|
|ilgili gruplar = [[İranî halklar]]
}}
'''Zazalar''', [[Hint-Avrupa dil ailesi]]nin [[İran dilleri]]ne ait [[Zazaca]]yı konuşan ve [[Türkiye]]'nin çoğunlukla [[Tunceli]], [[Elâzığ]] ve [[Bingöl]] yöresinde yaşayan [[İranlı halklar|İranî]] bir halktır.<ref>[http://www.radiozaza.de/TURKIYE%20NIN%20BIR%20RENGI%20ZAZALAR.htm RadioZaza:Türkiye'nin Rengi Zazalar.]</ref><ref name=":0">[http://wikisource.org/wiki/Uluslararas%C4%B1_Zaza_tarihi_ve_k%C3%BClt%C3%BCr%C3%BC_sempozyumu_bildirisi Uluslararası Zaza Tarihi Bildirisi.]</ref><ref name="Andrews">Andrews, Peter Alford 1989: Ethnic Groups in the Republic of Turkey. Wiesbaden</ref><ref name="Asatrian&Gevorgian">Asatrian, Garnik. S. / Gevorgian, N. Kh. 1988:“ Zāzā Miscellany: Notes on some religious customs and institutions.“ In: Hommage et Opera Minora (Acta Iranica). Volume XII. Leiden.</ref><ref name="Asatrian">[http://www.iranicaonline.org/articles/dimli Asatrian, Garnik 1995: „Dimlī“. In: Encyclopedia Iranica. Online]</ref><ref name="Fırat">Fırat, Gülsün 2010: Dersim’de etnik kimlik: Herkesin bildiği sır: Dersim. İstanbul.</ref><ref name="Gündüzkanat">Gündüzkanat, Kahraman 1997: Die Rolle des Bildungswesens beim Demokratisierungsprozeß in der Türkei unter besonderer Berücksichtigung der Dimili (Kirmanc-, Zaza-) Ethnizität. Münster.</ref><ref name="Kehl-Bodrogi">Kehl-Bodrogi, Krisztina 1998: „Wir sind ein Volk!“ Identitätspolitiken unter den Zaza (Türkei) in der europäischen Diaspora, Bd. 48/2, Sociologus, S. 111-135.</ref><ref name="Schulz-Goldstein">Schulz-Golstein, Esther 2013: Die Sonne blieb stehen. Der Genozid in Dêsim 1937/38. Band 2. Neckenmarkt, Avusturya."</ref><ref name="Tahta">Tahta, Selahattin 2002: Ursprung und Entwicklung der Zaza-Nationalbewegung im Lichte ihrer politischen und literarischen Veröffentlichungen. Unpublished Master Thesis. Berlin.</ref><ref name="Taş">Taş, Cemal 2007: Roê Kırmanciye (Told by Hesen Aliyê Sey Kemali). İstanbul.</ref><ref name="Taşçı">Taşçı, Hülya 2006: Identität und Ethnizität in der Bundesrepublik Deutschland am Beispiel der zweiten Generation der Aleviten aus der Republik Türkei. Münster.</ref><ref name="Windfuhr">Werner, Eberhard 2012: Bibelübersetzung – Schnittstelle zwischen Kulturen. Zusammenhänge dargestellt an der Sprache und Kultur der Zaza. Bonn/Nürnberg.</ref>
== Dil ==
Zazaların dili [[Zazaca]] olmakla birlikte, Zazalar arasında çift dillilik veya çok dillilik göze çarpmaktadır. Yaşadıkları veya göç ettikleri coğrafyanın siyasi ve demografik koşullarına göre Kürtçe (Kurmanci) , Türkçe ve Arapça, gibi diller de konuşulur.
Zazaca, dil bilimi bakımından Hint-Avrupa dil ailesine mensup İran dillerinin Kuzeybatı İran koluna bağlı bir dildir.<ref name="Paul9">Lutwig Paul, "Zazaki", Gernot Windfuhr, ''Iranian Languages'', Routledge, 2012, ISBN 978-0-7007-1131-4, Chapter Nine.</ref>
Japon asıllı araştırmacı ünlü Prof. Goichie Kojima, Zazaca'yı ayrı bir dil olarak sınıflandırmakta, hatta daha ileri giderek bir Kürt dil grubunun bulunmadığı diğer lehçe olarak sayılanların da ayrı bir dil hüviyeti taşıdığını belirtmektedir.<ref>Soner Yalçın, Zazaca Kürtçe değildir, 2009.[http://www.hurriyet.com.tr/zazaca-kurtce-degildir-13255210]</ref>
<br />
[[Dosya:Iranian tongues de.svg|thumb|sağ|300px| Zazaca'nın [[İran dilleri|İrani diller]] içindeki yeri]]
Zazaca ve Zazalar”, I. Uluslararası Zaza Dili Sempozyumu (13-14 Mayıs
2011), Bingöl Üniversitesi Yayınları, Bingöl 2011, s. 227-246.</ref>
Etnolog Peter Alford Andrews (1989) Türkiye’de Etnik Gruplar adlı çalışmasında Zazaları; Alevi Zaza ve Sünni Zaza olarak ayırmakta ve Kürtlerden ayrı bir etnik grup olarak değerlendirmektedir.<ref>Peter Alford Andrews, Türkiye’de Etnik Gruplar, 1992.</ref>
O.Mann, David Mckenzie ve Haddank, Hollandalı araştırmacı Martin van Bruinessen, Ağa Şeyh ve Devlet isimli kitabında belirtildiği gibi Güran, Hewrami ve Zazaların Kürtüklerini kararlılıkla reddetmektedirler.<ref>Martin van Bruinessen, Ağa, Şeyh, Devlet, 2018, s. 144.</ref>
Minorsky, MÖ X. yüzyılda, Hazar denizinin dağlık bölgelerine inen son İran kabilelerinden Deyemilerin batıya yöneldiğini belirtir. Deylemilerin kullandıkları kelimeler her durumda Kürtler’inkinden farklıdır. Deylemliler, Kuzey Mezopotamya bölgesine yerleşen Zazalar’ın atalarıdır.<ref name=":0" />
Terry Lynn Todd, Dımılice’den hareketle, Zazalar’ın ayrı bir halk olduğunu belirtmektedir. İngvar Savnberg de, araştırmalarından sonra, Zazalar’ın ayrı bir halk olduğunu sonucuna varmıştır. İrani dillerin en eski örneği Med dili ve Avesta’nın (%80 Zazaca’ya benzer) dilidir.<ref name=":0" />
Zazalar, Kürt öncesi İran nüfusundan gelmiştir.Zazaların kökeni, MÖ 2350-2150 dönemlerinde Anadolu’ya yerleşen ve bir Kafkas halkı Hurrilere dayanır.Zazalar, Kürtlerden çok önce bu topraklara yerleştikleri için, bugün Kürtlerin yaşadıkları bölgeler tarihsel olarak ana yurtlarıdır.<ref name=":0" />
Karl Hadank ve Artur Christensen, Dımılilerle Goranların aslen Kürt olmadıklarını, bunların Hazar Denizi’nin güney batısından gelen Deylemliler olduklarını ileri sürmüşlerdir. Christensen’e göre, “Dımıli” sözcüğü “Deylem” sözcüğünden gelmektedir.<ref name=":0" />
Rus Kürdolog Minorsky, İslâm Ansiklopedisi'nin İngilizce baskısının "Kürtler" bölümünde, 20. yüzyılda Kürtler arasında kesinlikle Kürt olmayan bir unsurun (Zazalar)" tespit edildiğini "(sf. 113) yazmaktadır.<ref name=":0" />
Minorsky Zazaların Kürtçeden çok farklı kuzey-batı dili konuştuğunu belirtir(s.1152). İslâm Ansiklopedisi’nde, Zaza sözcüğünün geçtiği her yerde "gerçek Kürt olmayan" kaydını düşmüştür Minorsky (s.1151). Minorsky, Goran ve Zazaların kesinlikle Kürt olmadıklarını belirtir(s.1091).<ref name=":0" />
Oskar Mann, Karl Hadank, CI. J. Rich, A.V.Le Coq, Peter Lerch gibi araştırmacılar Zazaca'nın kendi başına bir dil olduğu doğrulamaktadırlar. Kürtler ile Zazalar uzun zamandır aynı coğrafyada yaşadıkları için dilleri arasında benzerlikler oluşmuştur.<ref name=":0" /><ref>Oskar Mann, Die Mundarten der Zaza, 1932.</ref>
Zazaca'yı bir dil ve Zazaları da bir millet olarak kabul eden bilim insanları;
Robert Gordon Latham(1860),WilhelmStrecker (1862), Almanİranolog Freinolog Friedrichvon Spiegel,(1871), Alman İranolog C. Bartholomoe(1923), Alman W. Lentz(1926), Norveçli İrenolog G. Morgenstiernne (1927), Ermenidilbilimci A. Abeeghian (1934), İngiliz İranalog H. W. Bailey (1936-50), A. Christensen. K (1939), Fransızdilbilimcilerden J. Vendryese E. Benveniste (1952), Alman İronolog W . B. Hennig (1954), İranolog İ. Gerschvitsch (955), Rus İranolog İ. M. Oranski (1960), B. Henning (1954), D. N. MacKenzie (1961–95), Alman Türkolug ve Altayolog Gerhard Dörfer (1967), İsviçreli İranolog G. Redar (1970), İngiliz dilbilimci T. M. Johnstone (1970), G. L. Windfuhr (1972), Alman İrolog J. Meyerlingwersen (1976), C. F. Voegelin (1977), Alman dilbilimcilerden G. F. Meier (1979), İranolog R. E. Emmerick (1976), Sovyet İranolog R. L. Cabolov (1981), Slovak dilbilimci J. Genzor (1983), Alman dilbilimci G. Bossong (1985), T. L. Todd (1985; G. S. Asatrian / F. Vahman (1987–95), İngiliz İranolog J. R. Payne (1987), Amerikalı dilbilimci M. Ruhlen (1987), F. L. Vahmen (1987-95), Hollandalı İranolog P. G. Kreyenbroek (1992-93) (1926), Norveçli İrenolog G. Morgenstiernne(1927), Ermenidilbilimci Joyce Blau (1989), P. Lecoq (1989), Amerkalı dilbilimci C. M. Jacobson (1993–97), Jonst Gippert (1993–96), M. Sandonato (1994) ve Ludwig Paul (1994–9), M. Sanndonatono (1994), P.Wurzel (1997).
== Tarihçe ==
Zazaistan adını ilk defa ortaya atan isim [[Ebubekir Pamukçu]] olmuştur. Pamukçu'ya göre, Zazalar hem [[Türkler]] hem de [[Kürtler]] tarafından reddedilen bir halktır ve [[Kürdistan]] yerine [[Zazaistan]] teriminin kullanılması gerekmektedir.<ref>http://www.radikal.com.tr/yazarlar/ayse_hur/alevistan_zazaistan_ve_kurdistan-1125474</ref>
Zaza tanımına coğrafi bir tanımlama olarak ilk kaynağa Pers kralı Dara’nın Behistun (Bisutun) Eski Farsça yazıtlarında (M.Ö. 5. yüzyıl, tahminen 520) rastlanır ki, burada yukarı Fırat havzası “Zāzāna” şeklinde adlandırılmaktadır.<ref>Henry Creswicke Rawlinson, The Persian Cuneiform Inscription at Behistun, Decyphered and Translated: With a Memoir, 2017.</ref>
<br />
== İleri okumalar ==
|
