifadesi Türklerin demircilik sanatlarında uzmanlaşmış olduğunun bir kanıtıdır<ref name="Denis26">Denis Sinor, Inner Asia: history-civilization-languages : a syllabus, Routledge, 1997, ISBN 978-0-7007-0380-7, p. 26. Contacts had already begun in 545 A.D. between the so-called "blacksmith-slave" Türk and certain of the small petty kingdom of north China,</ref><ref>Denis Sinor, ''ibid'', p. 101. [http://books.google.com.tr/books?id=foS-y-ShWJ0C&pg=PA101&dq=%22Blacksmith+slaves%22&hl=tr&ei=c5RTTLWYBonIvQP7xLUY&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=9&ved=0CE0Q6AEwCDgK#v=onepage&q=%22Blacksmith%20slaves%22&f=false ''Beyond A-na-kui's disdainful referance to his "blaksmith slaves" there is ample evidence ot show that the Türks were indeed specializing in metallurgy, though it is difficult to establish whether they were miners or rather blacksmiths.''] {{İng}}</ref>.

 

 

=== İlk Göktürk Kağanlığı (552-588) ===

[[Şipi Kağan]] (609-19) ve [[İl Kağan|İllig Kağan]] (620-30) Sui ve Tang hanedanlarının en zayıf kaldığı dönemlerde Çin'e saldırdılar. 11 Eylül 615 tarihinde<ref>Yıl: [[:zh:大業|大業]]十一年, Ay: 八月, Gün: 癸酉 [http://db1x.sinica.edu.tw/sinocal/ Academia Sinica] {{Zh icon}}</ref> Şipi Kağan'ın ordusu Sui imparatoru Yang'ı [[Yanmen]]'de kuşattı<ref name="Zizhi182">Ssu-ma Kuang, ''Tzu chih t'ung chien'', [[:zh:s:資治通鑑/卷182|Cilt 182]] {{Zh icon}}</ref>. 626 yılında İllig Kağan [[Hsüan-wu Kapısı Olayı]]ndan istifade ederek [[Ch'ang-an]]'a doğru hızla ilerledi. 23 Eylül 626 tarihinde<ref>Yıl: [[:zh:武德|武德]]九年, Ay: 八月, Gün: 癸未 [http://db1x.sinica.edu.tw/sinocal/ Academia Sinica] {{Zh icon}}</ref> İllig Kağan ve onun demir süvarileri Pien Köprüsü'nün kuzeyinde [[Vey Nehri]]'ne ulaştılar. 25 Eylül 626 tarihinde<ref>Yıl: [[:zh:武德|武德]]九年, Ay: 八月, Gün: 乙酉 [http://db1x.sinica.edu.tw/sinocal/ Academia Sinica] {{Zh icon}}</ref> köprünün ortasında beyaz atın kesilmesiyle [[Li Shimin|T'ai-tsung]] ile İllig Kağan arasında ''ittifak'' gerçekleştirildi. Tang tazminatını ödedi ve daha da haraç vermeye söz verdi. Bunun karşılığı olarak İllig Kağan süvarilerin geri çekilmesine razı oldu (Vey Nehri Sözleşmesi<ref>渭水之盟</ref> veya Pian Köprüsü Sözleşmesi<ref>便橋會盟 / 便桥会盟</ref>)<ref name="Zizhi191">Ssu-ma Kuang, ''Tzu chih t'ung chien'', [[:zh:s:資治通鑑/卷191|Cilt 191]] {{Zh icon}}</ref>.

 

 

27 Mart 630 tarihinde<ref>Yıl: [[:zh:貞觀 (唐朝)|貞觀]]四年, Ay: 二月, Gün: 甲辰 [http://db1x.sinica.edu.tw/sinocal/ Academia Sinica] {{Zh icon}}</ref> meydana gelen [[Yinshan Muharebesi]]'nde<ref>陰山之戰</ref> [[Li Ching]] komutasındaki Tang ordusu İllig Kağan komutasındaki Göktürkleri yendi.<ref>''[[Tang Kitabı]]'', [[:zh:s:舊唐書/卷3|Cilt 3]] {{Zh icon}}</ref><ref name="NewTang93">Ou-yang Hsiu v.s., ''[[Yeni Tang Kitabı]]'', [[:zh:s:新唐書/卷093|Cilt 93]] {{Zh icon}}</ref><ref name="Zizhi193">Ssu-ma Kuang, ''Tzu chih t'ung chien'', [[:zh:s:資治通鑑/卷193|Cilt 193]] {{Zh icon}}</ref>. İllig Kağan İşbara Şad'ın yanına kaçtı. Fakat 2 Mayıs 630 tarihinde<ref>Yıl: [[:zh: 貞觀 (唐朝)|貞觀]]四年, Ay: 三月, Gün: 庚辰 [http://sinocal.sinica.edu.tw/ Academia Sinica] {{Zh icon}}</ref> Tang ordusu İşbara Şad'ın çadırına ilerledi. İllig Kağan esir alınıp Ch'ang-an'a gönderildi.<ref name="Zizhi193"/> Böylece Doğu Göktürk Kağanlığı çöktü ve Tang'ın [[Chi-mi]]<ref>羁縻</ref> sistemine girdi. T'ai Tsung, ''Vey Nehri'ndeki ayıbımı kapatmak için bana yeter.'' dedi.<ref name="NewTang93"/>.

=== İkinci Doğu Göktürk (Kutluk) Kağanlığı (682-745) ===

{{ana|İkinci Doğu Göktürk Kağanlığı}}

 

692'de ölen İlteriş'in yerine kardeşi [[Kapgan Kağan|Kapgan]] kağan oldu. Devlet kurulduğundan beri kağanlık danışmanı olan [[Tonyukuk]]'un da bulunduğu [[Kitan]]'a [[Tatabilere]], [[Basmil]]lara, [[Çik]]lere, [[Az]]lara, [[Bayırkular]]a, [[Türgiş]]lere/On Oklara (Batı Göktürk budunu, Kitabelerde sürekli Türgiş Kağanı Türküm, budunum idi ifadeleri bununla ilgilidir), Kırgız ve Dokuz Oğuzlara yapılan seferlerle II. Göktürk Kağanlığı'nın sınırları Okyanus'tan [[Maveraünnehir|Mâveraünnehir]]'deki [[Temir Kapığ]] ([[Demirkapı]])'ya kadar ulaştı. [[İpek Yolu]]'nun büyük bir kısmı denetim altına alınmış oldu.

 

21 ) III. On Oḳ Ḳaġan: Kağanlık Yaptığı Yıllar: 739. Adı: Çincede Āshǐnà Xīn (A-shih-na Hsin). Unvânı: Türkçe On Oḳ Ḳaġan ve Çincede Shíxìng Kěhàn (Shih-hsing K’o-han).

== Yönetim ==

 

Devleti "[[Kağan]]" unvanlı hükümdar yönetirdi. Kağan'da ''bilgelik'', ''alplık'' ve ''erdemlilik'' özellikleri aranırdı. [[İl]] denilen ülkeyi bilgili, kahraman, özü sözü doğru, erdemli devlet başkanı yönetirdi. Kağan'ın vazifeleri arasında savaş gücüyle devleti kurma ve düzene koyma, yeni alınan yerlere iskân, ''töre'' yani kanunları düzenlemek, halkı doyurup giydirmek vardı.{{Kaynak belirt}} Ülke geniş bölge teşkilatı gereğince Doğu ve Batı olmak üzere [[ikili devlet sistemi]]ne göre idâre edilirdi.{{Kaynak belirt}}Hükümdarlık hakkı tanrıdandır. Tanrı hükümdar olmasını istediği kişilere “kut” verir. Bilge Kağan ve atalarına da kut vermiştir. Metinlerde birçok defa tanrı adı zikredilir. Kağan, hakan, kam, kan sözcüklerinin ve tengi, umay, yer- su gibi tanrı ve tanrıçaların kullanımı ve alakaları da devlet anlayışında tanrısal öğeleri tasvir eder. Hükmün ilahi temeli diğer krallık ve yönetimlerde de görülebilir ancak burada ilgi çekici olan tanrının yansıması olan kağanın halktan kopmamış olmasıdır.<ref>Eski Türk Toplumu Üzerine İncelemeler, Doğubatı Yayınları, 2011 s.242-289</ref><ref>http://www.dmy.info/gokturklerin-devlet-anlayisi/</ref>

 

 

* Tigin (特勒): prens

* Tarkan (達幹 )

 

 

* Türk/Türük Bodun

=== İnanç ve kuruluş mitolojisi ===

 

 

Göktürkler inanç ve düşünce yapılarına göre Göktanrı ([[Tanrı]] veya [[Tengri]]) tarafından devlet kurma görevinin kendilerine verildiğine inanır ve bu doğrultuda hareket ederlerdi. Bu yüzden kendilerini Göktürk olarak tanımlamışlardır.{{Kaynak belirt}} Gök rengi, yani mavi kutsaldı.{{Kaynak belirt}} Yine ibadetler göğe en yakın yerlerde, yükseklerde yapılırdı.{{Kaynak belirt}} Bugün halen Anadolu'daki Türkmenler, belli kutlamalar için yüksek dağlara, tepelere çıkmaktadırlar.{{Kaynak belirt}}

 

 

=== Kurt başlı tuğ ===

== Meclis ==

 

 

 

 

== Hükümet ==

Hükümetin başında ise hanedandan olmayan aygucılar veya ügeler bulunurdu. Bunlara ilaveten devlet merkezinde ayrıca tamgaçı ve bitikçiler bulunurdu. Tamgaçılar, katip ve mühürdar, bitikçiler ise haberleşmelerden sorumlu katip idiler.

 

== Ekonomi ==

=== Aile ekonomisi ===

 

Göktürk Kağanlığı'nda üretim tarzları, sahip olunan yer altı ve yerüstü kaynaklar, yaşam koşulları ve askerlikle ilgili gereksinim, toplum içerisinde çeşitli mesleklerin ortaya çıkmasına neden olmuştur. Göktürk Kağanlığı'nda başlıca meslek demircilik ve madencilik olmuştur. Bu madenci ve demirciler [[Altaylar]] Bölgesi'nde demir, [[Tanrı Dağları]]'nda, Kaşgar-Kuçar bölgesinde altın, gümüş, kurşun, kükürt gibi madenleri işlemişlerdir. Madenci ve demirciler dışında halıcılar, kilimciler, keçeciler, debbağlar, çizmeciler, çorapçılar, börkçüler, dokumacılar, terziler, marangozlar ve tahta oymacıları da bu meslek gruplarına örnek olarak verilebilir. Göktürk Kağanlığı'nda oldukça kalabalık bir halde bulunan bu meslek grupları üye oldukları esnaf ve zanaatkar kollarına göre kılıç, kalkan, kargı, mızrak, ok temrenleri, insan ve atlar için zırhlar, tolgalar, at teçhizatı, eyer ve koşum takımları, kazanlar, ibrikler, kovalar, çadır ve otağlar, arabalar, tabaklar, maşrapalar, ince bronz işlemeli tasvirlerle süslenerek yapılan kömür mangalları, heykeller, ok kutuları, kılıç kapsarları, kemer tokaları, katış uçları yapmışlardır. Bu eşyalara sahip olmak bir güç ve zenginlik göstergesi sayılmıştır.<ref>{{kitap kaynağı |başlık= Sorularla Eski Türk Tarihi|soyadı= Ahmetbeyoğlu |ad= Ali |yazarbağı= |yıl= 2015 |yayıncı= Yeditepe Yayınevi|yer= İstanbul|isbn=978-605-5200-41-1 |sayfa= |sayfalar= 318,319,320|erişimtarihi=2 Şubat 2016 |url=}}</ref><ref>{{kitap kaynağı |başlık= ''Eski Türklerde Sosyal Ve Ekonomik Hayat'', Türkler III|soyadı= Koca|ad= Salim|yazarbağı= |yıl= 2002|yayıncı= |yer= Ankara|isbn= |sayfa= 8-53|sayfalar= |erişimtarihi=17 Mayıs 2016 |url=}}</ref>

 

=== Devlet ekonomisi ===

 

Göktürk Kağanlığı ülke içerisinde kendi toplumundan, gücü oranında ve uğraş alanına göre vergi toplamıştır. Bu vergiler evlerden alındığı gibi, her bir boydan ya da boy üyelerinin durumuna göre toplu olarak da alınmıştır. Göktürk Kağanlığı'nda iktisadi ve mali işlerle [[tudun]] denilen ekonomi bakanı ilgilenmiştir. Vergiler tudunlara bağlı olan ''amga / imga'' denilen devlet hazinedarları tarafından toplanmıştır. [[Göktürkler]] para da darp ettirmişlerdir. [[Göktürkler]] darp ettirilen ve şekil olarak diske benzeyen bu [[Göktürk parası]]na ''satir'' demişlerdir.

 

=== Tarım ===

 

 

== Göktürklerin soyağacı ==