Hilâfet: Revizyonlar arasındaki fark
| [kontrol edilmiş revizyon] | [kontrol edilmiş revizyon] |
İçerik silindi İçerik eklendi
"{{Çoklu resim | altlık = I. Selim, ilk Osmanlı halifesi (1517–1520) ve Abdülmecid, son Osmanlı halife..." içeriğiyle yeni sayfa oluşturdu |
Değişiklik özeti yok |
||
1. satır:
{{ÖAY}}
{{İslam}}
{{İslamcılık kenar çubuğu}}
'''Hilafet''' veya '''halifelik''' ({{dil|dil_adı=e|ar|'''خلافة'''}}), [[Muhammed]]'in ölümünün ardından oluşturulan [[siyaset|siyasi]] bir makamdı. Bu siyasi makamın başındaki kişilere '''halife''' ({{dil|dil_adı=e|ar|'''خليفة'''}}, "''sonra gelen'', ''yerine geçen'', ''ardından gelen''") denirdi. Halifenin nasıl seçileceği İslam'da kesin kurallara bağlı olmamakla birlikte ilk dört halifenin sahabenin önde gelenlerinin seçimi ve biat alma, sonraki halifelerin ise babadan oğla veraset yoluyla intikal ettiği görülmektedir. Makam başlangıçta siyasi bir yönetim erkini tanımlarken sonradan siyasi-manevi bir otoriteye dönüşüp [[Sünnilik|Sünniler]]in temsilciliğini üstlendi.
== Terminoloji ==
Etimolojik olarak ''halife'' kelimesi, ''half'' (arka) kelimesinden türetilen ve ardından gelen, makamını işgal eden, yerine geçen, veya temsil eden anlamlarında kullanılan bir kelimedir. Kur'an'da ise birkaç yerde temsilci veya hükümran anlamında kullanılmıştır.
Kur'an'da kullanımı:
:"Rabbin, Meleklere: 'Ben, yeryüzünde bir halife (temsilci) var edeceğim' demişti. Onlar da: 'Biz seni şükrünle yüceltir ve takdis ederken, yeryüzünde kargaşa çıkaracak ve kan dökecek birilerini mi var edeceksin?' dediler. Allah 'şüphesiz sizin bilmediğinizi Ben bilirim' dedi." [[Bakara Suresi|Bakara]] 2:30.
: ''Sizi yeryüzünün halifeleri yapan ve verdiği nimetlerle sizi sınamak için kiminize diğerlerinden üstün dereceler veren Odur. Rabbinin cezası pek sür'atlidir; aynı zamanda O çok bağışlayıcı, çok merhamet edicidir.'' [[En'am]] 6:165
:''...Sizi yeryüzünde halifeler yapan O'dur...'' [[Fâtır]] 35:39.
:"Ey Davud, gerçek şu ki, Biz seni yeryüzünde halife (temsilci) kıldık. Öyleyse insanlar arasında hak ile hükmet, boş heveslere (hevaya) kapılma; sonra seni Allah'ın yolundan saptırır. Şüphesiz Allah yolundan çıkanlara, hesap gününü unutmalarından dolayı şiddetli bir azap vardır." [[Sâd suresi]] 38:26.
Müslümanlar arasında hilafet yerine imamet, halife yerine de emir, emir'ül-müminin veya imam kelimeleri de kullanılır. Şii Müslümanlar imam ve imamet deyimini tercih etmektedirler.<ref>http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/37/779/9963.pdf</ref>
== Mezhep farklılıkları ==
Sünni Müslümanlar halifeliğin [[şura]] adı verilen seçimle yapılmasını öngördükleri halde, Şii Müslümanlar ise imamet ismini verdikleri makama sade seçilimin sadece Allah tarafından ve [[Ehli Beyt]] adı verilen seçkinler arasından yapılabileceğine inanırlar. İmam Şiilikte ayrıca en büyük dini-manevi otoriteyi de temsil eder.
Halifelik daha çok Müslümanların [[Sünnilik|Sünni]] kanadının temsilcisi olarak kabul görmüştür. [[Şiilik|Şii]] kanadı büyük ölçüde Sünni hilafet yönetimi altında yaşasa da Halife'yi kabul etmemişlerdir. Şiilerin kabul ettiği imamet teokratik (dinsel) bir özellik taşımasına rağmen, Halifelik büyük oranda dini bir özellik taşımamıştır. Sünnilikte Halife eleştirilebilir makamda bulunmasına rağmen Şiilikte imam eleştirilemez ve yanlışlanamaz bir makamda bulunur.
Halife, ilk zamanlarda [[İslam]] toplumunda ileri gelenlerin seçimiyle başa gelmiş, Emevî ve Abbâsîlerden itibaren ailevi bir saltanat şeklini almıştır. Ayrıca [[10. yüzyıl]]da zayıflayarak siyasi gücünü kaybetmiş ve sadece ruhani önder veya İslami toplulukların onursal lideri haline gelmiştir.
Abbâsîler döneminde Bağdat'ta yaşayan halife, [[Moğollar]]ın [[1258]] yılında [[Bağdat]]'ı yağmalamaları sonucunda Mısır'a Memluk himayesine kaçmış, [[16. yüzyıl]]ın başında [[Yavuz Sultan Selim]]'in [[Memluklar]]'a son vermesiyle birlikte [[İstanbul]]'a taşınmıştır. Daha sonra Osmanlı Hanedanı'na geçen halifelik, [[3 Mart]] [[1924]] tarihinde [[Türkiye Büyük Millet Meclisi]] tarafından kaldırılmıştır.
Sünni Müslümanlar ilk 4 halifeyi "[[Dört Halife|Raşidun Halifeler]]" (doğruya ulaştıran anlamında) olarak adlandırır ve onlara bir tür kutsallık atfederler. Şii Müslümanlar ise ilk üç halifeyi ehli beytin hakkı olan makamın gaspçıları olarak görürler ve [[Ali]]'yi kutsallaştırırlar.
== Halifelik kurumunun oluşması ve zaman içindeki yolculuğu ==
[[Dosya:Age of Caliphs-tr.png|thumb|400px|622-750 yılları arasında [[İslam Devleti]]]]
=== Hilafetin oluşması ve Dört Halife dönemi ===
İslam öncesi Arap toplumundaki sosyal ve siyasal örgütleniş kabileler düzeyindeydi. Bu düzensiz yapı, İslam öncesi Arap toplumundaki kaos ve güvensizlik ortamının sebebiydi. Birbiri ile sürekli savaşan kabilelerden kurulu toplum her türlü gelişmeden ve ilerlemeden uzaktı.{{Kaynak belirt}}
İslam, başlangıcından beri bu kabile düzenine ve kabile değerlerine karşı mücadele etmiştir. Arap toplumu, onun ölümünden sonra, dağılıp kabile düzenine geri dönme tehlikesi ile karşı karşıya kaldı. Bu çözülmeyi önlemenin tek yolu, Muhammed'in ardılını seçerek iç çatışmaların önüne geçilmesi ve bütünlüğün sağlanmasıydı.{{Kaynak belirt}}
İlk halife seçilen [[Ebu Bekir]], İslam'a göre "sahte peygamber" addedilen kimselerle mücadele ederek içeride birliği sağlamış ve Arapların eski düzene geri dönmesinin önüne geçmiştir. Ayrıca, daha önce kabileler arası savaşlarda harcanan ve Arap toplumuna zarar veren enerjiyi, dışarıya yani [[Bizans İmparatorluğu|Bizans]] ve [[Sasani]] üzerine çevirerek [[İslam]] toplumunun fetih ve cihat amacında birleşmesini sağlamıştır.
Ebu Bekir'den sonra gelen halife [[Ömer]] ise, bir yandan dış fetihlere ([[Mısır]], [[Kudüs]], [[İran]], [[Horasan]]) devam ederek Arap dünyasının bölünmesini engellemiş, bir yandan da örgütlenmesini geliştirmiştir. Müslüman Arap toplumu, Ömer döneminde devlet halini almıştır. Daha sonra İslamî siyasi yapılanmanın ilk düzenli örnekleri Ömer döneminde görülür.
Üçüncü halife [[Osman]] döneminde fetihler aynı hızda devam etmiş ve ilk kez İslam dünyası denizlerde kendini göstermeye başlamıştır. Fakat, Ebu Bekir ve Ömer döneminde bastırılan kabile çekişmeleri, Osman döneminde tekrar yüzeye çıkmaya başlamıştır. Emevî ailesinden gelen Osman'ın kendi kabilesinden olanlara devlet görevlerinde ayrıcalıklar tanıması, yüzeye çıkan bu çatışmaların sonucudur. Osman'ın bu davranışı, İslam dünyasını bölecek olan olayların ilk tohumunu atmıştır. Nitekim bu ayrılık İslam'daki siyasi mezheplerin ortaya çıkışına neden olmuştur.
Kısa zamanda meyvesini veren bu ayrılık tohumları, Osman'ın hilafetinin kanlı bitmesine yol açmıştır. Kendi iktidarına karşı Kufe'de başlayan isyan dalgası, zamanla Mısır ve Basra'ya da sıçramıştır. Osman 656 yılında evine yapılan saldırıyla öldürülmüştür. Saldırıyı yapanın kim olduğu üzerinde kesinlik olmadığı halde, bu cinayetin İslam dünyasındaki karışıklıkların ve mezhep ayrılıklarının kapısını araladığı kesindir.
Sonraki halife olan Ali döneminde, temeli İslam öncesi kabile çatışmalarına (başta Emevî-Haşimî rekabeti olmak üzere) kadar uzanan iç karışıklıklar daha da büyüdü ve Muaviye taraftarları (Emevîler) ile Ali taraftarları arasında savaşa dönüştü. Savaş meydanında Ali'nin askerlerinin galip gelmesine rağmen yapılan görüşmelerde Ali bu üstünlüğü kaybetti. Kısa bir süre sonra Ali'nin [[Hariciler|Haricî]] Abdurrahman bin Mülcem tarafından öldürülmesiyle birlikte Emevîler hilafeti ele geçirmiş oldu.
=== Emevî ve Abbâsî dönemleri ===
Ali'nin öldürülmesi, Emevîlerin hilafeti elde etmesi için bir engel kalmadığını gösteriyordu. Ali'nin oğlu Hasan'ın çekilmesi ve küçük oğlu Hüseyin'in Kerbela'da öldürülmesi ile iktidar tamamen Muaviye ve Emevî ailesine geçmişti. Fakat, muhalefeti yok edememişlerdi, başta Irak ve Horasan olmak üzere birçok yerde [[Muaviye]]'nin hilafetini meşru bulmayanlar vardı.
Muaviye ile birlikte hilafet, [[Roma İmparatorluğu|Roma]] geleneğine dayalı bir veraset anlayışına dayandırıldı. Böylece Hilafet, bir saltanat halini aldı.
[[Emevîler]] döneminde Arap-İslam toplumu, Arap İmparatorluğu biçimini aldı. Devlet örgütlenmesi, Bizans ve İran modellerinden etkilenerek yapıldı ve başarılı, etkili bir bürokrasi kuruldu. Bu dönemde hilafet, tamamıyla siyasi önderlik biçimini aldı ve Abbâsîler iktidara gelinceye kadar ruhani önderlik niteliğine sahip olmadı.
[[Emevîler]] iktidara kanlı çıkmıştı, inişleri de benzer şekilde oldu. Emevî karşıtı [[Şii]] ve [[Hariciler|Haricî]] muhalefet, Emevîler'in sonunu getirdi. [[750]] yılında Abbâsîlere yenilen [[Emevîler|Emevî]]ler, İslam dünyasının önderliğini Abbâsîlere kaptırsalar da, Emevî Hanedanı [[İspanya]]'ya kaçarak orada devam edecekti.
[[Abbâsîler]] döneminde hilafet, hem siyasi, hem de ruhani önderlik biçimini aldı. Ama siyasi otorite hızla kaybedilecek ve halife ruhani önder olarak kalacaktı.
Abbâsîler döneminde orduyu oluşturan Türkler devlet yönetiminde etkili oldular ve uzun vadede halifenin siyasi otoritesinin çöküşünü hazırladılar. [[10. yüzyıl]]a gelindiğinde Abbâsî halifesi, Irak dışındaki topraklarda yönetimi, çoğu Türk kökenli yerel komutanlara ve valilere kaptırmıştı. 945'te Şii Büveyhioğulları'nın Bağdat'ı ele geçirmesi, halifelik makamının siyasi otoritesinin sonunu getirdi. Bu tarihten sonra halife sadece ruhani önder olarak devam etti. Halife'nin tek siyasi gücü, ''menşur'' vererek Müslüman liderlerin hükümdarlığını onaylamaktı.
[[Moğollar]]'ın [[1258]] yılında [[Bağdat]]'ı alması, halifenin [[Mısır]]'a, [[Memluk]] himayesine kaçmasına yol açtı. Aslında, [[Moğollar|Moğol]] Hanı [[Hulagu]]'nun tek yaptığı, çoktan işlevini yitirmiş bir kurumu ortadan kaldırmak oldu. {{Kaynak belirt}}
==== Abbâsîlere paralel halifelikler ====
# [[Fâtımî Devleti|Fâtımî Halifeliği]] (909-1171)
# [[Endülüs Emevî Devleti|Endülüs Emevî Halifeliği]] (929-1031)
# [[Muvahhidler|Muvahhid Halifeliği]] (1147-1269)
=== Memluk himayesi dönemi ===
Hilafet; Bağdat'ın düşmesinden (13. yüzyıl) Osmanlıların Mısır'ı ele geçirmesine (16. yüzyıl) kadar Mısır'da Memluk Himayesinde yaşadı. Bu dönemde halife, hiçbir siyasi yetkiye sahip değildir. Dini törenlerde protokolde bulunmasının yanında hiçbir etkisi olmamıştır.
=== Osmanlı himayesi dönemi ===
[[Osmanlı İmparatorluğu|Osmanlı]] padişahı [[Yavuz Sultan Selim]]'in 16. yüzyıl başında [[Mısır]]'ı alıp [[Memluklar]]a son vermesiyle son [[Abbâsîler|Abbâsî]] halifesi [[III. Mütevekkil]] [[Osmanlı İmparatorluğu|Osmanlı]]'nın başkenti [[İstanbul]] şehrine gelmiştir. O dönemde [[Safevi]]lerle yapılan mezhep mücadelesinde Osmanlı'ya güç kazandırmak için halifeliği de Osmanlı'ya kazandırmak isteyen Yavuz Sultan Selim, son Abbâsî halifesini himayesi altına almıştır. Osmanlı İmparatorluğu son Abbâsî halifesinin ölümünden sonra Abbâsî Hanedanı'ndan yeni bir halife çıkmasını engellemiş ve halifeliğin kendisine geçmesini sağlamıştır. Batılı kaynaklar özellikle 19. yüzyılda [[II. Abdülhamid]] dönemindeki Osmanlı dış politikasının meşruluğunu zedelemek için Osmanlı'nın hilafet makamına sahip olmadığından bahsetmişlerse de bu durum tamamen dönemin koşullarından dolayı ortaya atılmış bir yanıltmadır. Ayrıca Osmanlı padişahlarının sahip oldukları halifelik makamından 19. yüzyıla kadar yararlanmamalarının sebebi, halifeliğin kendilerinde olmaması değil, [[padişah]]lık makamını daha önemli görmeleridir. {{Kaynak belirt}}
==== Osmanlılara paralel halifelikler ====
# Yogyakarta Halifeliği (1755-2015)
# [[Sokoto Halifeliği]] (1804-1903)
# Hint Hilafet Hareketi (1919-24)
=== Türkiye Büyük Millet Meclisi/Türkiye Cumhuriyeti denetimindeki dönem ===
[[Dosya:Portrait Caliph Abdulmecid II.jpg|thumb|200px|[[Abdülmecid Efendi]], [[Osmanlı Hanedanı]]'ndan olan son halifedir.]]
1 Kasım [[1922]]'de saltanatın kaldırılması ile, Sultan-Halife gibi, çifte görevi olan Osmanlı hükümdarının elinden egemenlik hakları, devlet yetkileri alınmıştı. Eski Osmanlı hükümdarına sadece, dinî başkanlık yetkileri tanınmıştı. Hükümet, TBMM'nin seçtiği Halife Abdülmecid Efendi'den, sadece "Müslümanların Halifesi" (Halife-i Müslimin) unvanını kullanmasını, gösterişli hareketlerde bulunmamasını istemişti. Abdülmecid, halife seçildikten sonra kendisine verilen talimata aykırı olarak, Müslümanların Halifesi unvanından başka sıfat ve unvanlar taşıyarak, Cumhuriyet hükümetinin talimatı dışına çıkmıştır.
Bazı politikacılar ise "Hilafet aynı hükümettir, hilafetin hukuk ve görevini iptal etmek hiç kimsenin, hiçbir meclisin elinde değildir" diyerek, Halife'yi, Padişah gibi yaşatmak istiyorlardı. Bu durum halifelik kurumu hakkında bir an önce önlem alınmasını gerektiriyordu. Fakat [[Mustafa Kemal Atatürk|Mustafa Kemal Paşa]]'yı halifelik makamını kaldırmak için zorlayan önemli bir sebep, Türkiye'de gerçekleştirmeyi planladığı [[laiklik|laisist]]/[[sekülerizm|sekülarist]] karakterdeki [[Atatürk Devrimleri|reformları]] halife mevcut oldukça yapamayacağı idi.
==== Hilafetin kaldırılması ====
{{ana madde|Hilafetin kaldırılması}}
3 Mart 1924 tarihli, "Hilafetin İlgasına ve Hanedan-ı Osmaniye'nin Türkiye Cumhuriyeti Memalik-i Hariciyesine Çıkarılmasına Dair Kanun"la hilafet kaldırılmıştır. Böylece, yeni Türkiye önemli bir adım daha atmıştır. Hilafetin kaldırılmasının Türkiye'de ve dünyada geniş yankıları olmuştur. Hilafetin kaldırıldığı 3 Mart 1924 günü, bir diğer kanunla da Şer'iye ve Evkaf Vekaleti (Bakanlığı) kaldırılmıştır. Şer'iye ve Evkaf Vekaleti'nin kaldırılması sonucu, bu vekalet tarafından yönetilen okullar ve medreseler de kaldırılmıştır. Ayrıca aynı gün, Erkan-ı Harbiye-i Umumiye vekaleti de kaldırıldı. Böylece ordu-siyaset çatışmasının da önüne geçilmiş oldu. Tevhid-i Tedrisat Kanunu da o gün kabul edilmişti.<ref>İdris Yücel, ''[http://www.academia.edu/38112051/FRANSIZ_BELGELER%C4%B0NDE_SON_HAL%C4%B0FE_ABD%C3%9CLMEC%C4%B0D_VE_T%C3%9CRK%C4%B0YE_DE_H%C4%B0LAFET%C4%B0N_KALDIRILMASI Fransız Belgelerinde Son Halife Abdülmecid ve Türkiye'de Hilafetin Kaldırılması]'', Atatürk Yolu Dergisi, Sayı 61, Güz 2017.</ref>
=== Türkiye'nin halifelik makamını kaldırmasından sonra ilan edilen halifelikler ===
# [[Hüseyin bin Ali (Mekke emiri)|Şerifî]] Halifeliği (1924-25)
# [[Irak ve Şam İslam Devleti]], günümüzdeki resmî adı İslam Devleti (2014-günümüz)
=== Siyasi olmayan halifelikler ===
# [[Tasavvuf]] halifelikleri
# [[Ahmediye Halifeliği]] (1908-günümüz)
== Ayrıca bakınız ==
* [[Halifeler listesi]]
* [[İslam devleti]]
* [[Reisu-l-ulema]]
* [[İmamet]]
* [[Ali Abdurrazık]]
== Dipnotlar ==
{{Kaynakça}}
== Kaynakça ==
* Namık Sinan Turan, ''Hilafetin Tarihsel Gelişimi ve Kaldırılması'', Altın Kitaplar - Kurtuluş Savaşı Kütüphanesi, I. Baskı
* Ira M. Lapidus, ''İslam Toplumları Tarihi'', İletişim Yayınevi
* Mehmet Said Hatiboğlu, ''İslâm'da İlk Siyasi Kavmiyetçilik "Hilafetin Kureyşiliği"'', Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. XXIII (1978), Ankara
* Mehmed Said Hatiboğlu, ''Hilafetin Kureyşliliği'', OTTO Yayınları, Ankara 2012.
* Hasan Gümüşoğlu, ''İslam'da İmamet ve Hilafet'' (Doktora Tezi), Kayıhan Yayınları, İstanbul 1999 I. Baskı, 2011 II. Baskı
* Hasan Gümüşoğlu, ''İntikalinden İlgasına Osmanlı'da Hilafet'', Kayıhan Yayınları, İstanbul 2011, I. Baskı
* İdris Yücel, ''[http://www.academia.edu/38112051/FRANSIZ_BELGELER%C4%B0NDE_SON_HAL%C4%B0FE_ABD%C3%9CLMEC%C4%B0D_VE_T%C3%9CRK%C4%B0YE_DE_H%C4%B0LAFET%C4%B0N_KALDIRILMASI Fransız Belgelerinde Son Halife Abdülmecid ve Türkiye'de Hilafetin Kaldırılması]'', Atatürk Yolu Dergisi, Sayı 61, Güz 2017.
[[Kategori:Halifelik| ]]
[[Kategori:
[[Kategori:
[[Kategori:Soyluluk unvanları]]
[[Kategori:Arapçadan Türkçeye geçen sözcükler]]
| |||