Kehriz: Revizyonlar arasındaki fark

Yağmur suları, karadan denizlere % 10'u yüzeyden ve % 90'ı yer altından ulaşır. Su taşıyan bu yeraltı katmanlara, sutaşır (''yeraltı suyunu taşıyan geçirimli katman'') denir ve iki türde olabilir. Birincisine, Yer yüzeyinde su geçirmeyen katmanlara “sınırlı“ denir. İkincisine de, Sutaşır denir, bu tür genellikle, binlerce km²² alanda, yüzlerce metre derinliğindedir, çok eski oluşum ve şimdiki iklim koşulları altında tekrar dolduralamayan, ancak kehriz uygulama bilgisi ile dışarı ulaşır.

Yazılı kayıtlar küçük şüphe bıraksa da eski İran (Fars) kehriz'in doğum yeridir. [[MÖ ]] 7. yüzyılda, [[Asur]] Kralı [[II. Sargon]] [[İran]]'a bir sefer sırasında, burada bir yer altı su dağılım düzeni bulunduğunu bildirmiştir. Yirminci yüzyılın ortalarında, [[İran]]'da yaklaşık 50.000 kehrizlerin kullanımda olduğu tahmin edilir<ref name=Kheirabadi/>. Bilinen en büyük ve en eskisi 2700 yıl sonra dahi, hala yaklaşık 40.000 kişiye içme ve tarımsal su sağlayan [[İran]]'nın Gonabad şehrindedir. Başlıca kuyu derinliği 360 metre'den fazla ve uzunluğu 45 kilometredir. [[Tebriz]], [[Zencan]], [[Yezd (şehir)|Yezd]], [[Horasan (İran)|Horasan]] ve [[Kirman Eyaleti|Kirman]] gibi bilinen bölgelerde geniş bir kehriz düzenleri vardır. [[Kopet Dağları]] eteklerinde yer alan [[vaha]]lara, su, yeraltı tünelleri (''kārīz'') ile gelmektedir.

Bilimsel araştırmalar sonucu [[Türkistan]] [[vaha]]larında bugüne kadar Sauran, [[Türkistan (şehir)|Türkistan]], Çernak, Babaikorgan ve Karaşik gibi beş [[orta çağ]] yerleşim yerlerinde kehriz bulduğunu bildirilmiştir. 16. yüzyılda yaşamış [[Tacikler|Tacik]] yazar Makhmud Zainaddin Vasifi, "İnanılmaz Olaylar" adlı kitabında, [[Orta Asya]]'nın [[vaha]] şehri Sauran (günümüz güney [[Kazakistan]]'da)'da, iki kehriz (''kâriz'') sıralarının mümkün kıldığı bir čahārbāḡ ("dörtgen bahçeler", ''yolları veya su yolları bakışımlı dört bölüme bölünmüş, bir dörtköşe bahçe''), onun bu güzelliğini "ne karada ne de denizde" hiç görmediğini yazmıştır. Vasifi tarafından belirtilen "Büyük Sauran kehrizi"'nin kaynağı, Sauran’ın 7&nbsp;km. kuzeyindeki ortaçağ Mirtobe kalesi'nin çevresinde bulunur. Bu kehrizler 200 [[Hintler|Hint]] [[köle]] tarafından inşa edilmiştir. Bunların arasında en büyüğü olan Sauran'daki bir [[fersah]] (7,5&nbsp;km) uzunlukta, yer altı su yolu 200 gyaz (1 ''gyaz'' = 0,6 m) ve taban su seviyesi ise 50 ''gyaz'' derinliktedir.

[[Anadolu]]'da [[MÖ ]] 9. ve 6. yüzyılların sahibi [[Urartu]]'ların kalıtı olan kehrizler, Osmanlı döneminde bile [[Van]] şehrine hem içme suyu sağlamış, hem de bahçe ve tarla sulamasına kullanılmıştır. [[Anadolu]]'da bilinen kariz yapılara [[Gaziantep]], [[Şanlıurfa]], [[Van]] ve [[İskilip]] kentlerinde raslanılmıştır ve bunlarda günümüzde hala kullanılmaktadırlar. [[Anadolu Selçuklu Devleti]]'nden [[Türkiye|Cumhuriyet Dönemi]]'ne kadar kehrizlerin bakım ve onarım işleri [[vakıf]]lar eliyle yürütülmüştür. [[1926]] yılı [[10 Mayıs]] tarihli [[T.C. Resmî Gazete|Resmî Gazete]]'de yayımlanan 831 sayılı "Sular Kanunu" ile bütün su [[vakıf]]ları mal varlıkları ile birlikte yerel [[belediyeler]]e geçmiştir. [[Anadolu]]'da yer altı su yolları için ''karız'', ''kariz'', ''kares'', ''kehriz'', ''keerüz'', ''kevrüz'', ''kevriz'', ''keriz'', ''teşme'' gibi değişik yöresel isimler kullanılır. Türkiye'de Karız gerçeğini gündeme getiren araştırmacı yazar ve belgeselci Dursun Özden'in bu konuda yayınlanmış eserleri var: "Uygur Karızlarına Yolculuk", "Turfan Karız Cenneti", "Anadolu Karızları", "Anadolu Su Medeniyeti", "Kutsal Su Zemzem", "www.dursunozden.com.tr".

[[Roma İmparatorluğu]] altında kuzey [[Ürdün]]'de 94&nbsp;km uzun Gadara [[su kemeri]], en uzun aralıksız şimdiye kadar yapılmış kehriz arasındadır. Radyokarbon tarihçesi, orta bölümü [[M.S.MS]] 130 ile 210 arasında yapıldığını göstermiştir. Toplam uzunluğu mevcut olan bilgi üzere 170&nbsp;km'den fazla, bunlardan üç yeraltı bölümleri, 1,11 ve 94&nbsp;km. uzunluğundadır<ref>Mathias Döring, [http://www.vmk-verlag.de/data/111_2.pdf "Wasser für Gadara – 94 km langer antiker Tunnel im Norden Jordaniens entdeckt"] Querschnitt 21: s. 25–35. {{de}}</ref>. [[Kireç taşı]], havadaki [[karbondioksit]] gazının etkisi altındadır ve suya dayanıklı değil ve su geçirgendir. Tünelin su geçirmez sıvanması gerekir ve sıvanın su geçirmemesi için harçın içine, genellikle [[yanardağ]] çökelti taşı (''tüf'') tozu veya puzolan eklenmiştir.